Από την άλλη πλευρά, η πιο εξεζητημένη μουσική έχει τη φήμη ότι είναι δυσνόητη. Αλλά αυτό δεν ισχύει απαραίτητα.
Οι συνθέσεις του Γερμανού τραγουδοποιού Χανς Ζαξ [Hans Sachs, 1494-1576] είναι ένα παράδειγμα απλής αλλά κομψής μουσικής. Υποδηματοποιός στο επάγγελμα, είναι ο μεγαλύτερος εκπρόσωπος της παράδοσης των Meistersinger (κύριοι τραγουδιστές) που ήταν δημοφιλής στη Γερμανία κατά τον ύστερο Μεσαίωνα και τις αρχές της σύγχρονης εποχής. Ο Ζαξ συνδύασε την κομψότητα και την απλότητα με έναν τρόπο που λίγοι μπόρεσαν να φθάσουν.
Η συντεχνία των Meistersinger
Το μέρος που θεωρείται σήμερα ως το κέντρο της παράδοσης των Meistersinger είναι η Νυρεμβέργη της Γερμανίας. Τον 15ο αιώνα ήταν μια από τις μεγαλύτερες πόλεις της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και έδρα μιας ευημερούσας τάξης εμπόρων και τεχνιτών. Ως «ελεύθερη πόλη», δεν υπαγόταν στην εξουσία των τοπικών πριγκίπων ούτε στους συνήθεις κανόνες των μεσαιωνικών συντεχνιών, που περιόριζαν τις αδελφικές σχέσεις μεταξύ εκπροσώπων διαφορετικών επαγγελμάτων. Επιπλέον, έδινε προτεραιότητα στην εκπαίδευση των πολιτών της εργατικής τάξης, κάτι που ήταν σπάνιο τότε.
Οι εκεί τεχνίτες είχαν οργανώσει ένα άλλο είδος συντεχνίας, που βασιζόταν όχι τόσο στο επάγγελμα όσο στην ψυχαγωγία. Αυτή ήταν η συντεχνία των Meistersinger, των αρχιτραγουδιστών, όπου μαζεύονταν σιδηρουργοί, ξυλουργοί, δικηγόροι, δάσκαλοι και επιχειρηματίες για να συνθέσουν και να απαγγείλουν σόλο τραγούδια χωρίς συνοδεία [μουσικής].
Οι προκάτοχοι των Meistersinger ήταν οι Minnesinger (ερωτικοί τραγουδιστές), ευγενείς ποιητές-μουσικοί του πρώιμου Μεσαίωνα που τραγουδούσαν για την αυλική αγάπη με τον τρόπο των Γάλλων τροβαδούρων. Σε αντίθεση με αυτό το υψηλόφρων και ευγενές είδος, οι Meistersinger ήταν πιο γήινοι και απευθύνονταν σε απλούς ανθρώπους.
Αυτό που διέκρινε τους Meistersinger από τους απλούς λαϊκούς τραγουδιστές ήταν ένα κωδικοποιημένο σύνολο συνθετικών κανόνων που ακολουθούσαν οι συντεχνίες. Στις συνεδριάσεις, κριτικοί γνωστοί ως «ταμπλαδόροι» αξιολογούσαν το τραγούδι ενός υποψηφίου σύμφωνα με 32 κανόνες ποίησης, που κυμαίνονταν από αυστηρές απαιτήσεις για τη συλλαβή και τον ρυθμό έως τη μελωδία, την αντίστιξη και την ομοιοκαταληξία. Εάν ο υποψήφιος πληρούσε όλα αυτά τα πρότυπα, ένα στέμμα τοποθετούνταν στο κεφάλι του και του απονεμόταν ο τίτλος «Meister» (μαιτρ, αυθέντης, αριστοτέχνης).
Αν και οι κανόνες ήταν περίπλοκοι, τα τραγούδια δεν ήταν. Στόχος ήταν τα απλά σχήματα λόγου και οι ευχάριστες μελωδίες.
Ο κορυφαίος Meistersinger
Ο Χανς Ζαξ γεννήθηκε το 1494. Σχεδόν όλες οι πληροφορίες για αυτόν προέρχονται από σκόρπιες αναφορές στον εαυτό του στα περισσότερα από 2.500 τραγούδια του. Αυτό που είναι γνωστό είναι ότι ο πατέρας του, ένας ράφτης, φρόντισε να λάβει καλή εκπαίδευση. Αναλογιζόμενος αργότερα την παιδική του ηλικία, ο Ζαξ έγραψε:
Als ich in meiner Kindesjugend
Erzogen ward zu Sitt’ und Tugend,
Von meinen Ältern zu Zucht und Ehre
Dergleich hernach auch durch die Lehre
(Όταν ήμουν νέος
Μεγάλωσα με έθιμα και αρετές
από γέροντες για μόρφωση και τιμή
Και μετά και μέσα από μαθήματα)
Απαριθμεί θέματα από τη γραμματική μέχρι τη λογική, τη φιλοσοφία και την αστρονομία:
Ich lernt’ die Kunst auch der Gestirn’,
Die Geburt der Menschen judizir’n,
(Έμαθα την τέχνη των αστεριών
Για να αιτιολογήσω τη γέννηση της ανθρωπότητας).
Όταν ο Ζαξ ήταν 15 ετών, άρχισε να εργάζεται ως υποδηματοποιός. Στη συνέχεια ταξίδεψε σε διάφορες γερμανόφωνες πόλεις, μέχρι που έφτασε στην αυλή του Μαξιμιλιανού Α’, όπου μυήθηκε στο νέο στυλ των Meistersinger. Έχοντας μάθει την τέχνη της ποίησης από έναν υφαντουργό λιναριού, αποκάλυψε ένα πηγαίο ταλέντο σε αυτή την τέχνη.
Λίγα χρόνια αργότερα, ο Ζαξ επέστρεψε στη Νυρεμβέργη και ηγήθηκε της τραγουδιστικής συντεχνίας. Εκεί αναμόρφωσε μερικούς από τους πιο άκαμπτους κανόνες της σύνθεσης, κάνοντας τη φήμη της σχολή να εξαπλωθεί. Ο Ζαξ έγραφε για την καθημερινή ζωή, τη θρησκεία και την ηθική, συχνά με χιούμορ. Έγραφε επίσης θρησκευτικά τραγούδια, τα οποία ήταν πιο σοβαρά και βοήθησαν στη διάδοση του αναδυόμενου λουθηρανισμού μεταξύ των απλών ανθρώπων.
Ένα από τα πιο διάσημα τραγούδια του, αν και δύσκολο να μεταφραστεί, είναι το Silberweise («Ασημένιος αέρας»), στο οποίο ο Ζαξ επιβεβαιώνει την πίστη του στην αποστολή του, συγκρίνοντας τον δημιουργικό ποιητή με μια αναβλύζουσα πηγή που ανανεώνεται από υπόγεια νερά. Η πηγή βρίσκεται πάνω από μια μεγάλη στάσιμη λιμνούλα, σύμβολο των ασήμαντων τραγουδιστών που αντιγράφουν άλλους. Νιώθοντας γενναιόδωρος, ο Ζαξ δίνει στον κατώτερο τραγουδιστή ένα πράσινο στεφάνι, αλλά στον ποιητή ένα χρυσό στέμμα.
Το Silberweise έχει ηχογραφηθεί πολλές φορές και υπάρχει στο YouTube.
Πολιτιστική επιρροή
Ο Ζαξ είχε έντονη επιρροή στη γερμανική κουλτούρα και εκτιμούνταν δεόντως από δύο κορυφαίες φυσιογνωμίες της γερμανικής τέχνης και διανόησης: τον ποιητή Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε (1749-1832) και τον συνθέτη Ρίχαρντ Βάγκνερ (1813-83).
Εκτός Γερμανίας, ο Ζαξ είναι περισσότερο γνωστός ως ο πρωταγωνιστής της κωμικής όπερας του Βάγκνερ «Οι Αρχιτραγουδιστές της Νυρεμβέργης». Σε αυτό το έργο, ο Βάγκνερ παρουσιάζει μια συναρπαστική εικόνα του πώς η καθημερινή εργασία αναμειγνύεται με την υψηλή πρακτική της ποίησης. Σύμφωνα με τα λόγια του φανταστικού μαθητή του Ζαξ, Ντάβιντ, στην Πράξη Α’, Σκηνή II της όπερας:
Υποδηματοποιία και ποίηση
Μαθαίνω και τα δυο μαζί:
Όταν χτυπάω το δέρμα μέχρι να γίνει λείο,
μαθαίνω να προφέρω φωνήεντα και σύμφωνα.
όταν τρίβω την κλωστή με κερί μέχρι να γίνει στέρεη και σκληρή,
καταλαβαίνω καλά τι είναι η ομοιοκαταληξία…
Μεγάλο μέρος του χιούμορ της όπερας πηγάζει από τους περίτεχνους κανόνες σύνθεσης της συντεχνίας, οι οποίοι είναι μπερδεμένοι σε σημείο παραλογισμού. Σε μια σκηνή, ο Ντάβιντ λέει σε έναν χαρακτήρα που ονομάζεται Βάλτερ, ο οποίος κάνει οντισιόν για να γίνει μέλος της συντεχνίας, ότι του επιτρέπονται μόνο «επτά λάθη», τα οποία θα σημειωθούν με κιμωλία. Εάν υπάρχουν περισσότερα από αυτά, τότε θα «χάσει την ευκαιρία του» και θα «καταστραφεί εντελώς!»
Ο Γκαίτε, το γερμανικό αντίστοιχο του Σαίξπηρ, έβλεπε τον Ζαξ ως πρότυπο για τη δική του ποίηση και δράμα. Όπως ο Γκαίτε, ο Ζαξ ήταν και εκείνος θεατρικός συγγραφέας.
Ο Γκαίτε έγραψε μάλιστα ένα ποίημα με τίτλο «Η ποιητική αποστολή του Χανς Ζαξ», στο οποίο περιγράφει έναν τσαγκάρη μετά από μια κουραστική μέρα εργασίας στο εργαστήριό του. Ενώ πετάει μακριά τη βρώμικη ποδιά του, τον πλησιάζει η Μούσα και του εξηγεί ότι έχει «επιλεγεί» να διακηρύξει την «αρετή και την ευσέβεια» σε όλη τη γη. Το ποίημα τελειώνει με τη διαβεβαίωση ότι το μέλλον θα στεφανώσει τον Ζαξ με ποιητική δόξα:
Ενώ ζει έτσι, κρυφά ευλογημένος,
Πάνω του στα σύννεφα υψώνεται
ένα στεφάνι από δρυ, υπέροχο και καταπράσινο
Τοποθετημένο στο μέτωπό του στο μέλλον…
Δεν στέφουμε πια τους βάρδους με δάφνες ή δρυ ούτε οι ταπεινοί τσαγκάρηδες απολαμβάνουν δόξα. Με την εξαφάνιση του συντεχνιακού συστήματος και την εμφάνιση των πανεπιστημίων, άρχισαν να κυριαρχούν στην καλλιτεχνική σκηνή οι διανοούμενοι. Με την πάροδο του χρόνου, οι σπουδασμένοι βάρδοι διαχωρίστηκαν από τους υπόλοιπους. Αλλά χωρίς αυτούς που εργάστηκαν σκληρά, δεν θα μπορούσαν να βρίσκονται τόσο ψηλά. Την επόμενη φορά που θα βγάλετε τα παπούτσια σας, λοιπόν, και θα καθίσετε να χαλαρώσετε ακούγοντας λίγη μουσική, σκεφτείτε τον Χανς Ζαξ.
Επιμέλεια: Βαλεντίνα Λισάκ
