Της Yvonne Marcotte
Μετάφραση: Αλία Ζάε
Οι οικογένειες που ζούσαν στη Γαλλία την εποχή του Ναπολέοντα έφτιαχναν γερά και ανθεκτικά σπιτικά στη χώρα τους. Δεν ήταν τόσο τα τούβλα και η λάσπη, αλλά κυρίως η αγάπη και η φροντίδα που τους χάριζαν αυτές τις ιδιότητες. Τα σκίτσα του Ζαν Ωγκίστ Ντομινίκ Ενγκρ [Jean August Dominique Ingres, 1780-1867] ξεχειλίζουν από τα όμορφα αισθήματα που έδεναν τις μεσοαστικές οικογένειες που ευημερούσαν τότε.
Γονείς και παιδιά
Οι εκφράσεις που έχει αποτυπώσει ο Ενγκρ σε πολλά από τα σκίτσα του μαρτυρούν το δυνατό δεσμό των γονέων με τα παιδιά. Πριν ξεκινήσει να σχεδιάζει, ο ζωγράφος παρατηρούσε προσεκτικά τα πρόσωπα κάθε μοντέλου. Είχε πει κάποτε: «Για να κάνει κανείς ένα πραγματικά επιτυχημένο πορτραίτο, πρέπει να αφήσει το θέμα του να τον εμποτίσει, να στοχαστεί σε αυτό και να το παρατηρήσει για ώρα πολύ, προσεκτικά, από όλες τις πλευρές. Ίσως χρειαστεί να αφιερώσει ακόμα και ολόκληρη την πρώτη συνάντηση σε αυτήν τη διαδικασία».
Στο σκίτσο του «Σαρλ Χαγιάρ και της κόρης του Μαργαρίτας» βλέπουμε το προστατευτικό αγκάλιασμα του πατέρα και τη γεμάτη εμπιστοσύνη ανταπόκριση του παιδιού, που τον κρατά κι αυτή σφιχτά. Το ημίψηλο καπέλο, που έχει τοποθετηθεί επί τούτου στην καρέκλα, μας δίνει την εντύπωση ότι ο πατέρας μόλις γύρισε στο σπίτι ή ότι ετοιμάζεται να φύγει, υπόθεση που ενισχύεται από το παλτό που ακόμα φοράει. Η κόρη του είτε τον ξεπροβοδίζει είτε τον καλωσορίζει. Η πόζα μοιάζει αυθόρμητη και αυθεντική.
Μια νεαρή οικογένεια
Στο σκίτσο του Ενγκρ για την οικογένεια του Αλεξάντρ Λετιέρ, ο Αλεξάντρ με τη γυναίκα του και τη νεογέννητη κόρη τους ποζάρουν σε μια χαλαρή στάση. Για περισσότερη αμεσότητα, ο πατέρας πάλι φορά το παλτό του, σαν να πήγε να καθίσει με τη γυναίκα και το παιδί του μόλις μπήκε στο σπίτι. Στην ευγενική και καλοσυνάτη του έκφραση διαβάζουμε την αγάπη που τρέφει για την οικογένειά του, ενώ η σύζυγός του δείχνει ευχαριστημένη από τη φροντίδα που απολαμβάνει. Η σύνθεση είναι εξαιρετική, παρά το ότι πρόκειται για ένα απλό σκίτσο. Το μωρό, στη χαρά του οποίου ανακλάται η ευτυχία που κυριαρχεί στο σπιτικό τους, κάθεται στην αγκαλιά της μητέρας του, ενώ ο πατέρας στέκεται δίπλα τους προστατευτικά. Τα πρόσωπα είναι λίγο πιο τονισμένα, για να προσελκύουν την προσοχή.
Το μωρό των Λετιέρ μοιάζει ολοζώντανο, να στριφογυρίζει όπως όλα τα μωρά στην ηλικία του. Αυτό σημαίνει ότι το σκιτσάρισμά του έγινε πολύ γρήγορα και ταυτόχρονα πολύ επιτυχημένα, συλλαμβάνοντας τα χαρακτηριστικά του και τις μωρουδίστικες αναλογίες του σωστά.
Ο κριτικός τέχνης του New York Review of Books Σάνφορντ Σβαρτς παρατηρεί ότι τα μοντέλα του Ενγκρ μοιάζουν έτοιμα να ξεπηδήσουν από το χαρτί: «Ο Ενγκρ κάνει τα μοντέλα του πολύ πιο απτά με τη φυσική έννοια και περισσότερο παρόντα με την ψυχολογική, απ’ όσο συνηθιζόταν στα πιο παραδοσιακά πορτραίτα».
Στο ίδιο άρθρο, ο ιστορικός Στήβεν Λόνγκστρητ επιβεβαιώνει την παρατήρηση του Σβαρτς: «Οι άνθρωποι είναι αληθινοί. Αναπνέουν και φαίνονται να υπάρχουν πραγματικά στη γη…»
Πράγματι, ο Ενγκρ είχε τον τρόπο του να συλλαμβάνει επί τόπου την ουσία της προσωπικότητας του κάθε μοντέλου με ακρίβεια, η οποία οφειλόταν στην πολύ σχολαστική παρατήρηση. «Καταγράφει ακόμα και την επίγνωσή τους για το ποζάρισμα», παρατηρεί η Αγνή Μόνγκαν, διευθύντρια του Μουσείου Τέχνης Φογκ του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ, στη Μασαχουσέτη των ΗΠΑ.
Μια σύνθετη σύνθεση
Το πιο φιλόδοξο οικογενειακό πορτραίτο του Ενγκρ είναι η οικογένεια του καλού του φίλου Εντουάρ Γκατώ, το οποίο ολοκληρώθηκε το 1850. Το πορτραίτο αναπαριστά μια φανταστική οικογενειακή συνάθροιση, όπου το κάθε μοντέλο βρίσκεται σε διαφορετική ηλικία από αυτήν που είχε πραγματικά την περίοδο που δημιουργήθηκε το έργο. Κάποιοι δεν ήταν καν εν ζωή: ο πατέρας του Γκατώ, ο χαράκτης και σχεδιαστής μεταλλίων Νικολά-Μαρί, είχε πεθάνει 18 χρόνια πριν, ενώ η μητέρα του Λουίζ-Ροζαλί είχε πεθάνει 3 χρόνια πριν. Ο ίδιος ο Γκατώ, που απεικονίζεται νεαρός, ήταν περίπου 62 ετών όταν ο Ενγκρ συνέθετε το πορτραίτο.
Για τα σχέδια, ο ζωγράφος χρησιμοποίησε τρεις ανεξάρτητες λιθογραφίες των γονιών του Γκατώ και του ιδίου, τις οποίες είχε φιλοτεχνήσει ο Κλωντ Μαρί Φρανσουά Ντιέν πάνω σε παλιά σχέδια του Ενγκρ. Τα χαρακτικά είχαν καταστραφεί κατά τη διάρκεια της Παρισινής Κομμούνας το 1871. Ο Ενγκρ έκοψε τις φιγούρες από τα χαρακτικά και τις τοποθέτησε σε ένα μεγαλύτερο χαρτί μαζί. Συμπλήρωσε το φόντο με μολύβι και πρόσθεσε τη μορφή της μεγαλύτερης εγγονής του Γκατώ Παμελά ντε Γκαρντάν και στο βάθος αριστερά την εξαδέλφη του Γκατώ Κα Ανφριέ. Επίσης ξαναπέρασε με μολύβι το κάτω μέρος της φιγούρας του Γκατώ.
Μια ανάμεικτη αλλά ενωμένη οικογένεια
Οι οικογένειες συνήθως εξελίσσονται με την πάροδο του χρόνου. Νέα παιδιά γεννιούνται, καινούρια πρόσωπα προστίθενται με διάφορες αφορμές, όπως ο γάμος. Την εποχή του Ενγκρ, ακόμα κι η μεγάλη και δυνατή οικογένεια του Ναπολέοντα αντιμετώπιζε προκλήσεις. Ο Ναπολέων είχε τέσσερεις αδελφούς, στους οποίους είχε απονείμει τίτλους και αξιώματα στην Αυτοκρατορία. Το πορτραίτο της οικογένειας του Λουκιανού Βοναπάρτη παρουσιάζει το ναπολεόντειο ιδανικό μιας ενωμένης οικογένειας. Ο Λουκιανός, ο μικρότερος αδελφός, είχε παντρευτεί για δεύτερη φορά και η νέα του σύζυγος, η Αλεξαντρίν, θέλησε ένα οικογενειακό πορτραίτο από τον Ενγκρ. Αυτός δημιούργησε μια σύνθεση όλο ζωντάνια, όπου η μουσική παίζει εξέχοντα ρόλο.
Η Αλεξαντρίν κάθεται στο κέντρο περιτριγυρισμένη από τα παιδιά της: ο Σαρλ την αγκαλιάζει ακουμπισμένος στην καρέκλα της, ο μικρός Λουί-Λυσιέν στέκεται μπροστά στα γόνατά της και ο Πωλ-Μαρί κάθεται στο πάτωμα μπροστά-μπροστά.
Η Άννα Ζουμπερτόν, κόρη της Αλεξαντρίν από τον πρώτο της γάμο, βρίσκεται στην αριστερή άκρη της σύνθεσης κρατώντας μια λύρα. Μια από τις κόρες του Λουκιανού από τον δικό του πρώτο γάμο παίζει σπινέτο και μια άλλη, η Χριστίνα Αιγυπτία, κάθεται σε ένα σκαμπώ με ένα καλάθι λουλούδια στην ποδιά της. Οι άλλες δυο κόρες του Λουκιανού, η Τζοβάνα και η Λετίτσια, στέκονται λίγο πιο πίσω.
Σε αυτή τη σύνθεση, τα μουσικά όργανα αποτελούν μέρος οργανικό μέρος του πορτραίτου. Ο ίδιος ο Ενγκρ έπαιζε βιολί και η μουσική είχε γι’ αυτόν ιδιαίτερη σημασία.
Η τεχνική ενός δασκάλου
Στα παραπάνω σκίτσα είναι ολοφάνερες και η επιδεξιότητα του καλλιτέχνη και η μεγάλη εμπειρία και αυτοπεποίθησή του. Ο Φρανκ Ράιτ, ζωγράφος και καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Τζωρτζ Ουάσιγκτον, δηλώνει ότι «ο Ενγκρ ήταν μεγάλος μάστορας. Επίσης, είχε μεγάλη σιγουριά για τις σχεδιαστικές του ικανότητες. Κάθε γραμμή που τραβούσε ήταν σχεδιασμένη με απόλυτη βεβαιότητα. Πώς είχε τέτοια αυτοπεποίθηση; Το πώς ίσως δεν μπορούμε να το μεταδώσουμε – αλλά μπορούμε να το συνειδητοποιήσουμε.»
Η ζωή και η τέχνη ήταν συνυφασμένες στην περίπτωση του Ενγκρ. Όπως είχε πει κάποτε, «μεγάλωσε με κόκκινη κιμωλία». Τα σχεδιαστικά του εργαλεία ήταν πάντα έτοιμα για χρήση. «Πάντα χρησιμοποιούσε μυτερή μύτη και μερικές φορές μύτη σε σχήμα σμίλης, κάτι που του επέτρεπε να ποικίλει το πάχος της γραμμής του περνώντας από τη λεπτή στη φαρδιά», γράφει ο ιστορικός τέχνης Αβιγκντόρ Αρίκχα σε κατάλογο πρόσφατης έκθεσης.
Δάσκαλος του Ενγκρ ήταν τα σχέδια του πατέρα του και τα έργα των μεγάλων ζωγράφων, τα οποία ο Ενγκρ αντέγραφε. Σημαντική επιρροή πάνω του είχαν τα σχέδια του Ραφαήλ, όπως και άλλοι φημισμένοι καλλιτέχνες της Αναγέννησης. Ο Ενγκρ μαθήτευσε στο εργαστήριο του Ζακ Λουί Νταβίντ.
Έχοντας κάνει περισσότερα από 4.000 σχέδια, η γραμμή του απέκτησε μοναδική σχεδιαστική τελειότητα. Σήμερα, στις σχολές Καλών Τεχνών διδάσκονται δυο τεχνικές σχεδίου: η ανοικτή και η κλειστή φόρμα. Στην ανοικτή φόρμα, η μορφή είναι ανοικτή στο περιβάλλον και όχι κλεισμένη σε περίγραμμα.
Ο Ενγκρ τελειοποίησε την κλειστή φόρμα και οι φιγούρες του ήταν ορισμένες από γραμμές μεγάλης μαεστρίας. «Με τη γραμμή του από γραφίτη η οποία συνεχώς παραλλάσσει και προσαρμόζεται – πότε λεπτή, πότε παχιά, πότε ανάλαφρη και πότε βαριά – τα περιγράμματά του παρουσιάζουν ένα απίστευτο εύρος διαβαθμίσεων. Οι μορφές του περιγράφονται τόσο από τις συνεχείς ρυθμίσεις όσο και από τις κατευθύνσεις των γραμμών», λέει η Μόνγκαν.
«Τα σκίτσα του ξεχωρίζουν για την προσεκτική μορφοποίηση των μοντέλων, την αριστοτεχνικότητα των γραμμών και τη διακριτική φωτοσκίαση. Είναι άφθαστος στη σχεδίαση περιγραμμάτων», λέει ο ζωγράφος και καθηγητής ζωγραφικής Φίλιπ Γουέιντ.
Διδάσκοντας αρμονία
Το 1801, κέρδισε το περιώνυμο γαλλικό καλλιτεχνικό βραβείο Prix de Rome, χάρη στο οποίο βρέθηκε στη Ρώμη, όπου αργότερα διορίστηκε διευθυντής του τοπικού παραρτήματος της Γαλλικής Ακαδημίας. Στη Ρώμη συνέχισε την παράδοση της διδασκαλίας των νεοτέρων. «Ξεκινούσε δίνοντας στους μαθητές του μια στέρεη βάση στο σχέδιο, πάνω στις αρχές της Αναγέννησης. Από εκεί οι νέοι μπορούσαν να εξελιχθούν προς οποιαδήποτε κατεύθυνση», αναφέρει η ιστοσελίδα ‘The History of Art’ (‘Ιστορία της Τέχνης’).
Λέγεται ότι ο Ενγκρ συνήθιζε να διδάσκει χρησιμοποιώντας μεταφορές από τη μουσική: «Αν μπορούσα να σας κάνω μουσικούς, θα είχατε μεγάλο όφελος ως ζωγράφοι. Τα πάντα στη φύση είναι αρμονικά. Το λίγο λιγότερο και το λίγο περισσότερο διαταράσσουν την κλίμακα και ‘φαλτσάρουν’. Το τραγούδι του μολυβιού ή του πινέλου πρέπει να είναι τόσο αληθινό όσο και το τραγούδι της φωνής. Η ορθότητα των μορφών αντιστοιχεί στην ορθότητα των ήχων.»
Η τέχνη του Ενγκρ ήταν αφιερωμένη στην αρμονία. Στα οικογενειακά του πορτραίτα αυτό είναι έκδηλο. Όσα πρόσωπα κι αν περιελάμβανε ένα πορτραίτο, όπου το κάθε ένα είχε τη δική του δραστηριότητα, μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι συνυπήρχαν αρμονικά, τόσο στην πραγματικότητα όσο και μέσα στη σύνθεση. Η φροντίδα για τα παιδιά και τον/τη σύζυγο είναι επίσης εμφανής σε πολλά. Η αρμονία δυναμώνει τις οικογένειες κάθε εποχής. Αυτά τα ζωντανά και διεισδυτικά πορτραίτα του Ενγκρ αναγνωρίζονται πλέον ως το σπουδαιότερο κληροδότημά του.
ΤΙΤΛΟΙ ΕΡΓΩΝ
The Stamaty Family, 1818
Charles Hayard and his daughter Marguerite, 1815
the Alexandre Lethière family, 1815
The Gatteaux family, 1850
the Family of Lucien Bonaparte, 1815
