Οι κρατήρες, κοίλα δοχεία σε διάφορα μεγέθη, έπαιζαν κεντρικό ρόλο στη ζωή των αρχαίων Ελλήνων, όχι μόνο ως χρηστικά αντικείμενα, αλλά και ως φορείς πολιτισμικών στοιχείων με υψηλή αισθητική και καλλιτεχνική αξία. Εντός τους αναμειγνύονταν ο οίνος με νερό. Το μείγμα ονομαζόταν κεκραμμένος οίνος (εξ ου η σημερινή ονομασία ‘κρασί’), ποτό που πινόταν πιο ευχάριστα και με λιγότερο βλαβερές συνέπειες.
Ανάλογα με το σχήμα τους, οι κρατήρες διακρίνονται σε τέσσερις κατηγορίες, : τους ελικοειδείς, τους κιονωτούς, τους καλυκόσχημους και τους κωδωνόσχημους. Ορισμένα έφεραν στην επιφάνειά τους ζωγραφικές παραστάσεις, με θέματα από τη μυθολογία, τα έπη ή την καθημερινότητα, από τις οποίες διακρίνονται σε μελανόμορφους και ερυθρόμορφους, ανάλογα με την τεχνοτροπία. Αυτές οι εικονογραφήσεις έχουν παράσχει πολλές πληροφορίες για την καθημερινή ζωή και τον πολιτισμό στην αρχαία Ελλάδα.
Οι κρατήρες συνήθως κατασκευάζονταν από τερακότα, έναν σκληρό, κοκκινοκαφέ πηλό που χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή αγγείων, προπλασμάτων και γλυπτών. Ο αγγειοπλάστης πρώτα διαμόρφωνε το σχήμα του αγγείου, συχνά σε ξεχωριστά μέρη, σε έναν τροχό. Αφού στέγνωναν τα κομμάτια, τα συναρμολογούσαν, προσθέτοντας τις λαβές στο τέλος. Ύστερα, το αγγείο ζωγραφιζόταν, αν και όχι πάντα.
Από τις δύο ζωγραφικές τεχνικής προηγήθηκε η μελανόμορφη και ακολούθησε η ερυθρόμορφη, που εφευρέθηκε γύρω στα 530 π.Χ. Στην πρώτη τεχνοτροπία υπήρχε χάραξη των σχεδίων και ένθεση ειδικού υλικού το οποίο μαύριζε κατά το ψήσιμο, ενώ στη δεύτερη κάλυπταν το φόντο. Η ερυθρόμορφη τεχνική τελικά επικράτησε της μελανόμορφης, καθώς επέτρεπε πιο φυσικές αλλά και περίτεχνες απεικονίσεις. Και οι δύο τεχνικές απαιτούσαν ψήσιμο σε τρεις φάσεις στον κλίβανο.
Κιονωτοί κρατήρες
Οι κιονωτοί κρατήρες χρονολογούνται στα τέλη του 7ου αιώνα π.Χ., όταν άρχισαν να κατασκευάζονται στην Κόρινθο. Ο όρος προέρχεται από τα χερούλια του αγγείου που μοιάζουν με στήλες και ενώνονται με το χείλος του κρατήρα. Η μορφή αυτή διαδόθηκε και στην Αθήνα, όπου κατασκευαζόταν από τις αρχές του 6ου αιώνα π.Χ. έως τα τέλη του επόμενου αιώνα.
Ο ερυθρόμορφος κρατήρας του Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης, που χρονολογείται περίπου στο 500 π.Χ., είναι ένα συναρπαστικό παράδειγμα της σταδιακής μετάβασης από τον μελανόμορφο στον ερυθρόμορφο. Η κύρια σκηνή απεικονίζει τον Ηρακλή να μάχεται τον Κύκνο, γιο του θεού Άρη, ο οποίος λήστευε τους ταξιδιώτες που κατευθύνονταν προς τους Δελφούς, και έχει γίνει με την ερυθρόμορφη τεχνοτροπία. Ωστόσο, για το διακοσμητικό σχέδιο στο λαιμό του κρατήρα, ο αγγειοπλάστης επέλεξε την παραδοσιακή – και τότε ήδη παρωχημένη – μελανόμορφη τεχνική. Η σκηνή απεικονίζει νεαρούς με σκύλους και ρόπαλα.
Καλυκόσχημοι κρατήρες
Αυτός ο τύπος κρατήρα έχει κυρτό σχήμα που ανοίγει προς τα πάνω και λαβές που βρίσκονται στο κάτω μέρος του σώματός του. Μοιάζει με τον κάλυκα ενός λουλουδιού, το εξωτερικό μέρος του λουλουδιού που αποτελείται από σέπαλα, όπου οφείλει και την ονομασία του. Η προέλευση του καλυκόσχημου κρατήρα χρονολογείται στον 6ο αιώνα π.Χ. Με την πάροδο του χρόνου, το σχήμα του επιμηκύνθηκε.
Εκτός από σκηνές της μυθολογίας και των επών, οι κρατήρες διακοσμούνταν και με εικόνες από την καθημερινή ζωή. Στο Μουσείο Τέχνης Walters, ο «Κρατήρας με σκηνή αναχώρησης», που χρονολογείται μεταξύ 470 π.Χ. και 460 π.Χ., απεικονίζει μια κρίσιμη στιγμή στη ζωή ενός νεαρού πολεμιστή. Η μία πλευρά του αγγείου δείχνει τον πολεμιστή μπροστά από τον οικογενειακό του βωμό, την ώρα που ετοιμάζεται να φύγει για τη μάχη, μετά από χρόνια εκπαίδευσης. Ο νέος φορά θώρακα και κρατά δόρυ. Στην άλλη πλευρά του βωμού, μια γυναίκα κρατά την ασπίδα και του δίνει το κράνος του. Η άλλη πλευρά του κρατήρα απεικονίζει έναν μεγαλύτερο άνδρα που στηρίζεται σε ραβδί. Οι επιμελητές πιστεύουν ότι το απλωμένο χέρι του μπορεί να αντικατοπτρίζει αυτό της γυναίκας και τη χειρονομία της προς τον πολεμιστή. Διακοσμητικά μοτίβα πλαισιώνουν και τις δύο πλευρές. Το κάτω περίγραμμα έχει μοτίβο με μαιάνδρους.
Ελικοειδείς κρατήρες
Η ονομασία των ελικοειδών κρατήρων προέρχεται από το σπειροειδές σχήμα των λαβών τους. Οι έλικες είναι σπειροειδή μοτίβα, τα οποία απαντούν και στα ιωνικά κιονόκρανα. Κράτηρες αυτού του τύπου κατασκευάζονταν σε όλον τον αρχαιοελληνικό κόσμο, ήδη από τον 6ο αιώνα π.Χ. Μερικά από τα πιο περίτεχνα δείγματα κατασκευάστηκαν σε μια αποικία στη σημερινή Απουλία, στην Ιταλία. Τα έργα των καλλιτεχνών της Απουλίας διακρίνονται για την προσθήκη χρωμάτων (κυρίως κίτρινου και λευκού), τις πολύπλοκες συνθέσεις και τις περίτεχνες λεπτομέρειες.
Ο ερυθρόμορφος ελικοειδής κρατήρας που βρίσκεται στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Βιρτζίνια (VMFA) έχει μια εξαιρετική ιστορία.
Το αγγείο κατασκευάστηκε στη Νότια Ιταλία στα τέλη του 3ου αιώνα π.Χ. Από τότε και μέχρι το 1982, η τύχη του ήταν ένα απόλυτο μυστήριο. Εμφανίστηκε σε δημοπρασία του οίκου Sotheby’s το 1989 και πωλήθηκε σε ιδιώτη. Δυστυχώς, ο κρατήρας έσπασε και καταβλήθηκε η ασφαλιστική αποζημίωση. Η ασφαλιστική εταιρεία κατέσχεσε τα υπολείμματα: 35 μεγάλα θραύσματα και εκατοντάδες μικρά κομμάτια.
Όταν η εταιρεία εξαγοράστηκε από μια διεθνή εταιρεία, ένας υπάλληλος, ο Νταγκ Τίντερ, έκλεισε το γραφείο και αποφάσισε να πάρει τα σπασμένα κομμάτια στο σπίτι του. Πιστεύεται ότι του δόθηκε προφορική άδεια να το κάνει, αλλά δεν υπήρχε κάτι γραπτό. Το σπασμένο αρχαίο αγγείο έμεινε στο γκαράζ του Τίντερ στο Ρίτσμοντ της Βιρτζίνια για πάνω από 30 χρόνια.
Το 2021, επικοινώνησε με το Μουσείο της Βιρτζίνια για να ρωτήσει αν θα ενδιαφερόταν να δεχτεί τον κρατήρα ως δωρεά. Ο επιμελητής Πήτερ Σερτζ ενθουσιάστηκε με την προσφορά, καθώς το μουσείο δεν είχε αντίστοιχο κομμάτι στη συλλογή του. Αφού εντόπισε την προέλευση του αγγείου στα 1982, ο κος Σερτζ αντιμετώπισε δύο εμπόδια πριν μπορέσει να συμφωνήσει για την απόκτηση του αγγείου από το μουσείο.
Πρώτα, επικοινώνησε με τη διεθνή ασφαλιστική εταιρεία για να βεβαιωθεί ότι δεν είχαν καμία αξίωση ιδιοκτησίας. Δεδομένου ότι δεν είχαν, το επόμενο βήμα του κου Σερτς ήταν να γράψει στην ιταλική κυβέρνηση, καθώς το μουσείο ακολουθούσε αυστηρές οδηγίες σχετικά με τις εισαγόμενες αρχαιότητες. Η κυβέρνηση δεν έθεσε καμία αντίρρηση και έδωσε το πράσινο φως για την απόκτηση. Όταν ο κος Τίντερ και η σύζυγός του, Σάρον, οριστικοποίησαν τη δωρεά, ο συντηρητής Σκάυλερ Τζένκινς αφιέρωσε σχεδόν 300 ώρες για τον καθαρισμό, τη συντήρηση και την ανακατασκευή του κρατήρα.
Με τα ζωντανά χρώματα και τα γοητευτικά μοτίβα του, ο ανακατασκευασμένος κρατήρας εντυπωσιάζει. Η μία πλευρά του έχει ως κεντρικό μοτίβο τον Πήγασο. Το άλογο βρίσκεται σε ένα ναΐσκο, μια τριπλή ταφική κατασκευή. Δεν υπάρχει γνωστό παράλληλο μοτίβο και οι μελετητές δεν είναι σίγουροι για τη σημασία του. Μία από τις μορφές που το περιβάλλουν είναι ο θεός Έρως. Στο λαιμό του κρατήρα υπάρχει η προτομή μίας γυναίκας ανάμεσα σε φυτικά μοτίβα.
Κωδωνόσχημοι κρατήρες
Ο κωδωνόσχημος ερυθρόμορφος κρατήρας του Ινστιτούτου Τέχνης του Σικάγο (Art Institute of Chicago) χρονολογείται στα 450 π.Χ. περίπου. Οι κωδωνόσχημοι κρατήρες πήραν το όνομά τους από την ομοιότητά τους με το σχήμα ανεστραμμένης καμπάνας και έχουν μικρά ανασηκωμένα χερούλια τοποθετημένα λίγο πιο πάνω από το μέσο του σώματός τους. Δεν κατασκευάζονταν μέχρι τις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. Καθώς ήταν ο τελευταίος τύπος κρατήρα, δεν υπάρχει μελανόμορφο δείγμα.
Πιστεύεται ότι οι ζωγραφισμένες μορφές αντιστοιχούν στον Αχιλλέα, τον οποίο δείχνουν στο σπίτι του με την οικογένειά του. Η μία πλευρά του αγγείου δείχνει τον πολεμιστή που επιστρέφει και δίνει το κράνος του στη μητέρα του, τη Θέτιδα, η οποία φοράει διάδημα. Είναι η κόρη του θεού της θάλασσας Νηρέα, ο οποίος επίσης απεικονίζεται στο αγγείο. Η γυναίκα στα δεξιά, ίσως μια Νηρηίδα ή νύμφη της θάλασσας, κάνει νόημα στον Αχιλλέα να της δώσει την ασπίδα του. Εδώ, ο καλλιτέχνης έχει χωρίσει δραματικά την εικόνα με τη διαγώνιο του δόρατος του Αχιλλέα.
Στην άλλη πλευρά, κυριαρχούν οι κάθετες γραμμές στη σύνθεση. Αριστερά, ο Αχιλλέας κρατά ένα όρθιο δόρυ, του οποίου η μορφή επαναλαμβάνεται σε ένα αρχιτεκτονικό στοιχείο, έναν μικρό κίονα. Πίσω του στέκεται μία Νηρηίδα, κρατώντας μια κορδέλα, ίσως για το κεφάλι. Αυτοί οι δύο ισορροπούνται από τις μορφές της Θέτιδας, που κρατά μια κανάτα για να γεμίσει το κύπελλο του Αχιλλέα, και του παππού του Αχιλλέα, που κρατά ένα μακρόστενο αντικείμενο.
