Στις ελάχιστες λέξεις μιας τελευταίας φράσης χωρά μια ολόκληρη βιογραφία: φόβοι και θάρρος, χιούμορ και σοφία, ταπεινότητα και αγάπη. Παρακάτω υφαίνουμε ένα μικρό ψηφιδωτό από αποχαιρετισμούς γνωστών προσωπικοτήτων· φράσεις που είτε ειπώθηκαν έτσι ακριβώς είτε διασώθηκαν ως θρύλοι.
Η ταπεινότητα της ιδιοφυΐας
Πίσω από τα μεγαλύτερα έργα, συχνά κρύβεται η αμφιβολία του δημιουργού. Η ταπεινότητα εδώ δεν είναι πόζα· είναι πυξίδα.
«Προσέβαλα τον Θεό και την ανθρωπότητα επειδή η δουλειά μου δεν έφτασε την ποιότητα που θα έπρεπε» — Λεονάρντο ντα Βίντσι
Ο ντα Βίντσι, αντί για θριαμβολογίες, αφήνει αυτοκριτική. Μάθημα για όλους: η τελειότητα είναι ορίζοντας, όχι λιμάνι.
Η σοφία της άγνοιας
Η αποδοχή του αγνώστου δεν είναι παραίτηση· είναι φιλοσοφία.
«Ώρα λοιπόν να φεύγουμε, εσείς για να ζήσετε κι εγώ για πεθάνω. Ποιανού ο δρόμος είναι καλύτερος, δεν το γνωρίζει κανείς, παρά μόνο ο Θεός» — Σωκράτης, Απολογία
Ο Σωκράτης κοιτάζει το άπειρο με νηφαλιότητα. Δεν υπόσχεται βεβαιότητες – μόνο αξιοπρέπεια.
Η εντολή της αγάπης
Όταν όλα συμπυκνώνονται, τι μένει; Η πιο απλή, και συνάμα πιο απαιτητική, συμβουλή.
«Να αγαπάτε ο ένας τον άλλο» — Τζορτζ Χάρισον
Μια φράση-καντήλι: χαμηλή φλόγα, διαρκής φωτισμός.
Η γαλήνη της ετοιμότητας
Η προθυμία να περάσουμε το κατώφλι χωρίς θόρυβο.
«Είμαι έτοιμος» — Γούντροου Ουίλσον
Μερικές φορές, η γενναιότητα είναι μία λέξη.
Το χιούμορ στο κατώφλι
Ακόμη και απέναντι στο αναπόφευκτο, κάποιοι διαλέγουν να χαμογελάσουν – ή να αστειευτούν με την ίδια τη σκηνογραφία του τέλους.
«Φύγετε από εδώ, είμαι μια χαρά» — Χ. Τζ. Ουέλς
«Είτε η ταπετσαρία ξεθωριάζει είτε εγώ» — Όσκαρ Ουάιλντ
Η πρώτη ατάκα παριστάνει το αλώβητο· η δεύτερη σαρκάζει το ντεκόρ. Και οι δύο υπενθυμίζουν ότι το πνεύμα μπορεί να παραμένει ελεύθερο ως το τέλος.
Αυλαία
Η ζωή ως θέατρο: υπόκλιση, αυλαία, και μια αίσθηση ότι η παράσταση – όσο κι αν κράτησε – άξιζε.
«Φίλοι μου, μπορείτε να χειροκροτήσετε. Η παράσταση τελείωσε» — Λούντβιχ βαν Μπετόβεν
«Ο θάνατος είναι εύκολος· η κωμωδία είναι δύσκολη» — Έντμουντ Κην
Ο Μπετόβεν ζητά το τελευταίο χειροκρότημα· ο Κην μάς θυμίζει το βάρος της ελαφρότητας.
Η έξοδος ως υπόσχεση επιστροφής
Όταν η αποχώρηση γίνεται ειρωνικό ραντεβού με το «αργότερα».
«Εγώ βγαίνω… και μάλλον θ’ αργήσω να γυρίσω» — Άντυ Γουώρχολ
Μια πόρτα που κλείνει με χιούμορ, αφήνοντας το βλέμμα να περιφέρεται στα έργα που μένουν.
Οι τέλειες στιγμές και η μνήμη
Ό,τι δεν διασώζεται ως ύλη, το κρατά η μνήμη – και συχνά το κάνει πιο αληθινό.
«Η ζωή είναι σαν ένας κήπος. Οι τέλειες στιγμές μπορεί να υπάρξουν, αλλά όχι να διασωθούν, παρά μόνο στη μνήμη» — Λέοναρντ Νίμοϋ
Μια τρυφερή μεταφορά: οι στιγμές ανθίζουν, μα δεν αποξηραίνονται.
«Πες τους…» — το τέλος ως ευγνωμοσύνη
Κάποιοι δεν απολογούνται ούτε αστειεύονται· απλώς ευχαριστούν.
«Να τους πεις ότι πέρασα μια υπέροχη ζωή» — Λούντβιχ Βίτγκενστάιν
Η αποτίμηση που όλοι θα θέλαμε να ψιθυρίσουμε στο τέλος μιας καλής ημέρας – ή μιας καλής ζωής.
* * * * *
Οι τελευταίες λέξεις δεν είναι πάντα ιστορικά πιστοποιημένες· είναι όμως πολιτισμικά αληθινές. Μας δείχνουν ότι το τέλος δεν έχει ένα μόνο ύφος. Μπορεί να είναι ταπεινό, φιλοσοφικό, ερωτικό, αταίριαστα αστείο, μελαγχολικά ποιητικό ή απλώς ευγνώμον.
Κι αν είναι να κρατήσουμε κάτι σήμερα, ας είναι αυτό: να αγαπάμε, να δουλεύουμε με ταπεινότητα, να γελάμε συχνά και να ζούμε έτσι ώστε, όταν έρθει η ώρα, να έχουμε κάτι απλό και όμορφο να πούμε.
Σημείωση σύνταξης: Πολλές από τις παραπάνω αποδόσεις προέρχονται από βιογραφικές μαρτυρίες και τη δημόσια παράδοση. Τις παραθέτουμε όπως έχουν ευρέως διασωθεί.
