Υπάρχει μια συναρπαστική ιστορία πίσω από την εξέλιξη και τη χρήση των κουκλόσπιτων. Αυτές οι μικροσκοπικές κατασκευές χρονολογούνται από τα τέλη της δεκαετίας του 1500 στην Ευρώπη, με τα πρώτα γνωστά δείγματα να προέρχονται από τη Βαυαρία. Αρχικά, δεν κατασκευάζονταν ως παιχνίδια για τα παιδιά, αλλά μάλλον ως ένα είδος «wunderkammer» ή βιτρίνας. Αποτελούσαν, δηλαδή, ένα μέσον επίδειξης πλούτου και καλαισθησίας των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων και συνήθως τοποθετούνταν μέσα σε ένα ειδικό έπιπλο με γυάλινες πόρτες.
Αργότερα, τα κουκλόσπιτα εξελίχθηκαν σε μέσο εκμάθησης δεξιοτήτων διαχείρισης του νοικοκυριού για τα κορίτσια που θα γίνονταν σύζυγοι και μητέρες. Η σταδιακή εκβιομηχάνιση των μεθόδων κατασκευής επέτρεψε την αυξανόμενη και μαζική παραγωγή κουκλόσπιτων σε μια σειρά από στυλ, κλίμακες και τιμές. Ωστόσο, εξαιρετικά περίπλοκα και εξελιγμένα κουκλόσπιτα συνέχισαν να κατασκευάζονται, αποκλειστικά ως έργα τέχνης. Τα κουκλόσπιτα που κατατάσσονται σε αυτή την κατηγορία αποτελούν εξαιρετικά και συναρπαστικά δείγματα του πώς διακοσμούνταν κάποτε οι εύπορες κατοικίες και του πώς ζούσαν οι άνθρωποι σε αυτές.
Το κουκλόσπιτο της Petronella Oortman
Ένα από τα σημαντικότερα ιστορικά κουκλόσπιτα φυλάσσεται σήμερα στο Rijksmuseum, το εθνικό μουσείο της Ολλανδίας. Η αρχική του ιδιοκτήτρια, η Πετρονέλλα Όορτμαν, ήταν σύζυγος ενός πλούσιου Ολλανδού εμπόρου μεταξιού.
Το κουκλόσπιτό της κατασκευάστηκε μεταξύ 1686-1710, με κόστος συνολικά 30.000 φλορίνια, ποσό που αντιστοιχούσε στην κατασκευή ενός πραγματικού σπιτιού σε κανάλι του Άμστερνταμ. Έχοντας αφιερώσει τόσο χρόνο και χρήματα στη δημιουργία του κουκλόσπιτού της, η Όορτμαν θέλησε να το απαθανάτισε και σε καμβά. Τη δημιουργία του πίνακα ανέλαβε ο Γιάκομπ Άππελ το 1710.
Ο πίνακας του Άππελ, που ανήκει επίσης στη συλλογή του Rijksmuseum, αποκαλύπτει μερικά στοιχεία που λείπουν τώρα από το πραγματικό κουκλόσπιτο. Στον πίνακα, μπορεί κανείς να δει ότι το κουκλόσπιτο αρχικά διέθετε προστατευτικές κίτρινες κουρτίνες πάνω από τις εξωτερικές πόρτες της βιτρίνας.
Από τις κούκλες, μόνο μία έχει απομείνει, το μωρό στην κούνια. Επιπλέον, το κουκλόσπιτο διέθετε κάποτε έναν πλήρη κήπο με σιντριβάνι που λειτουργούσε. Ο μηχανισμός του σιντριβανιού, καθώς και η χάλκινη αντλία της κουζίνας έχουν χαθεί, αλλά ήταν στοιχεία που τόνιζαν τον ρεαλισμό του κουκλόσπιτου.
Ένα από τα πιο αξιοσημείωτα χαρακτηριστικά του κουκλόσπιτου της Πετρονέλλας Όορτμαν είναι ότι κάθε αντικείμενο στο εσωτερικό του είναι μια απολύτως ακριβής μινιατούρα σε κλίμακα και υλικά με το πραγματικό αντικείμενο που αναπαρίσταται. Παραδείγματος χάριν, οι εσωτερικοί χώροι παρουσιάζουν γλυπτά ανάγλυφα στην οροφή, μαρμάρινα δάπεδα, υφασμάτινες ταπετσαρίες, μεταξωτές ταπετσαρίες, καθώς και επενδύσεις από δρυ και καρυδιά. Η Όορτμαν παρήγγειλε μικροσκοπικές τοιχογραφίες και πίνακες ζωγραφικής από καλλιτέχνες. Παρήγγειλε μέσω της Ολλανδικής Εταιρείας Ανατολικών Ινδιών μικροσκοπικά πορσελάνινα σκεύη από την Κίνα και προσέλαβε καλαθοποιούς, επιπλοποιούς, υαλουργούς και αργυροχρυσοχόους για να κατασκευάσουν χειροποίητα έπιπλα και άλλα μικροαντικείμενα. Η σχολαστική προσοχή της στη λεπτομέρεια περιλαμβάνει πλυντήρια στο δωμάτιο με τα λευκά είδη, τα οποία φέρουν κεντημένα τα αρχικά της, μαζί με τα σίδερα για σιδέρωμα που βρίσκονταν στη σοφίτα και είναι φτιαγμένα από χαλκό, σίδερο και ξύλο.
Το κουκλόσπιτο της βασίλισσας Μαρίας
Το κουκλόσπιτο της βασίλισσας Μαρίας είναι ένα υπερπολυτελές μοντέλο του 20ού αιώνα που προορίζεται επίσης αποκλειστικά για παρατήρηση και όχι για παιχνίδι. Το Ίδρυμα της Βασιλικής Συλλογής (Royal Collection Trust) το αποκαλεί «το μεγαλύτερο και διασημότερο κουκλόσπιτο στον κόσμο». Εκτίθεται, επί του παρόντος, στο Κάστρο του Ουίνδσορ και κατασκευάστηκε για τη βασίλισσα Μαρία, σύζυγο του πρώην βασιλιά της Βρετανίας Γεωργίου Ε’, ως δώρο του έθνους.
Ήταν γνωστή η λατρεία της βασίλισσας για τα μικρά διακοσμητικά αντικείμενα. Η παιδική της φίλη και εξαδέλφη του βασιλιά, η πριγκίπισσα Μαρία Λουίζα, σκέφτηκε να παραγγείλει για εκείνη ένα εξαιρετικό κουκλόσπιτο κατασκευασμένο βάσει αρχιτεκτονικών αρχών. Η πριγκίπισσα δημιούργησε μια επιτροπή για να επιβλέψει τη δημιουργία του και να διασφαλίσει την ακρίβεια της κλίμακας και της τέχνης. Η επιμελήτρια διακοσμητικών τεχνών του RCT Κάθριν Τζόουνς εξηγεί: «Μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο … η επιτροπή είχε πλήρη επίγνωση του γεγονότος ότι η ζωή ήταν παροδική και ήθελε να δημιουργήσει ένα αρχείο της Εδουαρδιανής Αγγλίας». Αυτός ο στόχος επετεύχθη απολύτως.
Ο αρχιτέκτονας του κουκλόσπιτου και της αίθουσας όπου θα εκτίθετο, στο Κάστρο του Ουίνδσορ, ήταν ο Σερ Έντουιν Λάτσενς (Sir Edwin Lutyens), επίσης μέλος της επιτροπής. Ο Λάτσενς, ένας ιδιοφυής αρχιτέκτονας του 20ού αιώνα, είναι περισσότερο γνωστός για τις αγγλικές εξοχικές κατοικίες του, τα πολεμικά μνημεία και τα δημόσια κτίρια στη Βρετανία και την Ινδία. Παρά τη μικρή κλίμακα του κουκλόσπιτου της βασίλισσας Μαρίας, χρειάστηκαν τρία χρόνια, από το 1921 έως το 1924, για να ολοκληρωθεί. Σε αυτό αντικατοπτρίζεται η δουλειά περισσότερων από 1.500 κορυφαίων Βρετανών τεχνιτών, καλλιτεχνών, συγγραφέων και κατασκευαστών.
Ο κήπος, ο οποίος παραμένει ανέπαφος, σχεδιάστηκε από τη Γερτρούδη Τζέκυλ, μια πρωτοποριακή φυτοκόμο και σχεδιάστρια κήπων, η οποία ήταν σύμβουλος και τακτική συνεργάτις του Λάτσενς. Όπως και στους εσωτερικούς χώρους, τα χειροποίητα λουλούδια και δέντρα είναι στην κλίμακα 1:12. Βασισμένα σε μελέτες των Κήπων Κιου, κόβουν την ανάσα με τη βοτανική τους ακρίβεια.
Στο εσωτερικό του σπιτιού υπάρχουν ένα μεγάλο σαλόνι, μια επίσημη τραπεζαρία και, φυσικά, οι βασιλικοί θάλαμοι. Οι σουίτες τόσο του βασιλιά όσο της βασίλισσας είναι πλήρως εξοπλισμένες – υπάρχουν ακόμα και θερμοφόρες και ένα ποντίκι Φαμπερζέ. Οι πρόσθετοι χώροι περιλαμβάνουν μια βιβλιοθήκη με επένδυση καρυδιάς, όπου παρουσιάζονται βιβλία-μινιατούρες που συνεισέφεραν αξιόλογοι συγγραφείς, όπως οι Τζ. Μ. Μπάρρι, Σερ Άρθουρ Κόναν Ντόυλ, Τόμας Χάρντυ, Ράντγιαρντ Κίπλινγκ, Σόμερσετ Μωμ, Α. Α. Μιλν και Βίτα Σάκβιλ-Γουέστ. Υπάρχουν επίσης χώροι για το προσωπικό, μια κουζίνα, ένα κελάρι και μια πλήρως εξοπλισμένη κάβα με πραγματικά ποτά. Όπως προαναφέρθηκε, τα πάντα είναι σε κλίμακα 1:12. Από το βασιλικό κουκλόσπιτο δεν λείπουν ούτε οι σύγχρονες ανέσεις: έχει τρεχούμενο νερό, ηλεκτρικό ρεύμα και ανελκυστήρες.
Ιστορικές διακοσμητικές τέχνες
Έχοντας ως έμπνευση το «Κουκλόσπιτο της βασίλισσας Μαρίας», η Αμερικανίδα καλλιτέχνις Νάρκισσα Νίμπλακ Θορν (Narcissa Niblack Thorne, 1882-1966) συνέλαβε, σχεδίασε και επέβλεψε την περαίωση ενός φιλόδοξου έργου, το οποίο ονόμασε Δωμάτια Θορν (Thorne Rooms), κύριος στόχος του οποίου ήταν η καταγραφή των αμερικανικών και ευρωπαϊκών ιστορικών διακοσμητικών τεχνών. Η Θορν, η οποία έτρεφε μεγάλη αγάπη για τα κουκλόσπιτα από την παιδική της ηλικία, συνέστησε και επέβλεψε μία ομάδα από ειδικούς τεχνίτες, οι οποίοι από το 1920 έως το 1940 δημιούργησαν λίγο λιγότερα από 100 περίτεχνα δωμάτια-μινιατούρες, ενώ η ίδια η καλλιτέχνις εκτέλεσε μεγάλο μέρος της εργασίας μόνη της. Όπως και το κουκλόσπιτο της βασίλισσας Μαρίας, τα Δωμάτια της Θορν και τα περιεχόμενά τους είναι όλα κατασκευασμένα σε κλίμακα 1:12. Σήμερα, τα 68 από αυτά ανήκουν στο Ινστιτούτο Τέχνης του Σικάγο, όπου και εκτίθενται.
Τα Δωμάτια Θορν καταγράφουν εσωτερικούς χώρους από τον 13ο έως τις αρχές του 20ού αιώνα. Ένα μέρος των δωματίων είναι αντίγραφα πραγματικών εσωτερικών χώρων, ενώ άλλα είναι εξαιρετικά ακριβείς δημιουργίες. Ορισμένα διαθέτουν μικροσκοπικά αντικείμενα επίπλων και αξεσουάρ που η καλλιτέχνις συνέλεξε σε ταξίδια της στο εξωτερικό, ενώ άλλα κομμάτια κατασκευάστηκαν κατά παραγγελία. Το όραμα της Θορν για τα Δωμάτιά της ήταν να εκτίθενται σε μουσεία, ώστε το κοινό να μπορεί να απολαμβάνει και να κατανοεί τους εσωτερικούς χώρους εποχής, χωρίς τα ιδρύματα να χρειάζεται να ξοδεύουν πολλά χρήματα ή να χωρίζουν τμήματα των αιθουσών τους, για να αναπαραστήσουν ιστορικούς εσωτερικούς χώρους. Προκειμένου να αφήσει μεγαλύτερα περιθώρια στη φαντασία του κοινού, η Θορν δεν συμπεριέλαβε ανθρώπινες κούκλες. Το AIC γράφει: «Το αποτέλεσμα είναι δύο μέρη φαντασίας και ένα μέρος ιστορίας – κάθε δωμάτιο είναι και ένα σκηνικό σε μέγεθος κουτιού παπουτσιών, που περιμένει τους χαρακτήρες και τις ιστορίες που θα γεννηθούν στο μυαλό του κάθε θεατή».
Από τα πιο αξιοσημείωτα εκθέματα του Ινστιτούτου Τέχνης του Σικάγο είναι μια κουζίνα-σαλόνι της Μασαχουσέτης από τα τέλη του 17ου αιώνα και ένα σαλόνι του Κέιπ Κοντ από το 1750-1850. Και τα δύο διαθέτουν άνετα τζάκια (γεμάτα με πραγματικές στάχτες που μάζεψε η Θορν από τα τασάκια των εργατών) και πλεκτά χαλιά. Το δωμάτιο της Μασαχουσέτης, που δημιουργήθηκε πρώτο, έχει στο τζάκι του μια μικρογραφία του Mayflower, ως υπενθύμιση ότι οι Προσκυνητές είχαν κάνει το ταξίδι τους περίπου 50 χρόνια πριν από τη χρονολόγηση του δωματίου. Στο δωμάτιο του Κέιπ Κοντ, ένα παιδικό σετ τσαγιού βρίσκεται πάνω σε έναν χάλκινο δίσκο, ο οποίος είναι φτιαγμένος από μια σφυρήλατη δεκάρα. Η Θορν έδωσε με εξαιρετικό τρόπο την αίσθηση του απογευματινού ηλιακού φωτός που μπαίνει στο δωμάτιο. Και τα δύο αυτά δωμάτια συμπυκνώνουν τη νοσταλγία της εποχής της ύφεσης για την παλαιότερη Αμερική.
Στον κατάλογο της έκθεσης «Inspiring Walt Disney: The Animation of French Decorative Arts» («Εμπνέοντας τον Γουώλτ Ντίσνεϋ: Αnimation και γαλλικές διακοσμητικές τέχνες»), ο Γουλφ Μπέρτσαρντ, επιμελητής του Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης, αναλύει τα Δωμάτια Θορν: «Αποτελούν μια καταγραφή τόσο της προτίμησης των αμερικανικών ανώτερων τάξεων του 20ού αιώνα για τις γαλλικές και αγγλικές διακοσμητικές τέχνες, από τον Λουδοβίκο ΙΓ΄ έως τον Γεώργιο Δ΄, όσο και της κατάστασης της έρευνας της ιστορίας των εσωτερικών χώρων, που τότε βρισκόταν ακόμη στα σπάργανα». Παραδείγματα μπορούν να βρεθούν σε δύο υπέροχα Δωμάτια Θορν, το ένα γαλλικό και το άλλο αγγλικό, από τα τέλη του 18ου αιώνα, τα οποία έχουν αντλήσει τα στοιχεία τους από πραγματικούς χώρους.
Για το «E-24: Γαλλικό σαλόνι της περιόδου Λουδοβίκου ΙΣΤ’, περ. 1780», η Θορν εμπνεύστηκε από το Μικρό Τριανόν, το νεοκλασικό παλάτι των Βερσαλλιών που συνδέθηκε στενά με τη Μαρία Αντουανέτα. Καθώς η βασίλισσα αγαπούσε τη μουσική και τη φύση, το Δωμάτιο Θορν περιλαμβάνει μια καρέκλα με πλάτη σε σχήμα άρπας, ενώ τα τριαντάφυλλα κυριαρχούν στη διακόσμηση. Πέραν τούτου, τα έπιπλα αγοράστηκαν στο Παρίσι και, ως λεπτομέρεια που δείχνει την απόλυτη αφοσίωση της Θορν στην ακρίβεια, η σιφονιέρα με τη μαρμάρινη επιφάνεια και το σεκρετέρ μπορούν να κλειδωθούν με μικροσκοπικά κλειδιά.
Το «E-10: Αγγλική τραπεζαρία της Γεωργιανής περιόδου, περ. 1770-90» συνδυάζει δύο τραπεζαρίες που σχεδίασε ο εξέχων αρχιτέκτονας νεοκλασικών κατοικιών Ρόμπερτ Άνταμ, του οποίου το στυλ χαρακτηρίζεται από αρμονία και κομψότητα και είναι έντονα εμπνευσμένο από την αρχαιότητα. Ο Άνταμ απέφευγε την παραδοσιακή εμφάνιση της ξύλινης επένδυσης και της ταπετσαρίας, προτιμώντας διακοσμητικά γύψινα ανάγλυφα και ζωγραφισμένα πάνελ σε ρωμαϊκό στυλ. Αυτά τα στοιχεία υπάρχουν σε αυτή την τραπεζαρία, όπως και τα επίχρυσα έπιπλα που συνήθιζε να χρησιμοποιεί ο Άνταμ. Το ζωγραφικό τοπίο στα δεξιά είναι στο ύφος του Κλωντ Λορραίν, οι πίνακες του οποίου ενέπνευσαν την ανάπτυξη των αγγλικών κήπων κατά την περίοδο αυτή.
Όλα αυτά τα υπέροχα κουκλόσπιτα δημιουργήθηκαν με αγάπη και πολύ μεράκι. Εκτίθενται τώρα ως έργα τέχνης και χρησιμοποιούνται ως εκπαιδευτικά εργαλεία, αναδεικνύοντας τις τέχνες, την αισθητική και τις τάσεις της κοινωνίας της εποχής τους, χαρίζοντας ταυτόχρονα χαρά και απόλαυση.
Επιμέλεια: Αλία Ζάε
