Μπαίνοντας στο αρχαίο ρωμαϊκό καλοκαιρινό τρικλίνιουμ της αυτοκράτειρας Λιβίας είναι σαν να μπαίνεις σε ένα προσεκτικά επιμελημένο δάσος. Και οι τέσσερις τοίχοι φέρουν τοιχογραφία που απεικονίζει ένα άγριο δάσος πίσω από ένα περιποιημένο φράχτη από λυγαριά με πέτρινο παραπέτο. Η ισορροπία και αντιπαραβολή χάους και τάξης — η αχαλίνωτη φύση και ο οργανωμένος πολιτισμός — ήταν μέσα στις προθέσεις του καλλιτέχνη, και αντιπροσώπευε την ενότητα του φυσικού κόσμου και της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, υπό κοινή κυριαρχία.
Ο «Κήπος» (περ. 30-20 π.Χ.) κάλυπτε τους τοίχους της υπόγειας τραπεζαρίας της αυτοκράτειρας Λιβίας Δρουσίλλας στη βίλα της στην Πρίμα Πόρτα, δώδεκα χιλιόμετρα βόρεια της Ρώμης. Η ατμοσφαιρική τοιχογραφία είναι γεμάτη συμβολισμούς και αναφορές στη μυθολογία της Αυγουστιανής Ρώμης, αναπαράγοντας τις επικρατούσες ιδέες της εποχής: ευημερία, έλεγχος της φύσης και θεία τάξη. Ταυτόχρονα περιέχει ιδιωτικές αναφορές, αποκλειστικά για την αυτοκρατορική οικογένεια. Τώρα εκτίθεται στο Palazzo Massimo του Εθνικού Μουσείου της Ρώμης.
Ο ζωγραφισμένος κήπος προκαλεί αρχικά μια αίσθηση ειρήνης και γαλήνης. Η Λιβία Δρουσίλλα (59 π.Χ.—29 μ.Χ.) ήταν η σύζυγος του πρώτου Ρωμαίου αυτοκράτορα, Αυγούστου, και υπηρέτησε ως Ρωμαία αυτοκράτειρα από το 27 π.Χ. έως το 14 μ.Χ. Ο Σουητώνιος, αρχαίος Ρωμαίος ιστορικός, έγραψε ότι η Λιβία κατοικούσε στην πολυτελή εξοχική της βίλα μετά το γάμο της με τον Αύγουστο, που ήταν ο δεύτερος σύζυγός της, το 39 π.Χ.
Η ρωμαϊκή γευστική εμπειρία
Για τους αρχαίους Ρωμαίους, το φαγητό δεν ήταν απλώς μια δραστηριότητα που ικανοποιούσε τις ανθρώπινες ανάγκες, αλλά μια παράδοση με πολύπλοκη πολιτική σημασία. Μία ρωμαϊκή τραπεζαρία φιλοξενούσε γενικά έξι έως εννέα καλεσμένους, οι οποίοι ξάπλωναν σε τρεις καναπέδες διατεταγμένους σε σχήμα U. Οι συνδαιτυμόνες ξάπλωναν στο αριστερό τους πλευρό, τρώγοντας με το δεξί τους χέρι. Συνήθως το γεύμα αποτελούνταν από ορεκτικά (gustatio) όπως οστρακοειδή, λαχανικά και αυγά, ένα κύριο πιάτο (mensae primae) με κόκκινο κρέας, και ένα επιδόρπιο (mensae secundae) με ξηρούς καρπούς και φρούτα με κρασί, σιρόπι ή μέλι.
Το υπόγειο τρικλίνιουμ της Λιβίας είχε μήκος 12 μ. και πλάτος 6 μ., και θολωτή οροφή. Ο «Κήπος» που περικλείει τον χώρο δημιουργεί μια πειστική χωρική ψευδαίσθηση ενός υπαίθριου κήπου μέσα στα όρια αυτού του υπόγειου δωματίου, χρησιμοποιώντας ένα μείγμα γραμμικής και ατμοσφαιρικής προοπτικής που διαλύει τα όρια του δωματίου και θολώνει τη διάκριση μεταξύ αναπαράστασης και πραγματικότητας.
Τα περίτεχνα ρωμαϊκά συμπόσια διαρκούσαν συχνά αρκετές ώρες και περιελάμβαναν συζητήσεις επί διαφόρων θεμάτων φιλοσοφικών και μη. Μεταξύ των καλεσμένων της αυτοκράτειρας Λιβίας πιθανότατα συγκαταλέγονταν μέλη της ρωμαϊκής πατρίκιας τάξης, όπως επιφανείς συγκλητικοί και δικαστικοί, καθώς και διανοούμενοι και προσωπικότητες από τον χώρο του πολιτισμού. Η γευστική εμπειρία στην καλοκαιρινή της τραπεζαρία ήταν ένα σημαίνον κοινωνικό γεγονός, όπου η δικτύωση και οι λεπτές δυναμικές εξουσίας ξεδιπλώνονταν με φόντο τον ψευδαισθητικό κήπο.
Τοιχογραφία σε στυλ Πομπηίας
Ο Αύγουστος Μάου, Γερμανός ιστορικός τέχνης του 19ου αιώνα, δημιούργησε μια ταξινόμηση των ρωμαϊκών τοιχογραφιών, μελετώντας δύο αιώνες αποδεικτικών στοιχείων από τοιχογραφίες που βρέθηκαν στην αρχαία πόλη της Πομπηίας. Οι τοιχογραφίες της Πομπηίας, που θάφτηκαν κάτω από την ηφαιστειακή τέφρα του Βεζούβιου, το 79 μ.Χ., έχουν διατηρηθεί σε εξαιρετική κατάσταση και ο «Κήπος» είναι χαρακτηριστικό δείγμα του στυλ τοιχογραφίας της Πομπηίας, που αποσκοπούσε να παραπλανήσει τον θεατή και να τον κάνει να πιστέψει ότι κοιτάζει μέσα από ένα παράθυρο σε έναν διαφορετικό χώρο.
Στο προσκήνιο του «Κήπου» υπάρχει ένας φράχτης από λυγαριά, με ανοίγματα στον βορρά και τον νότο. Πίσω από αυτόν βρίσκεται ένα περιποιημένο μονοπάτι, που περιβάλλεται από την άλλη πλευρά από ένα πέτρινο στηθαίο. Κατά μήκος αυτού του μονοπατιού, κισσός με βιολέτες, φτέρη και ίριδες κοσμούν και τις δύο πλευρές της θέας στο πέτρινο διαχωριστικό.
Πέρα από το πέτρινο στηθαίο φυτρώνει ένα άγριο δασάκι από ατίθασα δέντρα, θάμνους και λουλούδια, που έρχεται σε έντονη αντίθεση με το τακτοποιημένο προσκήνιο. Ο καλλιτέχνης επιτυγχάνει μια ισορροπία μεταξύ του ατίθασου και του καλλιεργημένου, αποδίδοντας το φόντο με τονικές, ατμοσφαιρικές πινελιές, που δημιουργούν την ψευδαίσθηση ενός τοπίου που σβήνει στο βάθος. Αυτό αντιπαραβάλλεται με το καθαρό, εξαιρετικά ρεαλιστικό μονοπάτι, το παραπέτο και τον πλεκτό φράχτη. Μια πληθώρα από πολύχρωμα πουλιά – καρδερίνες, κορυδαλλοί, σπίνοι και καρακάξες – προσθέτουν ρυθμό στη σύνθεση.
Υπάρχουν έξι κόγχες σε ολόκληρη τη σύνθεση, καθεμία με ένα διαφορετικό δέντρο: δρυς στον νότιο τοίχο, πεύκο στον βορινό και αειθαλή έλατα στον ανατολικό και δυτικό τοίχο. Κάθε ένα από τα τρία διαφορετικά ανάγλυφα μοτίβα στο κιγκλίδωμα – σταυροειδές, κηρήθρα και ρόμβος – αντιστοιχεί σε ένα είδος δέντρου.
Καλλιτεχνικές αναφορές
Η βελανιδιά που απεικονίζεται στο κέντρο του νότιου τοίχου είναι ένα εξαιρετικό παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο ο «Κήπος» ανακαλεί τη μυθολογική και συμβολική γλώσσα της αρχαίας Ρώμης. Ο Ρωμύλος, ιδρυτής και πρώτος βασιλιάς της Ρώμης, σύμφωνα με τον Λίβιο, έχτισε τον πρώτο ναό της Ρώμης, τον Ναό του Δία Φερέτριου, όπου φυλάσσονταν τα «spolia opima» (πλούσια λάφυρα πολέμου), στους πρόποδες μιας ιερής βελανιδιάς στον Λόφο του Καπιτωλίου.
Η αναστήλωση του Ναού του Δία Φερέτριου και του Ναού του Κυρίνου ήταν δύο από τα επιτεύγματα του Αυγούστου ως αυτοκράτορα. Έτσι, ανακαλώντας την αρχέγονη ιερή βελανιδιά από την ίδρυση της Ρώμης, ο Αύγουστος συνέδεε τον εαυτό του με τον Ρωμύλο, τον ιδρυτή της αρχαίας πόλης, επιβεβαιώνοντας παράλληλα τη νέα χρυσή εποχή.
Η αντιπαράθεση της τάξης και της αταξίας στον «Κήπο» της Λιβίας είναι ανάλογη με τη δομή του «Ara Pacis Augustae» ή «Βωμού της Αυγουστιανής Ειρήνης». Η Ρωμαϊκή Σύγκλητος ανέθεσε την κατασκευή του το 13 π.Χ. για να τιμήσει την «Pax Romana» του αυτοκράτορα Αυγούστου, μια χρυσή εποχή ειρήνης και σταθερότητας. Περίτεχνα ανάγλυφα καλύπτουν τον μνημειώδη μαρμάρινο βωμό, απεικονίζοντας μια αυτοκρατορική πομπή, μυθολογικές σκηνές από την ίδρυση της Ρώμης και φυτικά μοτίβα.
Το άγαλμα «Αύγουστος της Πρίμα Πόρτα» ανακαλύφθηκε κοντά στην είσοδο του Δωματίου του Κήπου και απεικονίζει τον Αύγουστο σε στάση contrapposto, με το δεξί χέρι τεντωμένο και υψωμένο σε στάση «adlocutio». Με αυτόν τον τρόπο, ο Αύγουστος συνέδεσε την εικόνα του με εκείνη ενός ιδανικού ελληνικού γλυπτού, όπως ο «Δορυφόρος». Η διακοσμημένη στρατιωτική θωράκισή του αφηγείται τα επιτεύγματα του Αυγούστου, συνδέοντάς τον με τη θεϊκή εύνοια και τη διπλωματική επιτυχία.
Αιώνια ειρήνη
Κάθε λεπτομέρεια των λουλουδιών στον «Κήπο» έχει συμβολική σημασία. Η διαπλοκή της βιολέτας και του κισσού προσομοιάζει της αμπέλου, ένα ανθισμένο φυτό που αγαπούσε η αυτοκράτειρα Λιβία, η οποία απέδιδε τη μακροζωία της στην καθημερινή κατανάλωση του κρασιού του Πιτσίνο. Επιπλέον, η μυρτιά, το πεύκο, ο κισσός, η βελανιδιά και η δάφνη – φυτά από τα οποία φτιάχνονταν τα στεφάνια του θριάμβου – είναι παρόντα στην τοιχογραφία.
Όλα τα φυτά ανθίζουν ταυτόχρονα: οι μαργαρίτες, οι ίριδες, τα τριαντάφυλλα, η άγρια δάφνη, οι παπαρούνες και οι βίγκα της άνοιξης, aανθίζουν την ίδια στιγμή με τις πικροδάφνες του Ιουλίου, τα ρόδια και τα κυδώνια του τέλους του φθινοπώρου, τα χρυσάνθεμα του Σεπτεμβρίου και τα αειθαλή πεύκα. Ο «Κήπος» απεικονίζει την απόλυτη ομορφιά των τεσσάρων εποχών, συγκεντρωμένων σε μια μοναδική, διαρκή στιγμή, τιμώντας την Αυγουστιανή Ρώμη ως μια εποχή αιώνιας ειρήνης, γονιμότητας, ευημερίας και νίκης.
Της Mari Otsu
