Η τρέχουσα έκθεση της Συλλογής Φρικ, στη Νέα Υόρκη, με τίτλο «Vermeer’s Love Letters», επικεντρώνεται στον τελευταίο πίνακα που απέκτησε ο Χένρυ Κλέυ Φρικ πριν από το θάνατό του: την «Κυρία και υπηρέτρια» του Γιοχάννες Βερμέερ.
Ο πίνακας του Φρικ συμπληρώνεται με δύο ακόμα Βερμέερ, δάνεια για την έκθεση: την «Η Ερωτική Επιστολή» από το Rijksmuseum του Άμστερνταμ και την «Κυρία που γράφει επιστολή, με την υπηρέτριά της» από την Εθνική Πινακοθήκη της Ιρλανδίας, στο Δουβλίνο.
Σε κάθε πίνακα, ο Βερμέερ απεικόνισε μια ερωμένη, την υπηρέτριά της και μια επιστολή της οποίας το περιεχόμενο καλούμαστε να μαντέψουμε από τα στοιχεία που περιλαμβάνει ο ζωγράφος στο έργο. Οι τρεις πίνακες μαζί προσφέρουν μια συναρπαστική ματιά στην αλληλογραφία του 17ου αιώνα και στα αινιγματικά αριστουργήματα του Βερμέερ.
Ολλανδική αλληλογραφία
Στο δοκίμιο «Disciplining the Hand, Disciplining the Heart: Letter-Writing Paintings and Practices in Seventeenth-Century Holland» (Εκπαιδεύοντας το χέρι, εκπαιδεύοντας την καρδιά: Πίνακες και πρακτικές γραφής επιστολών στην Ολλανδία του 17ου αιώνα), η μελετήτρια τέχνης Αν Τζένσεν Άνταμς εξήγησε ότι οι προσωπικές ερωτικές επιστολές δεν ήταν πάντα ιδιωτικές. Συχνά διαβάζονταν κρυφά κατά τη μεταφορά τους ή διαβάζονταν δυνατά κατά την παραλαβή τους, διαβάζονταν σε άλλους, ακόμη και δημοσιεύονταν ενίοτε.
Οι συγγραφείς επιστολών ακολουθούσαν μία επιστολική εθιμοτυπία η οποία είχε τις ρίζες της στη Γαλλία και καθοριζόταν από εγχειρίδια όπως το «Le Secrétaire à la Mode», που γράφτηκε από τον συγγραφέα και δραματουργό Ζαν Πυζέ ντε λα Σερ το 1630. Μεταφράστηκε στα ολλανδικά το 1651.
Οι επιστολές στη ζωγραφική
Εκτός από ζωγράφος, ο Βερμέερ ήταν επίσης πανδοχέας και αξιοσέβαστος έμπορος έργων τέχνης, γνωστός για την εξαιρετική συλλογή του και την εμπειρογνωμοσύνη του στον τομέα της τέχνης. Αυτός και οι συνάδελφοί του συχνά ζωγράφιζαν συνθέσεις παρόμοιες μεταξύ τους, με μικρές διαφορές στις λεπτομέρειες.
«Οποιαδήποτε εικόνα είχαμε για τον Βερμέερ να εργάζεται με αφοσίωση και απομόνωση στην πατρίδα του, το Ντελφτ, είναι μύθος. Φαίνεται ότι ήταν ένας πολύ δραστήριος και κοινωνικός ζωγράφος», σημειώνει ο επιμελητής της έκθεσης Ρόμπερτ Φούτσι στον κατάλογο της έκθεσης. Ο Ρόμπερτ Φούτσι είναι μελετητής της ολλανδικής τέχνης του 17ου αιώνα στο Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ.
Οι ολλανδικές ζωγραφικές αναπαραστάσεις με θέμα τις ερωτικές επιστολές γνώρισαν την ακμή τους μεταξύ του τέλους της δεκαετίας του 1650 και των αρχών της δεκαετίας του 1670.
Από τους πρώτους πίνακες με αυτό το θέμα είναι η «Γυναίκα που σκίζει ένα γράμμα», που ζωγράφισε ο Ντιρκ Χαλς (1591–1656) το 1631. Σε αυτόν, μια γυναίκα με μαύρο φόρεμα και λευκή ποδιά στέκεται σε ένα άδειο δωμάτιο, όπου φαίνεται μόνο μια άδεια καρέκλα, σύμβολο του απόντα μνηστήρα. Η γυναίκα μοιάζει παγωμένη από σοκ.
Η δυναμική απεικόνιση της φούστας του φορέματος της γυναίκας υποδηλώνει ότι μόλις σηκώθηκε από την καρέκλα της και πήγε προς το παράθυρο σε μια στιγμή απόγνωσης, αφού διάβασε το γράμμα.
Στο δωμάτιο υπάρχει ακόμη ένας πίνακας, σύμφωνα με την ολλανδική συνήθεια του «πίνακα μέσα σε πίνακα». Η ταραγμένη θαλασσογραφία αντικατοπτρίζει τη διάθεση της γυναίκας και το περιεχόμενο του ερωτικού γράμματος. Σύμφωνα με τον κατάλογο της έκθεσης: «Η ερωτική λογοτεχνία της εποχής συχνά συνέκρινε τις μεταβολές της τύχης στην αγάπη με τις μεταβολές των ανέμων στη θάλασσα».
Τρία έργα του Βερμέερ με ερωτικές επιστολές
Από τα τριάντα επτά έργα του Βερμέερ που είναι γνωστό ότι έχουν διασωθεί, τα έξι περιλαμβάνουν επιστολές. Το «The Oxford Companion to Art» παρέχει μια γενική επισκόπηση των έργων του Βερμέερ, η οποία περιγράφει εύστοχα τα τρία έργα της έκθεσης: «Τα κυρίαρχα χρώματα είναι το κίτρινο, το μπλε και το γκρι, και οι συνθέσεις έχουν μια αφηρημένη απλότητα που τους προσδίδει μια δύναμη αντιστρόφως ανάλογη με το μικρό τους μέγεθος».
Στο έργο «Η κυρία και η υπηρέτρια» της Συλλογής Φρικ, ο Βερμέερ δημιουργεί μια αισθητή ένταση, με την κυρία να κοιτάζει το κλειστό γράμμα. Η υπηρέτρια μόλις διέκοψε το γράψιμο της κυρίας της. Τα κοκκινισμένα μάγουλά της υποδηλώνουν ότι κρατά ένα επείγον ή πολυαναμενόμενο μήνυμα, που απαιτεί άμεση προσοχή. Η κυρία της ακούει προσεκτικά, καθώς η υπηρέτρια της μεταφέρει το μήνυμα.
Επιστημονική ανάλυση αποκάλυψε ότι ο Βερμέερ είχε αρχικά ζωγραφίσει φιγούρες και μια ταπισερί στο φόντο του πίνακα. Αυτό ταιριάζει περισσότερο με το στυλ του, πριν αποφασίσει να χρησιμοποιήσει το σκούρο φόντο που εντείνει την οικειότητα της σκηνής. Η ανάλυση αποκάλυψε επίσης ότι το μπλε τραπεζομάντιλο ήταν κάποτε πράσινο, αλλά η κίτρινη χρωστική που χρησιμοποίησε ο Βερμέερ έχει ξεθωριάσει με την πάροδο του χρόνου.
Στο «ερωτικό γράμμα», ο Βερμέερ προσκαλεί τον θεατή να κρυφοκοιτάξει από μια πόρτα, καθώς μια υπηρέτρια διακόπτει την κυρία της που παίζει κιθάρα – η μουσική συμβόλιζε τον έρωτα. Η κυρία μοιάζει με τη γυναίκα του πίνακα «Η κυρία και η υπηρέτρια», φορώντας το ίδιο κίτρινο σατέν σακάκι με την ερμίνα, το ίδιο κολιέ με μαργαριτάρια και τα ίδια σκουλαρίκια. Φαίνεται ανήσυχη καθώς κρατά το κλειστό γράμμα και ακούει τη χαμογελαστή υπηρέτρια της.
Ο Βερμέερ ζωγράφισε δύο πίνακες στον πίσω τοίχο, για να μεταφέρει τη διάθεση των προσώπων.
Σύμφωνα με την ιστοσελίδα του Rijksmuseum, «στην ποίηση του 17ου αιώνα, το πλοίο συμβόλιζε τον εραστή και η θάλασσα τον έρωτα». Η ήρεμη θάλασσα στον κάτω πίνακα υποδηλώνει μια καλή σχέση, αν και τα μαύρα σύννεφα προμηνύουν καταιγίδα. Στον πάνω πίνακα, ο Βερμέερ απεικόνισε μια ειδυλλιακή σκηνή.
Στη «Γυναίκα που γράφει γράμμα, με την υπηρέτρια της», ο Βερμέερ απεικόνισε μια γυναίκα που γράφει, ενώ η υπηρέτρια της περιμένει υπομονετικά. Η κυρία του σπιτιού είναι συγκεντρωμένη στο γράψιμο της επιστολής, ενώ η υπηρέτριά της κοιτάζει έξω από το παράθυρο. Οι λεπτομέρειες υποβοηθούν τον θεατή να εξερευνήσει τη σκηνή: η άδεια καρέκλα υποδηλώνει ότι η κυρία του σπιτιού περιμένει ή καλωσορίζει έναν έρωτα, ενώ τα μπλε και λευκά πλακάκια του Ντελφτ, που περιβάλλουν το κάτω μέρος του τοίχου, μπορεί να απεικονίζουν τον Έρωτα, αν και οι ακριβείς φιγούρες είναι δύσκολο να διακριθούν. Ο Βερμέερ έχει συμπεριλάβει παρόμοια πλακάκια στον πίνακα «Η γαλατού». Η κυρία έχει πετάξει στο πάτωμα ένα κομμάτι σφραγιστικό κερί και ένα βιβλίο, πιθανώς ένα εγχειρίδιο για το γράψιμο επιστολών. Ο μεγάλος βιβλικός πίνακας στο βάθος απεικονίζει την «Εύρεση του Μωυσή», μια σκηνή που χρησιμοποιείται συχνά για να απεικονίσει τη θεϊκή παρέμβαση και το πεπρωμένο.
Αιώνια αγάπη
Ο Έρασμος του Ρόττερνταμ (περ. 1466–1536) έγραψε για τις επιστολές: «Όταν γράφουμε είναι σαν να συνομιλούμε με τον πιο αγαπητό μας φίλο, σαν να βρίσκεται μπροστά μας». Στην έκθεση, οι τρεις πίνακες του Βερμέερ με θέμα τις ερωτικές επιστολές οπτικοποιούν αυτά τα συναισθήματα. Ο ζωγράφος χρησιμοποιούσε με ευχέρεια τη γλώσσα των καλλιτεχνικών μοτίβων και μετέφραζε την οξυδερκή κατανόηση της ανθρώπινης ψυχής σε χρώματα.
Τα λόγια της μυθιστοριογράφου Μαίρη Σέλλεϋ προς τον σύζυγό της θα μπορούσαν να ισχύουν για την ευαισθησία του ερωτικού γράμματος στους πίνακες του Βερμέερ: «Θα περιέγραφα μια από εκείνες τις στιγμές, όταν οι αισθήσεις είναι απόλυτα συντονισμένες με την αυξανόμενη τρυφερότητα της καρδιάς και η λογική σε παρασύρει να ζήσεις την παρούσα στιγμή. Δεν είναι έκσταση. Είναι μια υπέροχη ηρεμία.»
Ο Βερμέερ είχε δημιουργήσει αυτές τις ήσυχες και στοχαστικές σκηνές αιώνες πριν. Αν και δεν θα μάθουμε ποτέ το περιεχόμενο των επιστολών αυτών ή τις σκέψεις των γυναικών, το όνειρο της αγάπης θα είναι εσαεί ζωντανό.
Η έκθεση «Vermeer’s Love Letters» παρουσιάζεται από τις 18 Ιουνίου έως τις 31 Σεπτεμβρίου 2025, εγκαινιάζοντας τη νέα πινακοθήκη της Συλλογής Φρικ, στη Νέα Υόρκη. Περισσότερες πληροφορίες στο Frick.org
