Του Mike Cai
Μετάφραση: Αλία Ζάε
Η φύση είναι η μεγαλύτερη μούσα μας. Στην αρχαία Κίνα ήταν μια ανεξάντλητη πηγή έμπνευσης για τους καλλιτέχνες. Τέσσερα στοιχεία του φυτικού βασιλείου – το άνθος της δαμασκηνιάς, η ορχιδέα, το μπαμπού και το χρυσάνθεμο – ήταν γνωστά με την επωνυμία «οι τέσσερεις κύριοι» ή τζουνζί.
Τα είδη αυτά είχαν συγκεκριμένους συμβολισμούς και τα έργα των Κινέζων καλλιτεχνών που τα απεικόνιζαν είχαν βαθιά πνευματικότητα και επεδίωκαν να προκαλέσουν συγκεκριμένες σκέψεις, πέρα από το να είναι απλά φορείς της ομορφιάς της φύσης.
Η ζωγραφική συνδυαζόταν με την καλλιγραφία και την ποίηση, κάτι που αποκαλούνταν «οι τρεις τελειότητες».
Τα άνθη της δαμασκηνιάς
Ο λόγος που τα άνθη της δαμασκηνιάς έχαιραν μεγάλης εκτίμησης στην αρχαία Κίνα ήταν η ικανότητά τους να ανθίζουν ολοζώντανα μέσα στην παγωνιά και τα χιόνια του χειμώνα. Ενώ όλα τα υπόλοιπα φυτά πέφτουν το φθινόπωρο σε χειμερία νάρκη, η δαμασκηνιά προετοιμάζει τα άνθη της, που μπουμπουκιάζουν πριν απ’ όλα τα λουλούδια. Γι’ αυτό άλλωστε θεωρείται και προάγγελος της άνοιξης και τα άνθη της σύμβολα της εσωτερικής ομορφιάς και της ανθεκτικότητας στις κακουχίες.
Γουάνγκ Μιαν, «Άνθη με μελάνι», 1335. Μελάνι και νερό σε χαρτί, 68 x 26 εκ. (Μουσείο Σανγκάης, Κίνα)
hanging scroll, ink on paper, 68 x 26 cm
Ο Γουάνγκ Μιαν (1279-1368) ήταν ένας ζωγράφος της Δυναστείας Γιουάν, γνωστός για τους πίνακές του με άνθη δαμασκηνιάς και καλλιγραφία. Στο ποίημά του «Δαμασκηνιά» έγραψε:
«Μια δαμασκηνιά στη λίμνη του οικογενειακού μελανοδοχείου,
Μπουμπούκια ανθίζουν από το αχνό μελάνι μου,
Μην επαινέσετε το χρώμα τους,
Γλυκό άρωμα γεμίζει τον αέρα ανάμεσα στη γη και τον ουρανό.»
Εδώ, ο καλλιτέχνης επαινεί τις αρετές του άνθους της δαμασκηνιάς. Δεν έχει λαμπερά χρώματα για να προσελκύει την προσοχή. Η μόνη του επιθυμία είναι να αφήσει το διακριτικό του άρωμα στον κόσμο. Για τα πέταλα έχουν χρησιμοποιηθεί ελαφρές, ταμποναριστές πινελιές, που αντανακλούν την εσωτερική αγνότητα. Αν και διόλου εντυπωσιακό στην εμφάνιση, του αποδίδεται μια έξοχη εσωτερικότητα γεμάτη αξιοπρέπεια.
Οι παραπάνω χαρακτηρισμοί ταιριάζουν και στον ίδιο τον Γουάνγκ. Η οικογένειά του ήταν φτωχή και χρειάστηκε να μελετήσει και να δουλέψει σκληρά για να καταξιωθεί ως ποιητής και ζωγράφος. Δεν πέρασε τις εξετάσεις για να διοριστεί σε κάποιο κρατικό αξίωμα που θα του εξασφάλιζε σταθερό εισόδημα και αργότερα απέρριψε πολλούς άλλους κρατικούς διορισμούς. Προτίμησε να αποσυρθεί στα βουνά, όπου έφτιαξε ένα καταφύγιο γεμάτο δαμασκηνιές κι εκεί ζούσε ζωγραφίζοντας. Συνέκρινε τον εαυτό του με το άνθος της δαμασκηνιάς, γιατί επικράτησε επί των σκληρών δοκιμασιών της ζωής του, χωρίς ποτέ να αναζητήσει τη φήμη.
Η ορχιδέα
Η ορχιδέα είναι λεπτεπίλεπτη και εύθραυστη. Το λουλούδι της ανθίζει όλο χάρη και κομψότητα την άνοιξη. Είναι όμορφο χωρίς να γίνεται φορτικό. Συνήθως μεγαλώνουν σε κρυφά, απομονωμένα σημεία όπου διαχέουν το αδιόρατο, ντελικάτο άρωμά τους. Αυτά τα χαρακτηριστικά έκαναν την ορχιδέα σύμβολο της απλότητας, της μοναχικότητας, της ταπεινότητας και της αριστοκρατικότητας.
Μα Λιν, «Ορχιδέες». Σελίδα από άλμπουμ: Μελάνι και χρώμα σε μετάξι. 26 x 23 εκ. (The Metropolitan Museum of Art, Νέα Υόρκη)
Μια μοναχική ορχιδέα χωρίς φόντο είναι το θέμα του πίνακα του Τζενγκ Σισιάο «Ορχιδέα με μελάνι». Λιτές πινελιές αποδίδουν τα φύλλα της, δημιουργώντας μια συμμετρική, ισορροπημένη σύνθεση. Ένα ποίημα του Τζενγκ συνοδεύει την εικόνα:«Σκύβοντας πάντα το κεφάλι ρωτούσα τον αυτοκράτορα Σι
Τι κάνεις σε τούτη την πολίχνη;
Προτού ξεκινήσω να ζωγραφίζω με τα ρουθούνια ανοιχτά
Στα αρχαία αρώματα που γεμίζουν τον αέρα.»
Το εν λόγω έργο δημιουργήθηκε με αφορμή την κατάκτηση της Νότιας Αυτοκρατορίας των Σονγκ από τους Μογγόλους. Πιστός στη Δυναστεία Σονγκ, ο Τζενγκ αρνήθηκε να αναγνωρίσει την κυριαρχία των Μογγόλων, υπογράφοντας τον πίνακα ως «ο γέρος που κοιτάζει νότια» και ποτέ βόρεια προς την Μογγολική Αυλή.
Η ορχιδέα συμβολίζει κάποιον ευγενή, όπως ο Αυτοκράτορας Σι, θρυλικός βασιλιάς και πρόδρομος του αρχαίου κινεζικού πολιτισμού. Απεικονίζεται χωρίς ρίζες και σαν να έχει αποσπαστεί από το έδαφος. Όταν ο Τζενγκ ρωτήθηκε γιατί, αυτός απάντησε: «Δεν ξέρετε ότι τη γη την έκλεψαν οι βάρβαροι;». Τα αρχαία αρώματα μάς υποβάλλουν την ιδέα της νοσταλγίας για την πατρίδα.
Παραλληλίζοντας τον εαυτό του με την ξεριζωμένη ορχιδέα, ο ζωγράφος μάς λέει ότι με την πτώση της Αυτοκρατορίας των Σονγκ έχασε το σπίτι του. Ωστόσο, παρέμεινε ένας πατριώτης με ευγενικό και ακέραιο χαρακτήρα, χωρίς θυμό ή μίσος στην καρδιά του. Η ερώτηση που θέτει στο ποίημα τονίζει τη μελαγχολία, δείχνοντάς μας πόσο εκτός τόπου ένιωθε.
Το μπαμπού
Οι αρχαίοι Κινέζοι θαύμαζαν για αιώνες το μπαμπού. Το μπαμπού στέκει αγέρωχο, ευθυτενές και ψηλό, συμβολίζοντας την ακεραιότητα και την εντιμότητα. Το κενό εσωτερικό του συμβολίζει την ανθεκτικότητα και την ανεκτικότητα. Αν και στέκεται ίσιο, λυγίζει με το φύσημα του ανέμου. Δυνατό, αλλά και ευέλικτο, συμβολίζει επίσης το σθένος – την ικανότητα να ανακάμπτουμε γρήγορα από τα προβλήματα.
Ο Γου Τζεν (1280-1345), ζωγράφος της Δυναστείας Γιουάν, δημιούργησε το «Εγχειρίδιο ζωγραφικής μπαμπού με μελάνι», το οποίο περιέχει πληθώρα απεικονίσεων μπαμπού σε ποικίλα στάδια και καταστάσεις: από τρυφερά βλαστάρια μέχρι γέρικους κορμούς, άλλους ίσιους και δυνατούς, άλλους λυγισμένους μέχρι το έδαφος, άλλοτε σε βροχή, άλλους στον άνεμο, άλλους στο χιόνι, καταδεικνύοντας τη μεγάλη προσαρμοστικότητά του. Κάθε έργο περιέχει κι ένα κείμενο όπου περιγράφονται όχι τα φυσικά χαρακτηριστικά του μπαμπού, αλλά οι αρετές τις οποίες συμβολίζει.
Στο παρακάτω ποίημα, ο Γου γράφει:
«Όταν τα δέντρα τινάζουν τα φύλλα από πάνω τους,
Αυτός ο κύριος παραμένει καταπράσινος.
Η ηθική του ακεραιότητα και η πνευματική του σεμνότητα
Του υπαγορεύουν τη μοναξιά για να μείνει πιστό στη φύση του.»
Εδώ, το μπαμπού ενσαρκώνει έναν κύριο, ο οποίος μπορεί και διατηρεί την ηθική του ακεραιότητα εν μέσω δοκιμασιών. Ο Γου εκφράζει το θαυμασμό του για το σθένος και τη σεμνότητα του μπαμπού. Παρά την εξωτερική πίεση, το φυτό διατηρεί την αληθινή του φύση.
Σε άλλο ποίημα, έγραψε:
«Στητό το μπαμπού στην παγωνιά
Γεμάτες χάρη οι λεπτές σκιές του στο φεγγαρόφωτο.
Αν καταλάβεις την αρχή της αυτό-εξάλειψης
Θα βαραίνουν ακόμα το μυαλό σου τα σημαντικά πράγματα;»
Το θέμα εδώ είναι η καλλιέργεια του εαυτού. Το μπαμπού φύεται κυρίως σε ψηλά βουνά, μακριά από τον κόσμο. Ανέμελο και ευχαριστημένο με τη μοναξιά του, παραμένει αδιάφορο για τα ζητήματα του κόσμου, την προσοχή των άλλων, τη φήμη και το κέρδος. Μόνο εγκαταλείποντας αυτού του είδους τις επιθυμίες, μπορεί κάποιος να βρει την εσωτερική γαλήνη.
Το χρυσάνθεμο
Η εξαιρετική ομορφιά του το έκανε ένα από τα αγαπημένα άνθη των Κινέζων στην αρχαιότητα. Τα άνθη του εμφανίζονται μέσα στο φθινόπωρο, όταν όλα τα άλλα λουλούδια μαραίνονται. Χωρίς να τα ανταγωνίζεται, ζει περισσότερο απ’ όλα. Η μακροβιότητά του αντιπροσωπεύει μια ζωή γεμάτη ζωτικότητα.
Ο Τάο Γιουανμίνγκ (365-427 μ.Χ.), γνωστός ποιητής της περιόδου των Έξι Δυναστειών, αγαπούσε ξεχωριστά τα χρυσάνθεμα. Πέρα από την ομορφιά τους όμως, εκτιμούσε και τις θεραπευτικές τους ιδιότητες και ανακάτευε τα πέταλά τους με κρασί για να φτιάξει ένα ποτό για τη μακροζωία. Στο πέμπτο του ποίημα, το «Πίνοντας κρασί», γράφει:
«Έφτιαξα το σπίτι μου κοντά στους άλλους
Κι όμως, δεν ακούγονται άμαξες κι άλογα
Με ρωτάτε «Πώς είναι αυτό δυνατόν;»
Όταν η καρδιά είναι μακριά, το μέρος είναι εξίσου.
Μαζεύω χρυσάνθεμα από τον ανατολικό φράχτη
Και κοιτάζω τα βουνά στο νοτιά.
Ο βραδινός αέρας είναι καλός στα βουνά
Και το πουλιά γυρνούν μαζί στο σπίτι.
Μέσα σ’ αυτά τα πράγματα υπάρχει ένα ίχνος Αλήθειας,
Μα μόλις πάω να το πω, δεν βρίσκω τις λέξεις.»
Με το παραπάνω ποίημα, ο Τάο εκφράζει την ευχαρίστηση που αντλεί από το εξοχικό περιβάλλον. Για να βοηθήσει τους γονείς του, ο ποιητής είχε υπηρετήσει ως κρατικός αξιωματούχος όταν ήταν νέος. Βλέποντας όμως τη διαφθορά που επικρατούσε, παραιτήθηκε και αποσύρθηκε για να ζήσει στην ύπαιθρο, περιτριγυρισμένος από την ομορφιά της φύσης.
Ζόου Γίγκουι, «Χρυσάνθεμα με μελάνι». Μελάνι και νερό σε χαρτί, 48 x 52 εκ. (National Palace Museum, Ταϊπέι)
Με το «ίχνος της Αλήθειας», ο Τάο αναφέρεται στην εφήμερη φύση των πραγμάτων. Τα πλούτη και η δύναμη δεν μας ακολουθούν πέρα από το θάνατο. Ο Τάο μάς λέει ότι η ζωή είναι παροδική και ότι η ερήμωση συνοδεύει τα γηρατειά. Εκφράζει την αλήθεια μιας απλής ζωής χωρίς επίγειες επιθυμίες, μαζεύοντας χρυσάνθεμα κοντά στα βουνά.
Ακόμα κι ένα πολυσύχναστο μέρος μοιάζει μακρινό, όταν η καρδιά μας είναι ελεύθερη από τα επίγεια ζητήματα. Με συναίσθημα, αλλά και λογική, το ποίημα του Τάο μεταφέρει τη γαλήνη του νου του, που βρίσκεται σε αρμονία με τη φύση, παρόλο που «δεν βρίσκει τις λέξεις» για να εκφράσει την ευχαρίστησή του.
…………………………………………………………………………………………..
Οι «Τέσσερεις Κύριοι» – το άνθος της δαμασκηνιάς, η ορχιδέα, το μπαμπού και το χρυσάνθεμο – ενέπνευσαν διορατικότητα και όμορφες σκέψεις στους καλλιτέχνες της αρχαιότητας, οι οποίοι δημιούργησαν πίνακες και ποιήματα που απολαμβάνει ακόμα ο κόσμος.
