Στο απώτατο ανατολικό άκρο της Ελλάδας, μόλις 1,25 ναυτικά μίλια από τις τουρκικές ακτές, το Καστελλόριζο ή Μεγίστη στέκεται ως σύμβολο ελληνικότητας και αντοχής. Το μικροσκοπικό αυτό νησί των 9,1 τετραγωνικών χιλιομέτρων, με πληθυσμό μόλις 594 κατοίκους σύμφωνα με την απογραφή του 2021, φέρει το βάρος μιας πλούσιας ιστορίας και μιας τεράστιας στρατηγικής σημασίας που ξεπερνά κατά πολύ το μέγεθός του.
Η ιστορία του Καστελλόριζου είναι μια ιστορία άνθισης και δοκιμασίας. Κατά τον 19ο και στις αρχές του 20ού αιώνα, το νησί γνώρισε πρωτοφανή οικονομική και πληθυσμιακή άνθηση. Ο πληθυσμός έφτασε στις 9.000 με 10.000 κατοίκους κατά τη χρυσή εποχή του νησιού, όταν ο εμπορικός του στόλος αλώνιζε την ανατολική Μεσόγειο, μεταφέροντας εμπορεύματα από τη Μαύρη Θάλασσα έως τη Δυτική Ευρώπη. Το ασφαλές φυσικό λιμάνι του και η θέση του στο θαλάσσιο σταυροδρόμι μεταξύ Ευρώπης, Μέσης Ανατολής και Αιγύπτου το κατέστησαν σημαντικό εμπορικό κέντρο.
Η κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και η ανταλλαγή πληθυσμών το 1923 σηματοδότησαν την αρχή της παρακμής. Στα τέλη της δεκαετίας του 1920, ο πληθυσμός είχε μειωθεί στις 3.000, ενώ περίπου 8.000 κάτοικοι ζούσαν ήδη στο εξωτερικό, κυρίως στην Αυστραλία, την Αίγυπτο και τις ΗΠΑ. Οι καταστροφές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου έδωσαν το τελειωτικό χτύπημα. Ο πληθυσμός συνέχισε να μειώνεται δραματικά, φτάνοντας τα 584 άτομα το 1951 και το ιστορικό χαμηλό των 222 κατοίκων το 1981.
Παρά το μικρό του μέγεθος, το Καστελλόριζο διατηρεί τεράστια γεωπολιτική σημασία. Αποτελεί το ‘αγκάθι’ της όμορης Τουρκίας, καθώς ενώνει δυνητικά τις Αποκλειστικές Οικονομικές Ζώνες (ΑΟΖ) Ελλάδας και Κύπρου. Η Τουρκία αμφισβητεί επανειλημμένα τα δικαιώματα του νησιού σε υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ, ισχυρισμός που απορρίπτεται κατηγορηματικά από τη Σύμβαση του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας, η οποία προβλέπει ότι όλα τα νησιά δικαιούνται αιγιαλίτιδα ζώνη, ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδα, ανεξάρτητα από το μέγεθός τους.
Προκλήσεις και δράσεις στήριξης
Μία από τις προκλήσεις που καλείται να αντιμετωπίσει το νησί είναι ο κίνδυνος της ερημοποίησης, φαινόμενο που απειλεί πολλά μικρά ελληνικά νησιά. Η απομόνωση, η έλλειψη υποδομών και οι οικονομικές δυσκολίες συνθέτουν ένα δύσκολο τοπίο για τους μόνιμους κατοίκους.
Η ομογένεια διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στη στήριξη του νησιού. Το Επαγγελματικό Επιμελητήριο Αθηνών, σε επίσκεψη το 2020, προσέφερε δωρεά ύψους 50.000 ευρώ για την ενίσχυση του περιφερειακού ιατρείου με ιατρικό εξοπλισμό, καθώς και τεχνολογικό εξοπλισμό για το σχολείο του νησιού. Οι απόδημοι Καστελλοριζιοί, ιδιαίτερα στην Αυστραλία όπου είναι γνωστοί ως «Kazzies», διατηρούν ισχυρούς δεσμούς με την πατρογονική γη και συμβάλλουν στην ανάπτυξή της.
Ο τουρισμός στο Καστελόριζο παρουσιάζει αυξητική τάση τα τελευταία χρόνια. Η προβολή του ως «έξυπνου νησιού» και οι πολιτιστικές εκδηλώσεις που έχουν αρχίσει να καθιερώνονται προσελκύουν επισκέπτες που αναζητούν αυθεντικές εμπειρίες. Το νησί έγινε παγκοσμίως γνωστό το 1991 με την βραβευμένη με Όσκαρ ταινία «Mediterraneo», γεγονός που το έθεσε στον τουριστικό χάρτη.
Πολιτιστικές δράσεις: Μια πορεία προς το μέλλον
Τα τελευταία χρόνια, το Καστελλόριζο αναδύεται ως πολιτιστικός προορισμός μέσα από μια σειρά πρωτοβουλιών που στοχεύουν στην ανάδειξη και στήριξή του. Πολιτιστικές δράσεις, όπως φεστιβάλ μουσικής και ντοκιμαντέρ, δεν αποτελούν απλώς καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, αλλά πράξεις στήριξης και αναγέννησης. Μέσα από αυτές, το νησί ανοίγεται στον κόσμο, προσελκύει επισκέπτες και προσωπικότητες, και εμπλουτίζει τις ζωές των κατοίκων του, ιδιαίτερα των νέων.
Το Beyond Borders – Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ, που φέτος συμπλήρωσε δέκα χρόνια ζωής (24-31 Αυγούστου 2025), έχει καθιερωθεί ως σημαντική πολιτιστική διοργάνωση. Το φεστιβάλ προβάλλει ταινίες τεκμηρίωσης από 92 χώρες, εστιάζοντας σε ιστορικά γεγονότα, κοινωνικοπολιτικά ζητήματα και ανθρώπινες ιστορίες. Με συνολικά 58 ταινίες στο πρόγραμμά του φέτος, το Beyond Borders μετατρέπει το ακριτικό νησί σε σημείο συνάντησης της παγκόσμιας κινηματογραφικής κοινότητας.
Το «Near & Far» Kastellorizo International Music Festival, που πραγματοποιήθηκε φέτος για πρώτη φορά, από τις 27 έως τις 29 Ιουνίου 2025, αποτελεί μια καινοτόμο πρωτοβουλία αφιερωμένη στην ελληνική διασπορά. Τελώντας υπό την αιγίδα των υπουργείων Εξωτερικών και Πολιτισμού, το φεστιβάλ φιλοδοξεί να δημιουργήσει ένα διεθνές μουσικό φόρουμ υψηλού επιπέδου που υπερβαίνει τα μουσικά είδη. Ο αμφιθεατρικός γιαλός του Καστελλόριζου μετατράπηκε σε ονειρική μουσική σκηνή, φιλοξενώντας διεθνώς καταξιωμένους καλλιτέχνες της διασποράς και φιλέλληνες. Όπως το νησί είναι ταυτόχρονα ‘κοντά’ συναισθηματικά και ‘μακριά’ γεωγραφικά από την κυρίως Ελλάδα, έτσι και οι Έλληνες της διασποράς παραμένουν συνδεδεμένοι με τη γενέθλια γη – ένας συμβολισμός που αποτυπώνεται στον τίτλο του φεστιβάλ.
Το Φεστιβάλ Γρίφων Καστελλορίζου, που φέτος συμπλήρωσε πέντε χρόνια (17-19 Οκτωβρίου 2025), συνδυάζει επιστήμη και πολιτισμό. Αυτό το επιστημονικό δρώμενο μετατρέπει το νησί σε εστία δημιουργικής σκέψης και γνώσης, φιλοξενώντας επιστήμονες, γριφολόγους και καλλιτέχνες από όλη την Ελλάδα.
Το 2ο Διεθνές Συνέδριο «Smart Islands» (20-21 Σεπτεμβρίου 2025) επικεντρώθηκε στην προώθηση βιώσιμων λύσεων και την αποτροπή της ερημοποίησης κρίσιμων περιοχών. Το συνέδριο, που διοργανώθηκε από τον Διεθνή Ελληνικό Σύνδεσμο σε συνεργασία με τοπικούς δήμους, έφερε εκπροσώπους ομογενειακών οργανώσεων, κυβερνητικούς αξιωματούχους και ακαδημαϊκούς για να ανταλλάξουν ιδέες σχετικά με ενέργεια, νερό, εκπαίδευση, υγεία και ψηφιακό μετασχηματισμό.
Στον αγώνα κατά της ερημοποίησης και της απομόνωσης, το Καστελλόριζο αποδεικνύει ότι ο πολιτισμός και η καινοτομία μπορούν να λειτουργήσουν ως καταλύτες βιώσιμης ανάπτυξης. Το ακριτικό αυτό νησί, με την πλούσια ναυτική παράδοση και την αδιάκοπη σύνδεση με τη διασπορά, συνεχίζει να στέκεται ως φάρος ελληνικότητας στο ανατολικότερο άκρο της Ευρώπης.
