Από το 867 έως το 1056 το βυζαντινό κράτος γνώρισε μια περίοδο αναγέννησης που έμεινε γνωστή ως «Μακεδονική Αναγέννηση». Η δυναστεία, η οποία ονομάστηκε έτσι επειδή οι ιδρυτές της κατάγονταν από το θέμα της Μακεδονίας, επέστρεψε την αυτοκρατορία σε μια φάση πολιτικής σταθερότητας, στρατιωτικής κυριαρχίας και πολιτιστικής άνθησης. Η εποχή αυτή υπήρξε σταθμός για την αλλαγή ταυτότητας από μια πολυεθνική ρωμαϊκή αυτοκρατορία σε ένα κυρίως ελληνόφωνο ορθόδοξο κράτος, ενώ προς το τέλος της οδήγησε στη ρήξη με τη Δύση.
Η άνοδος του Βασιλείου Α΄ και το ιστορικό του υπόβαθρο
Ο Βασίλειος Α΄ (867-886) προερχόταν από ταπεινή οικογένεια της Χαριοπόλεως στη Θράκη. Εργάστηκε στην αυλή του Μιχαήλ Γ΄και κέρδισε την εύνοιά του, έγινε συγκοινοβουλευτής, δολοφόνησε τον Βάρδα (θείο του Μιχαήλ) το 866 και κατόπιν τον ίδιο τον Μιχαήλ τον επόμενο χρόνο, αναλαμβάνοντας αυτοκράτορας. Παρά την καταγωγή του, παντρεύτηκε τη χήρα του Μιχαήλ και νομιμοποίησε την εξουσία του. Η κυβέρνησή του έθεσε τις βάσεις της δυναστείας: συνέχισε τους πολέμους κατά των Αράβων και Παυλικιανών, ανέκτησε την Κύπρο και διεκδίκησε ξανά τη Συρία, ενώ διασφάλισε την εκκλησιαστική εξουσία της Κωνσταντινούπολης στη Βουλγαρία. Η σημαντικότερη εσωτερική μεταρρύθμιση του ήταν η «Βασιλική», ένα ελληνικό νομοθετικό έργο που αντικατέστησε τις παλιές λατινικές συλλογές και κωδικοποίησε το δίκαιο για τις ανάγκες του Βυζαντίου.
Η άνοδος του Βασιλείου συνέπεσε με την εξάλειψη της εικονομαχίας και την επιστροφή σε πιο κοσμική παιδεία. Η οικονομία άρχισε να ανακάμπτει, ο πληθυσμός και η παραγωγή αυξήθηκαν και η διοίκηση στηρίχθηκε στο θεματικό σύστημα, ενισχύοντας τους στρατιώτες-αγρότες. Ο Βασίλειος χρηματοδότησε οικοδομές και τέχνη και ξεκίνησε το μεγάλο πολιτιστικό ρεύμα της Μακεδονικής Αναγέννησης.
Σημαντικότεροι αυτοκράτορες και η συνεισφορά τους
Η δυναστεία είχε σειρά επιφανών αυτοκρατόρων και μια ιδιαίτερη διαδοχή ηγετών με διαφορετικό χαρακτήρα. Συνοπτικά, ήταν οι εξής:
- Λέων ΣΤ΄ ο Σοφός (886-912) – Γιος του Βασιλείου Α΄. Ανέπτυξε την ελληνική νομοθεσία ολοκληρώνοντας τη «Βασιλική», συνέταξε επιπλέον νόμους και πρωτόκολλα και ασχολήθηκε ο ίδιος με τη συγγραφή ποιημάτων, πραγματειών και λειτουργικών κειμένων. Στην εξωτερική πολιτική, ενίσχυσε το ναυτικό και αντιμετώπισε τους Άραβες και τους Βουλγάρους, αλλά έχασε τη Σικελία και τη Θεσσαλονίκη· οι τέσσερις γάμοι του δημιούργησαν κρίσεις με την Εκκλησία.
- Ρωμανός Α΄ Λεκαπηνός (920-944) – Ναύαρχος που έγινε επίτροπος (σύμβουλος και προστάτης) του ανήλικου Κωνσταντίνου Ζ΄, με τον οποίον πάντρεψε την κόρη του, Ελένη. Έγινε συναυτοκράτορας και ανέβασε τους γιους του στον θρόνο. Προσπάθησε να ισορροπήσει μεταξύ στρατού και αριστοκρατίας και συνέχισε τον πόλεμο κατά των Βουλγάρων. Το 944 οι γιοι του τον ανέτρεψαν, αλλά ο λαός υποστήριξε τον πορφυρογέννητο αυτοκράτορα, ο οποίος τον εξόρισε.
- Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος (945-959) – Μετά τον εξοστρακισμό των Λεκαπηνών έγινε μόνος αυτοκράτορας. Η κύρια κληρονομιά του είναι τα ιστορικά και διοικητικά συγγράμματα α) De Administrando Imperio, που χρησίμευε ως οδηγός εξωτερικής πολιτικής προς τον γιο του, και β) De Ceremoniis, που περιγράφει τις αυτοκρατορικές τελετές. Φρόντισε για τη λειτουργία του «πανεπιστημίου» της Κωνσταντινούπολης, συγκέντρωσε δασκάλους και σπουδαστές, εξέδωσε νόμους και ισορρόπησε τις δυνάμεις του κράτους.
- Ρωμανός Β΄ (959-963) – Γιος του Κωνσταντίνου Ζ΄. Είχε λίγες ικανότητες και παρέδωσε τις κρατικές υποθέσεις στον αξιωματούχο Ιωσήφ Βρίγγα και τις στρατιωτικές στον στρατηγό Νικηφόρο Φωκά. Μετά τον θάνατό του, ο Νικηφόρος ανέβηκε στον θρόνο με τη βοήθεια της χήρας του, Θεοφανούς.
- Νικηφόρος Β΄ Φωκάς (963-969) – Διάσημος στρατηγός που ανέκτησε την Κρήτη (961), την Κιλικία, την Κύπρο και την Αντιόχεια. Ως αυτοκράτορας προώθησε τα συμφέροντα του στρατού, αύξησε τους φόρους για να χρηματοδοτήσει τις εκστρατείες, εξέδωσε το υποτιμημένο νόμισμα τεταρτηρόν και περιόρισε τις δωρεές σε μοναστήρια, προκαλώντας δυσαρέσκεια. Προσπάθησε να ανακτήσει τη Σικελία χωρίς επιτυχία και πλήρωσε τον ηγεμόνα των Ρως για να επιτεθεί στη Βουλγαρία, γεγονός που προκάλεσε αστάθεια. Δολοφονήθηκε από τον ανιψιό του Ιωάννη Τσιμισκή με τη συνεργασία της Θεοφανούς.
- Ιωάννης Α΄Τσιμισκής (969-976) – Ανέβηκε στον θρόνο αφού δολοφόνησε τον Νικηφόρο Β΄. Στα χρόνια του, νίκησε τους Ρως στο Δορυστόλον (971), μετέτρεψε το Χαλέπι σε φόρου υποτελές κράτος και επιτέθηκε στη Συρία φθάνοντας μέχρι τη Βηρυτό, ενώ εξασφάλισε φόρους από τις πόλεις της Μεσοποταμίας. Πέθανε μάλλον δηλητηριασμένος.
- Βασίλειος Β΄ Βουλγαροκτόνος (976-1025) – Ο πιο ισχυρός ηγέτης της δυναστείας. Αντιμετώπισε μεγάλες εσωτερικές εξεγέρσεις (Βάρδας Σκληρός και Βάρδας Φωκάς) και έλαβε βοήθεια από τον Βλαδίμηρο του Κιέβου, στον οποίο έδωσε ως σύζυγο την αδελφή του Άννα και δέχθηκε την βάπτιση των Ρως, δημιουργώντας τη Βαράγγειο φρουρά. Οργάνωσε συστηματικές εκστρατείες στη Βουλγαρία, ανέκτησε τα Βαλκάνια και συνέτριψε τους Βουλγάρους στη μάχη του Κλειδίου (1014), όπου τύφλωσε χιλιάδες αιχμαλώτους· ο τσάρος Σαμουήλ πέθανε από την είδηση αυτή. Το 1018 ενσωμάτωσε τη Βουλγαρία και συνέχισε νίκες στη Συρία, Γεωργία και Αρμενία, σχεδόν διπλασιάζοντας την έκταση της αυτοκρατορίας. Εσωτερικά, επέβαλε τον φόρο αλληλεγγύης , υποχρεώνοντας τους μεγαλογαιοκτήμονες να πληρώνουν τους φόρους των αγροτών, και άφησε τεράστιο πλεόνασμα 14,4 εκατομμυρίων νομισμάτων και ετήσια έσοδα περίπου 5,9 εκατομμυρίων όταν πέθανε.
- Κωνσταντίνος Η΄ (1025-1028) – Αδελφός του Βασιλείου Β΄. Αδιαφορούσε για τη διοίκηση, ασχολούνταν με τα πολυτελή θεάματα και επέβαλε βαρύ φορολογικό πρόγραμμα για να εισπράξει πέντε χρόνια φόρους μέσα σε τρία, προκαλώντας δυσαρέσκεια. Πριν πεθάνει πάντρεψε την κόρη του Ζωή με τον Ρωμανό Γ΄ Αργυρό.
- Ζωή Πορφυρογέννητη και Θεοδώρα (1028-1056) – Οι κόρες του Κωνσταντίνου Η΄ ήταν και οι τελευταίες εκπρόσωποι της δυναστείας. Η Ζωή παντρεύτηκε τρεις φορές (τους Ρωμανό Γ΄ Αργυρό, Μιχαήλ Δ΄ Παφλαγόνα και Κωνσταντίνο Θ΄ Μονομάχο), υιοθέτησε τον 26χρονο ανηψιό του Μιχαήλ Δ΄, τον Μιχαήλ Ε΄Καλαφάτη και, μετά την εκθρόνισή της από αυτόν, επέστρεψε θριαμβευτικά στο παλάτι με τη βοήθεια λαϊκού ξεσηκωμού και κυβέρνησε για λίγο μαζί με την αδελφή της, Θεοδώρα. Ο τελευταίος σύζυγος της Ζωής ήταν ο Κωνσταντίνος Θ΄Μονομάχος (1042-1055), ο οποίος ανήκε στην «πολιτική παράταξη» και παραμέλησε τον στρατό, σπατάλησε χρήματα σε πολυτελή έργα και υποτίμησε το νόμισμα. Κατά τη βασιλεία του, οι Νορμανδοί κατέλαβαν τα βυζαντινά εδάφη στη Νότια Ιταλία, οι Πετσενέγκοι εισέβαλαν στη Θράκη και οι Σελτζούκοι εμφανίστηκαν στα ανατολικά. Προσπάθησε να συμμαχήσει με τον Πάπα κατά των Νορμανδών, αλλά οι σχέσεις μεταξύ Ρώμης και Κωνσταντινούπολης επιδεινώθηκαν και το 1054 ανταλλάχθηκαν αλληλοαφορισμοί, οδηγώντας στο Σχίσμα. Μετά τον θάνατο του Κωνσταντίνου Θ΄ η Θεοδώρα κυβέρνησε μόνη μέχρι το 1056, οπότε πέθανε χωρίς κληρονόμους. Διόρισε τον Μιχαήλ ΣΤ΄ Ιερό τελευταίο συναυτοκράτορα, τερματίζοντας τη Μακεδονική δυναστεία.
Στρατιωτικές επιτυχίες και αναδιοργάνωση της αυτοκρατορίας
Οι Μακεδόνες αυτοκράτορες αναζωογόνησαν τον στρατό και επέκτειναν τα σύνορα. Ο Βασίλειος Α΄ και ο Λέων ΣΤ΄ διατήρησαν το θεματικό σύστημα, που στηριζόταν σε στρατιώτες‑αγρότες, και βελτίωσαν την οργάνωση της φορολογίας και τη διανομή της γης. Οι στρατηγοί Νικηφόρος Β΄ Φωκάς και Ιωάννης Τσιμισκής ανακατέλαβαν την Κρήτη, την Κύπρο, την Κιλικία και την Αντιόχεια, καθιστώντας ξανά το βυζαντινό ναυτικό κυρίαρχο στη Μεσόγειο. Κατά τον Βασίλειο Β΄, η αυτοκρατορία απέκτησε τη μεγαλύτερη έκτασή της από τον 6ο αιώνα, κυριαρχώντας στα Βαλκάνια και προωθώντας τα σύνορα στον Καύκασο και στη Μέση Ανατολή.
Οι στρατιωτικές επιτυχίες, όμως, απαιτούσαν δαπανηρή συντήρηση και συνεχή φορολογία. Ο Νικηφόρος Β΄ Φωκάς αύξησε τους φόρους και περιόρισε τα μοναστικά κληροδοτήματα για να χρηματοδοτήσει τις εκστρατείες του, ενώ ο Βασίλειος Β΄ επέβαλε τον φόρο αλληλεγγύης για να αποτρέψει τη συσσώρευση γης από την αριστοκρατία και να διατηρήσει τον στρατό των μικροϊδιοκτητών. Παρά την επιτυχία των μέτρων του Βασιλείου, οι διάδοχοί του τα ανέτρεψαν· ο Κωνσταντίνος Θ΄ αποδυνάμωσε τον στρατό και επέτρεψε στις οικογένειες των δυνατών να αποκτούν τεράστιες κτήσεις, γεγονός που υπονόμευσε την άμυνα.
Παιδεία, τέχνη και θεολογία: η Μακεδονική Αναγέννηση
Μετά την ήττα της εικονομαχίας, οι Μακεδόνες αυτοκράτορες προώθησαν την παιδεία και την τέχνη. Η εισαγωγή του ελληνικού μικρογράμματου γραφικού συστήματος επέτρεψε την αντιγραφή αρχαίων κειμένων, ενώ λόγιοι όπως ο Λέων ο Μαθηματικός και ο Φώτιος διατήρησαν την κλασική γνώση. Κατά τον 9ο και 10ο αιώνα ιδρύθηκαν νέα σχολεία, το πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης ενισχύθηκε, και αυτοκράτορες όπως ο Λέων ΣΤ΄ και ο Κωνσταντίνος Ζ΄ έγραψαν έργα που ένωναν την κλασική παιδεία με τις ανάγκες της αυτοκρατορίας. Το κράτος χρηματοδότησε εκκλησίες, ψηφιδωτά και άλλα έργα, πολλές φορές με ελληνορωμαϊκά θέματα, ενώ οι τεχνίτες χρησιμοποίησαν τον ρυθμό της κλασικής ζωγραφικής. Η συνύπαρξη χριστιανικού και αρχαίου στοιχείου στη Μακεδονική Αναγέννηση επηρέασε αργότερα και την Ιταλική Αναγέννηση.
Η άνοδος της παιδείας συνδέθηκε με οικονομική ευημερία. Η ανακατάληψη της Κρήτης, της Κύπρου και της Κιλικίας αύξησε τη φορολογική βάση, και ο Βασίλειος Β΄ άφησε το θησαυροφυλάκιο γεμάτο με 14 εκατομμύρια νομίσματα, με ετήσια έσοδα 5,9 εκατομμυρίων. Η άνθηση αυτή συνοδεύτηκε από αύξηση των εγγράματων και διεύρυνση του κράτους· οι περισσότερες επαρχίες είχαν γραπτή διοίκηση και δικαστήρια και οι κρατικές υπηρεσίες στελεχώθηκαν από μορφωμένους αξιωματούχους.
Θρησκευτική πολιτική και σχέσεις με τη Δύση
Οι Μακεδόνες αυτοκράτορες είχαν στενή σχέση με την Ορθόδοξη Εκκλησία. Ο Βασίλειος Α΄ τερμάτισε το σχίσμα μεταξύ των πατριαρχών Φωτίου και Ιγνατίου και αποκατέστησε την ηρεμία μεταξύ Κωνσταντινούπολης και Ρώμης. Η δυναστεία υποστήριξε τις ιεραποστολές στον σλαβικό κόσμο· οι αδελφοί Κύριλλος και Μεθόδιος δημιούργησαν το Γλαγολιτικό αλφάβητο (παλαιότερο γνωστό σλαβικό αλφάβητο) και συνέβαλαν στον εκχριστιανισμό των Σλάβων και των Ρως, αλλά και στην εξάπλωση του κυριλλικού αλφαβήτου. Η Βουλγαρία, η Σερβία και οι Ρως υιοθέτησαν τον ορθόδοξο χριστιανισμό, γεγονός που άλλαξε ριζικά τον θρησκευτικό χάρτη της Ευρώπης.
Η σχέση με τη Ρώμη χειροτέρευσε τον 11ο αιώνα. Οι διαφορές σχετικά με τη δογματική προσθήκη Filioque («και εκ του Υιού») στο Σύμβολο της Πίστεως, την επιβολή αγαμίας στους λατίνους κληρικούς, τη χρήση άζυμου άρτου και την πρωτοκαθεδρία του Πάπα δημιούργησαν ένταση το 1054: καθώς ο Κωνσταντίνος Θ΄ προσπαθούσε να συνάψει συμμαχία με τον Πάπα Λέοντα Θ΄ κατά των Νορμανδών, οι παπικοί απεσταλμένοι αφόρισαν τον Πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριο· ο τελευταίος ανταπέδωσε τον αφορισμό, επισημοποιώντας το Σχίσμα μεταξύ Ανατολικής και Δυτικής Εκκλησίας. Παρότι υπήρξαν προηγούμενες διαμάχες, το 1054 αποτέλεσε το καθοριστικό σημείο που οδήγησε στην οριστική διαίρεση.
Το τέλος της δυναστείας και οι συνέπειες για το Βυζάντιο
Μετά τον θάνατο του Βασιλείου Β΄ οι διάδοχοί του δεν μπόρεσαν να διατηρήσουν την πολιτική και στρατιωτική ισχύ της αυτοκρατορίας. Ο Κωνσταντίνος Η΄και ο Κωνσταντίνος Θ΄ μείωσαν τον στρατό, παραχώρησαν φοροαπαλλαγές σε μεγάλους γαιοκτήμονες και ξόδεψαν τα αποθέματα του κρατικού θησαυροφυλακίου σε πολυτελή έργα. Η παραμέληση της άμυνας επέτρεψε σε Νορμανδούς, Πετσενέγους και Σελτζούκους να εισβάλουν σε ιταλικά, βαλκανικά και ανατολικά εδάφη, ενώ η οικονομική κρίση επέφερε αύξηση φόρων εις βάρος των αγροτών και αδυναμία να συντηρηθούν οι θεματικοί στρατοί.
Η Ζωή και η Θεοδώρα κυβέρνησαν τα τελευταία χρόνια κυρίως ως μορφές νομιμότητας. Μετά τον θάνατο της Θεοδώρας, το 1056, η δυναστεία τερματίστηκε και η εξουσία πέρασε στον Μιχαήλ ΣΤ΄ και αργότερα σε άλλους ευγενείς. Η πολιτική αστάθεια και η μείωση των στρατιωτικών δυνάμεων εξασθένησαν το Βυζάντιο, οδηγώντας στις πρώτες νίκες των Σελτζούκων (Μάχη του Μαντζικέρτ, 1071) και στην απώλεια της νότιας Ιταλίας από τους Νορμανδούς. Παρά την παρακμή, η πολιτιστική κληρονομιά της Μακεδονικής Αναγέννησης, με την αναβίωση της κλασικής παιδείας, τη διαμόρφωση της ορθόδοξης ταυτότητας και την άνθηση των τεχνών, συνέχισε να επηρεάζει την αυτοκρατορία και τον μεσαιωνικό κόσμο για αιώνες.
