Η Κούβα βρίσκεται στη σκοτεινότερη στιγμή της σύγχρονης ιστορίας της. Η οικονομική κατάρρευση, η εθνική αιμορραγία της μετανάστευσης και η ολοκληρωτική καταστολή οδηγούν τη χώρα σε ένα μέλλον που μοιάζει να έχει προδιαγραφεί από άλλες κομμουνιστικές δικτατορίες.
Πίσω από την κουρασμένη προπαγάνδα περί «σοσιαλιστικών επιτευγμάτων», ένας λαός πεινά, εξαντλείται και σιωπά.
Η Κούβα βιώνει σήμερα μια καθολική κρίση που δεν αφορά μόνο την οικονομία αλλά και την ίδια τη δυνατότητα του λαού να επιβιώσει. Το νησί μοιάζει παγιδευμένο σε ένα σύστημα που απορρίπτει κάθε αλλαγή, ένα σύστημα που οι ίδιοι οι πολίτες χαρακτηρίζουν «αδιόρθωτο».
Πίσω από την επίσημη αφήγηση περί «σοσιαλιστικής ανθεκτικότητας» και «λαϊκής κυριαρχίας», η πραγματικότητα είναι μια: η χώρα καταρρέει.
Για δεκαετίες, η κουβανική κυβέρνηση θεμελίωσε την εξουσία της πάνω σε τρεις βασικούς άξονες προπαγάνδας: τον μύθο της οικονομικής πολιορκίας, τον μύθο της κορυφαίας κοινωνικής πρόνοιας και τον μύθο της εθνικής αξιοπρέπειας.
Ο μύθος της οικονομικής πολιορκίας
Το καθεστώς επιρρίπτει όλες τις ευθύνες στο αμερικανικό εμπάργκο. Όμως σήμερα η ίδια η κυβέρνηση εισάγει σχεδόν όλα τα αγαθά, εμποδίζει ιδιωτικές επενδύσεις, κρατά τον πληθυσμό δέσμιο σε κρατικά μονοπώλια.
Η «πολιορκία» λειτουργεί κυρίως στο εσωτερικό. Η οικονομική ελευθερία θεωρείται απειλή για το καθεστώς.
Από τη δεκαετία του 1960, η κουβανική κυβέρνηση υποστηρίζει ότι η οικονομική δυσπραγία και η φτώχεια είναι αποτέλεσμα κυρίως των κυρώσεων των ΗΠΑ. Η αφήγηση παρουσιάζει τις ΗΠΑ ως μόνιμο εχθρό, υπεύθυνο για την έλλειψη τροφίμων, καυσίμων και τεχνολογίας, και την Κούβα ως αμυνόμενο έθνος που θυσιάζει την ευημερία της για την «ανεξαρτησία» και την «αντιιμπεριαλιστική αντίσταση», με τη φτώχεια ως ηρωικό μέτρο.
Όμως ποια είναι η πραγματικότητα της οικονομίας; Ανίκανη πολιτική διαχείριση, διαφθορά και γραφειοκρατία, περιορισμοί στον ιδιωτικό τομέα.
Η Κούβα ακολουθεί μια κεντρικά ελεγχόμενη οικονομία, όπου η κρατική παραγωγή δεν ανταποκρίνεται στις ανάγκες του πληθυσμού. Για παράδειγμα, η παραγωγή ζάχαρης έχει καταρρεύσει από 8 εκατομμύρια τόνους το 1989 σε 150.000 τόνους σήμερα, με τις εισαγωγές να αντικαθιστούν σχεδόν όλη την εγχώρια ζάχαρη.
Τα κρατικά καταστήματα συχνά έχουν άδεια ράφια, ενώ η διανομή βασικών αγαθών είναι αναποτελεσματική. Η αναποτελεσματικότητα δεν είναι συνέπεια αποκλειστικά των κυρώσεων αλλά κυρίως εσωτερικής κακοδιαχείρισης.
Μέχρι πρόσφατα οι ιδιωτικές μικρομεσαίες επιχειρήσεις ήταν απαγορευμένες. Η μικρή άνοδος του ιδιωτικού τομέα δείχνει ότι η οικονομία μπορεί να ξαναζωντανέψει αν οι πολίτες έχουν χώρο για επιχειρηματική δράση.
Ο μύθος της κορυφαίας κοινωνικής πρόνοιας
Η επίσημη αφήγηση μιλά για δωρεάν υγεία και παιδεία. Όμως ποια είναι η πραγματικότητα;
Το 70% των πολιτών πεινάει, το 89% ζει σε ακραία φτώχεια. Τα φαρμακεία είναι άδεια, τα νοσοκομεία εγκαταλελειμμένα. Οι γιατροί μεταναστεύουν κατά χιλιάδες ή στέλνονται σε χώρες-συμμάχους ως «εξαγώγιμο πολιτικό κεφάλαιο».
Το κοινωνικό κράτος έχει μετατραπεί σε κέλυφος προπαγάνδας. Η κυβέρνηση παρουσιάζει κάθε διαφωνία ως «πράξη προδοσίας» και «εξυπηρέτηση ξένων συμφερόντων».
Η κρατική τηλεόραση επιτίθεται καθημερινά σε όσους ζητούν μεταρρυθμίσεις. Το μήνυμα είναι σαφές: «Ελευθερία σημαίνει χάος, το καθεστώς σημαίνει ασφάλεια». Η κυβέρνηση παρουσιάζει την έλλειψη ως επιτυχία, πείθοντας τον λαό πως θυσιάζεται για το «υψηλό ιδανικό του σοσιαλισμού». Η Κούβα εμφανίζεται ως «ηθικά ανώτερη από τις καπιταλιστικές κοινωνίες», παρόλο που οι πολίτες υποφέρουν καθημερινά.
Ο μύθος αυτός ενισχύει τη νομιμοποίηση του καθεστώτος και μειώνει την αντίδραση της κοινωνίας: «Υποφέρουμε, αλλά για το κοινό καλό».
Ο μύθος της εθνικής αξιοπρέπειας
Η κουβανική κυβέρνηση παρουσιάζει την Κούβα ως «ανεξάρτητο και ηθικά ανώτερο κράτος» που αντιστέκεται στον ιμπεριαλισμό, κυρίως των ΗΠΑ.
Η φτώχεια, οι ελλείψεις και οι δυσκολίες παρουσιάζονται ως αποτέλεσμα «αξιοπρεπούς αντίστασης» και όχι κακής διακυβέρνησης. Ο λαός εμφανίζεται ως ήρωας που θυσιάζεται για την προάσπιση της εθνικής ανεξαρτησίας.
Οι πολίτες καλούνται να αντέχουν διακοπές ρεύματος, έλλειψη τροφίμων και χαμηλούς μισθούς με το σκεπτικό ότι «οι θυσίες μας κάνουν τη χώρα ισχυρή».
Η εθνική αξιοπρέπεια συνδέεται άρρηκτα με την πίστη στο καθεστώς. Η αμφισβήτηση του κράτους θεωρείται προδοσία διότι υπονομεύει την εθνική τιμή.
Ο μύθος χρησιμοποιείται για να καλλιεργήσει την υποταγή και την αδράνεια. Οι πολίτες αποθαρρύνονται να αμφισβητήσουν τις πολιτικές ή να απαιτήσουν αλλαγή, γιατί κάθε αντίσταση θεωρείται επίθεση κατά της εθνικής τιμής.
Το αφήγημα είναι: « Η Κούβα είναι περήφανη επειδή επιβιώνει παρά τις πιέσεις των ΗΠΑ».
Αριθμοί που σοκάρουν
Η καθημερινότητα των πολιτών έχει γίνει ένας ατελείωτος αγώνας επιβίωσης. Ο επίσημος μέσος μισθός είναι 6.506 πέσος (περίπου 14 δολάρια στη μαύρη αγορά). Οι μισθοί σε κρατικές υπηρεσίες (καθαριστές, φύλακες, κλπ) είναι 2.500 πέσος, λιγότερο από 5 δολάρια. Μια καρτέλα 30 αυγών κοστίζει 2.800 πέσος δηλαδή περισσότερο από έναν μηνιαίο μισθό. Ένα κιλό ρύζι και ένα κιλό φασόλια κοστίζουν όσο σχεδόν δέκα ημερομίσθια.
Το Παγκόσμιο Επισιτιστικό Πρόγραμμα του ΟΗΕ έχει πλέον ενεργοποιηθεί για να αποτρέψει την παιδική πείνα, μια πραγματικότητα που μέχρι πρόσφατα θα έμοιαζε αδιανόητη.
Ρεύμα και νερό λειτουργούν με μεγάλη αστάθεια. Στις περισσότερες περιοχές, όπου τα μπλακ-άουτ διαρκούν πάνω από 4 ώρες ημερησίως και οι διακοπές νερού είναι επίσης συχνές, ακόμη και το μαγείρεμα γίνεται μια πολυτέλεια.
Η δημόσια συγκοινωνία βρίσκεται σε αποσύνθεση. Τα λεωφορεία είναι ελάχιστα, τα καύσιμα δυσεύρετα και πανάκριβα. Οι δρόμοι είναι γεμάτοι ανθρώπους που προσπαθούν να κάνουν ωτοστόπ, ενώ όσοι διαθέτουν αυτοκίνητα συχνά δεν βρίσκουν καύσιμα ή απλώς δεν μπορούν να τα πληρώσουν. Τα πρατήρια δεν λειτουργούν τακτικά και οι οδηγοί περιμένουν ακόμη και μια εβδομάδα για να πάρουν μια μικρή ποσότητα βενζίνης, την οποία πληρώνουν σε τιμή πολλαπλάσια του μισθού τους. Η εικόνα των άδειων δρόμων, ακόμη και σε κεντρικούς αυτοκινητοδρόμους, μαρτυρά το μέγεθος της κρίσης.
Για πολλούς Κουβανούς, σύμφωνα με τον Economist, η μόνη διέξοδος για την επιβίωσή τους είναι τα εμβάσματα που λαμβάνουν από συγγενείς που έχουν στο εξωτερικό.
Σύμφωνα με ανεξάρτητες κοινωνικές έρευνες, το 89% των νοικοκυριών ζει σε ακραία φτώχεια, ενώ το 70% των πολιτών παραλείπει τουλάχιστον ένα γεύμα την ημέρα. Μόλις το 3% βρίσκει τα απαραίτητα φάρμακα. Χιλιάδες ηλικιωμένοι ζουν ωριαία με συντάξεις των 4.500 πέσος (γύρω στα 10 δολάρια), ενώ αναγκάζονται να επιλέγουν ανάμεσα σε φαγητό και φάρμακα.
Η μετανάστευση έχει πάρει πρωτοφανείς διαστάσεις. Από το 2020, έχουν εγκαταλείψει τη χώρα περίπου 2,75 εκατομμύρια άνθρωποι. Περίπου, δηλαδή, το ¼ του πληθυσμού τα τελευταία πέντε χρόνια. Ο δείκτης των γεννήσεων κατρακύλησε στο 1,29 παιδί ανά γυναίκα.
Το αποτέλεσμα; Έλλειψη γιατρών, δασκάλων, τεχνικών, ακόμη και χορευτών στο διάσημο μπαλέτο της Αβάνας.
Μια οικονομία σε αποσύνθεση
Σύμφωνα με στοιχεία που παρέχει ο Economist, το ΑΕΠ έχει υποχωρήσει κατά 11% από το 2019. Ο πληθωρισμός αγγίζει το 15%. Το πέσο έχασε σχεδόν όλη του την αξία, πέφτοντας από 20 σε 450 πέσος/δολάριο
Ο τουρισμός που υποτίθεται πως θα αποτελούσε σανίδα σωτηρίας μετά την πανδημία, παραμένει στάσιμος. Στο κέντρο της Αβάνας, εγκαταλελειμμένα κτίρια γκρεμίζονται μπροστά στα μάτια των ντόπιων.
Από το 2021 επιτρέπονται ιδιωτικές μικρές και μεσαίες (ΜμΕ) επιχειρήσεις, οι οποίες καλύπτουν πάνω από το 50% του λιανεμπορίου και απασχολούν πάνω από το ⅓ των εργαζομένων. Τα τελευταία χρόνια, η Κούβα αναγκάστηκε να επιτρέψει έναν μικρό αριθμό ιδιωτικών ΜμΕ, γιατί το κράτος δεν μπορεί πια να καλύψει τις ανάγκες του πληθυσμού.
Αυτός ο ιδιωτικός τομέας είναι τώρα η μόνη ζωντανή πηγή ανάπτυξης στη χώρα.
Όμως η κυβέρνηση επιβάλλει συνεχώς ασαφείς κανόνες και μπλοκάρει επενδύσεις με τον φόβο ότι η οικονομική ελευθερία θα οδηγήσει σε πολιτική αλλαγή.
Ο Ραούλ Κάστρο, αν κι έχει αποσυρθεί, ασκεί ακόμα μεγάλη επιρροή και εμποδίζει τις μεταρρυθμίσεις. Ο πρόεδρος Μιγκέλ Ντίας-Κανέλ θεωρείται αδύναμος και παθητικός, εγκλωβισμένος σε ένα μοντέλο που δεν λειτουργεί πλέον ούτε θεωρητικά.
Οι μαζικές διαδηλώσεις του 2021 και του 2024, που έδειξαν ότι οι πολίτες επιθυμούν αλλαγή, καταπνίγηκαν βίαια. Η απάντηση του καθεστώτος: μαζικές συλλήψεις, στρατιωτικοποίηση των πόλεων, λογοκρισία του διαδικτύου, εξόντωση της αντιπολίτευσης.
Η οργανωμένη αντιπολίτευση έχει αποδεκατιστεί, ενώ η κοινωνική κόπωση έχει παγώσει τη διάθεση για διεκδίκηση αλλαγής.
Τι αποκαλύπτει η καθημερινότητα
«Δεν έχω δει ποτέ τόσους ανθρώπους να φεύγουν όπως τώρα», λέει η Βάλια Ροντρίγκεζ, ετών 42, κάτοικος Αβάνας. «Φυσικά, οποιοσδήποτε Κουβανός θα ήθελε να φύγει. Σε αυτή τη χώρα με αυτή την κυβέρνηση δεν μπορείς να ζήσεις… Αν δεν είχα γεννήσει, θα είχα ήδη φύγει, επειδή η κατάσταση είναι μη βιώσιμη».
Η Ντανιέλλα Καστίγιο, 18 ετών, φοιτήτρια, περιγράφει την καθημερινότητα στην Αβάνα: «Η κατάσταση με τις διακοπές ρεύματος είναι τραγική… Φτάνουμε στο σπίτι εξαντλημένοι, δεν υπάρχει ρεύμα, και πολλές φορές πρέπει να περιμένουμε να ξανάρθει — αν ξανάρθει — για να μπορέσουμε να φάμε, για να μπορέσουμε να διαβάσουμε».
«Είναι τρελό για τον καθένα», αναφέρει ο Ραούλ Ερνέστο Γκουτιέρρες για το μαζικό μπλακ-άουτ .Στην επαρχία πρέπει να μαγειρεύουμε με κάρβουνο και με ξύλα. Είναι πολύ αγχωτικό και επίσης απογοητευτικό».
Υπάρχουν παραλληλισμοί που δεν μπορούμε να αγνοήσουμε. Η κουβανική κρίση δεν είναι μοναδική. Μοιράζεται κοινά χαρακτηριστικά με άλλα καθεστώτα που υποσχέθηκαν «λαϊκό παράδεισο».
Σοβιετική Ένωση (προ του 1991)
- Οικονομική στασιμότητα
- Λογοκρισία και καταστολή
- Έλλειψη βασικών αγαθών
- Μαζική αδυναμία του κράτους να διατηρήσει παραγωγή
- Τελικό αποτέλεσμα: κατάρρευση του συστήματος
Βόρεια Κορέα
- Η μαζική φτώχεια μεταμφιέζεται σε «ηρωική αντίσταση» και παρουσιάζεται ως απόδειξη πατριωτισμού.
- Η ελίτ ζει απομονωμένη, ενώ ο λαός βρίσκεται στα όρια της επιβίωσης.
Αυτό είναι βασικό χαρακτηριστικό πολλών ολοκληρωτικών καθεστώτων, αντί να διορθώσουν τα λάθη τους, ζητούν από τον λαό να τα θεωρήσει προτέρημα.
Μια τέτοια ρητορική έχει αναπτυχθεί και στην Κούβα. «Αν το τίμημα αυτής της στάσης της χώρας μας ήταν […] να εξαφανιστεί ολόκληρος ο πληθυσμός από προσώπου γης — αν αυτό ήταν δυνατό — θα προτιμούσαμε αυτό από το να αποδεχτούμε εκείνη την τάξη πραγμάτων και εκείνους τους νόμους που ο ιμπεριαλισμός επιθυμεί να επιβάλει στον κόσμο», είχε αναφέρει ο Φιντέλ Κάστρο σε ομιλία του το 1967.
Η Κούβα μοιάζει να πλησιάζει επικίνδυνα αυτό το πρότυπο.
Βενεζουέλα
- Υπερπληθωρισμός
- Μαζική έξοδος ανθρώπων
- Κατάρρευση παραγωγής.
Η Κούβα πλέον καταγράφει μεγαλύτερες μαζικές μεταναστευτικές ροές από πολλές χώρες της Λατινικής Αμερικής.
Το τέλος της αυταπάτης
Ο ιδιωτικός τομέας — η μικρή σπίθα ελευθερίας — κινείται με δυσκολία. Παρ’ όλα αυτά, ήδη καλύπτει μεγάλο μέρος της απασχόλησης και του λιανεμπορίου. Χρειάζεται η αυτονομία, η οικονομική συλλογική δράση, η αναγνώριση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Ο μικροεπιχειρηματίας της Αβάνας το θέτει καθαρά: «Πληρώνουμε φόρους, δημιουργούμε θέσεις εργασίας, αποτελούμε μέρος της οικονομίας της χώρας […] Χωρίς ιδιωτικό τομέα σήμερα η μετανάστευση θα μπορούσε να είναι ακόμη μεγαλύτερη, η φυγή των ικανών και ταλαντούχων ανθρώπων το ίδιο, οι άστεγοι ακόμη περισσότεροι».
