Η αρχαία γέφυρα του Ελαιώνα, τμήμα της Ιεράς Οδού που ένωνε την Αθήνα με την Ελευσίνα, ανακαλύφθηκε πρόσφατα, κατά τις εργασίες του μετρό στον Ελαιώνα· πρόκειται για τοξωτή πέτρινη κατασκευή με τουλάχιστον πέντε αψίδες, έργο που εξασφάλιζε τη διάβαση του ποταμού Κηφισού και συνδέεται άμεσα με τα Ελευσίνια Μυστήρια.
Κατά την αρχαιότητα, ο Ελαιώνας των Αθηνών ήταν μια εκτεταμένη κοιλάδα γεμάτη ελαιόδεντρα, που εκτεινόταν από τα δυτικά τείχη της πόλης έως τον λόφο του Αιγάλεω. Μέσω αρδευτικών καναλιών, ο Κηφισός ποταμός τροφοδοτούσε την περιοχή, καθιστώντας την έναν ζωτικό πνεύμονα πρασίνου και σημείο συγκέντρωσης θρησκευτικών πομπών.
Η Ιερά Οδός, ο ιερός δρόμος που ένωνε την Αθήνα με τα Ελευσίνια Μυστήρια, διέσχιζε τον Κηφισό περίπου εκεί όπου βρίσκεται σήμερα η στάση «Άγιος Σάββας». Εκεί ακριβώς στηρίζονταν τα βάθρα μιας τοξωτής πέτρινης γέφυρας, που εξυπηρετούσε χιλιάδες προσκυνητές.
Κατά τις εργασίες κατασκευής του αθηναϊκού μετρό στην περιοχή του Ελαιώνα βρέθηκαν, σε βάθος 6,5 μέτρων, τρεις θεμέλιοι λίθοι και αρχιτεκτονικά μέλη από το τόξο της γέφυρας. Η γέφυρα, η οποία φαίνεται ότι αποτελούνταν από τουλάχιστον πέντε αψίδες, υποστηριζόταν από ασβεστολιθικά βάθρα σε ύψος τεσσάρων δόμων. Η διάβρωση των βάθρων μαρτυρά την πολύχρονη επαφή με τα νερά του ποταμού και τις πλημμύρες που λάμβαναν χώρα στην κοιλάδα.
Η ανακάλυψη αυτή αναδεικνύει όχι μόνο την αριστοτεχνική ρωμαϊκή και μεταρωμαϊκή τοξοποιία, αλλά και τη σημασία της Ιεράς Οδού ως οδικής αρτηρίας θρησκευτικού και εμπορικού χαρακτήρα στην αρχαία Αττική. Η γέφυρα του Ελαιώνα μαρτυρά την εξέλιξη της τοξωτής κατασκευής στον ελλαδικό χώρο, από τους μυκηναϊκούς προσεισμικούς ψευδοθόλους έως τις ρωμαϊκές αψίδες.
Το σύγχρονο ενδιαφέρον για την ανάδειξη και προστασία των αρχαιολογικών υπολειμμάτων καθιστά την ανασκαφή του Ελαιώνα σημαντικό σταθμό στην κατανόηση του οδικού δικτύου και της θρησκευτικής ζωής της αρχαίας Αθήνας.
«Άκουσε τα εξ αμάξης»
Η έκφραση «άκουσε τα εξ αμάξης» ανάγεται στον ίδιο χώρο και χρόνο. Τις ημέρες των Ελευσίνιων Μυστηρίων, όσοι δεν μπορούσαν να συμμετέχουν στην πομπή (λόγω κατώτερης κοινωνικής θέσης ή πίστης σε άλλη θρησκεία) συγκεντρώνονταν στην απέναντι όχθη. Όταν οι πανηγυριστές επέστρεφαν με άμαξες, οι αποκλεισμένοι τους απηύθυναν ύβρεις και αισχρές χειρονομίες, στις οποίες οι επιβάτες απαντούσαν αναλόγως. Τα λόγια των δευτέρων – των πανηγυριστών πάνω στις άμαξες – ονομάστηκαν «τα εξ αμάξης», δηλαδή οι βρισιές που προέρχονταν από τις άμαξες.
Ετυμολογικά, η σύνταξη της φράσης φανερώνει το ρήμα «ἐξ ἁμάξης» (εκ + άμαξα, από την άμαξα), ενώ η σημερινή χρήση σημαίνει τον λεκτικό «στολισμό» κάποιου με υβριστικές εκφράσεις.
Βάσει των παραπάνω προκύπτει ότι η Ιερά Οδός υπήρξε σύμβολο πνευματικής πορείας αλλά και κοινωνικού αποκλεισμού, στοιχείο που αντανακλάται στη δημιουργία της φράσης «άκουσε τα εξ αμάξης».
Η ιστορική και λεξιλογική έρευνα συμφωνούν ότι η γέφυρα του Ελαιώνα και η φράση «άκουσε τα εξ αμάξης» είναι αδιάσπαστα συνδεδεμένες, και αποτυπώνουν την ατμόσφαιρα των Ελευσίνιων τελετών και τις κοινωνικές αντιπαλότητες στην αρχαία πόλη των Αθηνών.
