Σάββατο, 14 Δεκ, 2024
Γράφοντας μία επιστολή μοιραζόμαστε τον εαυτό μας με τον παραλήπτη. Λεπτομέρεια από το έργο «Άνθρωπος που γράφει γράμμα», περίπου 1662-1665, του Gabriel Metsu. Εθνική Πινακοθήκη της Ιρλανδίας, Δουβλίνο. (Public Domain)

Η τέχνη της επιστολογραφίας

Οι χειρόγραφες επιστολές εκφράζουν περισσότερα απ' ό,τι τα κείμενα ή τα ηλεκτρονικά μηνύματα της σύγχρονης εποχής.

Όταν λέω στους ανθρώπους ότι οι φίλοι μου και εγώ διατηρούμε γραπτή αλληλογραφία, οι αντιδράσεις τους είναι πάνω κάτω οι ίδιες. Οι άνθρωποι το χαρακτηρίζουν ως ένα απολαυστικά χόμπι, λες και διατηρούμε την πρακτική αυτή απλώς και μόνο λόγω της προτίμησής μας στο ωραίο χαρτί και τις πένες. Για να είμαι ειλικρινής, πράγματι μου αρέσει να γράφω τις επιστολές μου σε όμορφα χαρτιά και να χρησιμοποιώ κέρινες σφραγίδες, αλλά μπορώ να κάνω και χωρίς αυτά όταν το απαιτεί η ανάγκη. Η ουσία είναι ότι η επιστολογραφία είναι ένας δίαυλος επικοινωνίας που τα ψηφιακά μηνύματα δεν μπορούν να αναπαράγουν.

Ο Καναδός θεωρητικός της επικοινωνίας Μάρσαλ Μακλούχαν ήταν διάσημος για τη φράση του: «Το μέσον είναι το μήνυμα». Το πώς λέγεται κάτι αποτελεί αφ’ εαυτού ένα μήνυμα, που συμπληρώνει αυτό που λέγεται. Συχνά θεωρούμε τους διάφορους τρόπους επικοινωνίας (επιστολές, μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου και κείμενα) ως εναλλάξιμους, που επιτυγχάνουν τον ίδιο σκοπό με διαφορετικά επίπεδα αποτελεσματικότητας. Η επικοινωνία μοιάζει να ακολουθεί μια εξελικτική πορεία, ξεκινώντας από την επιστολή, το τηλεγράφημα, το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο και τελικά το μήνυμα, με κάθε βήμα να σηματοδοτεί ότι μπορούμε πλέον να απορρίψουμε τις προηγούμενες, ξεπερασμένες μορφές.

Στην πραγματικότητα, τα μέσα αυτά δεν επιτυγχάνουν τον ίδιο σκοπό. Κανείς δεν γράφει ένα γράμμα όπως θα έγραφε ένα μήνυμα στο κινητό, και παρόλο που ένα ηλεκτρονικό ταχυδρομείο μπορεί να έχει μεγαλύτερη ομοιότητα με ένα γράμμα, ακόμη και αυτό δεν μεταφέρει το ίδιο μήνυμα. Στην πραγματικότητα, ένα άτομο γράφει μια επιστολή με πολύ διαφορετικό τρόπο από αυτόν που θα χρησιμοποιούσε ακόμη και σε μια συνηθισμένη συνομιλία.

Η πράξη της γραφής ενθαρρύνει μια ορισμένη εμπιστευτικότητα, καθώς και την ανάπτυξη σκέψεων που θα ήταν δύσκολο να εκφραστούν κατά τη διάρκεια μίας συζήτησης. Παρέχει μια μοναδική ευκαιρία για το ξεδίπλωμα σκέψεων που παράγονται και εξελίσσονται στη μοναξιά.

Το θλιβερό γεγονός είναι ότι η ικανότητα να γράφεις μια επιστολή απαιτεί αφοσίωση και προθυμία, ιδιότητες που φαίνεται να εκλείπουν σήμερα. Τα μηνύματα στο κινητό ταιριάζουν περισσότερο στη μειωμένη προσοχή μας, στερώντας μας τη χαρά της αναμονής που ενυπάρχει στην επιστολογραφία.

Είναι εύκολο να απελπιστούμε με την κατάσταση της γλώσσας σήμερα και είναι εύκολο να δούμε ότι το περιεχόμενο των λεγομένων μας συρρικνώνεται τάχιστα. Μελέτες έχουν δείξει ότι το λεξιλόγιο του μέσου Αμερικανού μειώνεται όλο και περισσότερο από τη δεκαετία του 1970. Ωστόσο, θα πρέπει επίσης να λάβουμε υπ’ όψιν και την παρακμή του τρόπου με τον οποίο λέγονται τα πράγματα. Η επιστολογραφία, όσο κι αν είναι μια παρελθούσα τέχνη, αποτελεί αντίδοτο στην παρακμή της σύγχρονης επικοινωνίας.

Ορισμένως, όλα όσα έχουμε πει μέχρι τώρα παραμένουν στη σφαίρα της  θεωρίας, μην έχοντας εξετάσει ακόμα πραγματικές επιστολές. Επιλέγω εντελώς μεροληπτικά ορισμένες επιστολές, στις οποίες διαφαίνεται η ιδιαίτερη και διαρκής ομορφιά αυτής της μορφής επικοινωνίας.

Όμορφα γράμματα

Οι επιστολές του Τζον Κητς [John Keats] είναι μερικές από τις πιο όμορφες επιστολές που γράφτηκαν στην αγγλική γλώσσα. Το 1818, ο νεαρός Άγγλος ποιητής γνώρισε τη Φάννυ Μπράουν, με την οποία λίγο αργότερα ερωτεύτηκαν. Το ειδύλλιό τους διακόπηκε με τραγικό τρόπο, όταν ο Κητς πέθανε από φυματίωση το 1821, σε ηλικία 25 ετών, ωστόσο πολλά από τα γράμματά του προς τη Φάννυ φυλάχθηκαν και τελικά δημοσιεύτηκαν.

ZoomInImage
Γουίλιαμ Χίλτον, μεταθανάτια προσωπογραφία του Τζον Κητς, περ. 1822. (Public Domain)

 

Μεταξύ των πιο γνωστών επιστολών του προς τη Φάννυ Μπράουν είναι μία με ημερομηνία 1 Ιουλίου 1819, στην οποία ο ποιητής γράφει:

«Πραγματικά, δεν ξέρω πώς να εκφράσω την αφοσίωσή μου σε μια τόσο ωραία μορφή: Θέλω μια πιο φωτεινή λέξη από το ‘φωτεινή’, μια πιο δίκαιη λέξη από το ‘δίκαιη’. Σχεδόν εύχομαι να ήμασταν πεταλούδες και να ζούσαμε μόνο τρεις καλοκαιρινές μέρες – τρεις τέτοιες μέρες μαζί σου θα με γέμιζαν με περισσότερη απόλαυση απ’ όση θα μπορούσαν ποτέ να περιέχουν πενήντα κοινά χρόνια.»

Σε μία επιστολή του 1819 γράφει: «Πρέπει να μου γράφεις, όπως θα γράφω κι εγώ, κάθε εβδομάδα, γιατί τα γράμματά σου με κρατούν ζωντανό. Γλυκό μου κορίτσι, δεν μπορώ να εκφράσω την αγάπη μου για σένα».

Από τα παραπάνω αποσπάσματα, είναι καταφανές ότι η επιστολογραφία είναι ένα μέσο που μας παρέχει τη δυνατότητα να πούμε όσα δεν θα μπορούσαμε να πούμε σε μια συνομιλία τετ-α-τετ.

Φιλίες ενηλίκων

Σε μια αλληλογραφία που καλύπτει είκοσι χρόνια, οι επιστολές που περιέχονται στο «Οδός Τσάρινγκ Κρος 84» («84 Charing Cross Road») αποκαλύπτουν την αναπτυσσόμενη φιλία μεταξύ της Έλεν Χανφ και του Φρανκ Ντόελ. Η φιλία τους γεννήθηκε και άνθισε αποκλειστικά γραπτώς. Η αλληλογραφία τους ξεκίνησε με την πρώτη επιστολή της Έλεν προς το αγγλικό βιβλιοπωλείο Marks & Co., με την οποία ζητούσε ορισμένους τίτλους που δεν της ήταν διαθέσιμοι στις ΗΠΑ. Οι σελίδες που ανταλλάχθηκαν μεταξύ του Άγγλου βιβλιοπώλη και της Αμερικανίδας συγγραφέως είναι γεμάτες σπινθηροβόλο χιούμορ και μια γενναιοδωρία που ξεπερνούσε ωκεανούς και πολιτισμούς.

Αυτό που κάνει την αλληλογραφία τους τόσο αξιοσημείωτη και συγκλονιστική είναι ότι ένας αποστασιοποιημένος χρονικά και χωροταξικά και από τα δύο εμπλεκόμενα μέρη αναγνώστης μπορεί να διακρίνει πότε ακριβώς μία επαγγελματική γνωριμία αποκρυσταλλώνεται σε φιλία. Ποτέ δεν πίστευα ότι μια τέτοια φράση θα μπορούσε να είναι τόσο συγκινητική: «Αγαπητή Έλεν (βλέπεις ότι δεν με ενδιαφέρουν πια τα αρχεία)».

Μία από τις αγαπημένες μου επιστολές είναι αυτή στην οποία η Έλεν γράφει, το 1952: «Έτσι, η Ελισάβετ θα πρέπει να ανέβει στο θρόνο χωρίς εμένα, τα δόντια είναι τα μόνα που θα δω να στέφονται τα επόμενα δύο χρόνια».

ZoomInImage
Ο Άντονι Χόπκινς, ως Φρανκ Ντόελ,  διαβάζει ένα γράμμα της Έλεν Χανφ, στην ταινία «84 Charing Cross Road». (Columbia Pictures)

 

Πριν από το γάμο τους, ο Ρόμπερτ Μπράουνινγκ και η Ελίζαμπεθ Μπάρρετ Μπράουνινγκ διατηρούσαν επί 19 μήνες αλληλογραφία μέσω ταχυδρομείου. Οι δύο τους συναντήθηκαν προσωπικά αρκετούς μήνες αφότου άρχισαν να ανταλλάσσουν επιστολές και παντρεύτηκαν ενάμιση χρόνο αφότου εκείνος της έγραψε για πρώτη φορά, για να δηλώσει τον θαυμασμό του για τα ποιήματά της: «Αγαπώ τους στίχους σας με όλη μου την καρδιά, αγαπητή δεσποινίς Μπάρρετ – και αυτό δεν είναι κάποιο πρόχειρο φιλοφρονητικό γράμμα που θα γράψω, ό,τι άλλο και να είναι, ούτε μία άμεση αυτονόητη αναγνώριση της ιδιοφυΐας σας, και εκεί ένα χαριτωμένο και φυσικό τέλος του πράγματος».

ZoomInImage
Τόμας Μπιουκάναν Ρηντ, προσωπογραφίες της Ελίζαμπεθ Μπάρρετ Μπράουνινγκ και του Ρόμπερτ Μπράουνινγκ, 1853. (Public Domain)

 

Συμβουλές προς τους νέους

Το 1903, ο Φραντς Ξάβερ Κάππους, νεαρός ποιητής, έγραψε στον Ράινερ Μαρία Ρίλκε ζητώντας του συμβουλές σχετικά με τη συγγραφή ποίησης. Οι επιστολές [1] που έλαβε στη συνέχεια περιέχουν συμβουλές όχι μόνο για την ποίηση αλλά και για το πώς να ζει κανείς καλά.

Σε μια επιστολή του 1904, ο Ρίλκε γράφει: «Είναι επίσης καλό να αγαπάς: γιατί η αγάπη είναι δύσκολη. Ένα ανθρώπινο ον να αγαπάει ένα άλλο ανθρώπινο ον: Αυτό είναι ίσως το πιο δύσκολο έργο που μας έχει ανατεθεί, το απόλυτο έργο, η τελική δοκιμασία και απόδειξη, το έργο για το οποίο όλα τα άλλα έργα είναι απλώς προετοιμασία».

Στις επιστολές του προτρέπει τον νεαρό ποιητή να μη φοβάται τη μοναξιά και τη θλίψη, γιατί δεν ξέρει τι έργο θα κάνουν μέσα στην ψυχή για να τον διαμορφώσουν ως άτομο.

Σε ένα γράμμα του 1903, γράφει: «Είστε τόσο νέος, τόσο πολύ πριν από κάθε αρχή, και θα ήθελα να σας παρακαλέσω, αγαπητέ κύριε, όσο καλύτερα μπορώ, να έχετε υπομονή με ό,τι άλυτο υπάρχει στην καρδιά σας και να προσπαθήσετε να αγαπήσετε τα ίδια τα ερωτήματα σαν να ήταν κλειδωμένα δωμάτια ή βιβλία γραμμένα σε μια πολύ ξένη γλώσσα. Μην ψάχνετε για τις απαντήσεις, οι οποίες δεν θα μπορούσαν να σας δοθούν τώρα, γιατί δεν θα μπορούσατε να τις ζήσετε. Και το ζητούμενο είναι να ζείτε τα πάντα. Ζήστε τις ερωτήσεις τώρα. Ίσως κάποια μέρα, πολύ αργότερα, σταδιακά, χωρίς καν να το καταλάβετε, να βιώσετε τον δρόμο προς τις απαντήσεις».

Είναι δύσκολο να ξεχωρίσει κανείς κάποια από τις επιστολές του Τζ.Ρ.Ρ. Τόλκιν. Εκείνη που έγραψε στον γιο του Μάικλ για το θέμα του γάμου σίγουρα αξίζει να διαβαστεί, όπως και εκείνη προς τον γιο του Κρίστοφερ, το 1944, η οποία αποτελεί ένα υπέροχο παράδειγμα της ακλόνητης ελπίδας του, ακόμη και σε σκοτεινούς καιρούς. Ο Κρίστοφερ υπηρετούσε στη Βασιλική Πολεμική Αεροπορία κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και, παρόλο που ο Τόλκιν συλλογιζόταν με φρίκη την ανθρώπινη δυστυχία της εποχής, τού έγραφε: «Το μόνο που ξέρουμε, και αυτό σε μεγάλο βαθμό από άμεση εμπειρία, είναι ότι το κακό εργάζεται με τεράστια δύναμη και αέναη επιτυχία μάταια: μόνο προετοιμάζοντας πάντα το έδαφος, για να φυτρώσει το απροσδόκητα καλό».

Το γράμμα πρέπει να ήταν μια ανείπωτη παρηγοριά για τον γιο του, και ο Τόλκιν μετέτρεψε τον προβληματισμό του για το σκοτάδι στον κόσμο σε προβληματισμό για την αγάπη, συνεχίζοντας έτσι: «Κι εσύ ήσουν ένα τόσο ξεχωριστό δώρο για μένα, σε μια εποχή θλίψης και ψυχικής ταλαιπωρίας, και η αγάπη σου, που άνοιξε αμέσως σχεδόν μόλις γεννήθηκες, μου προμήνυσε, σαν να μου το έλεγε ρητώς, ότι θα παρηγορούμαι πάντα με τη βεβαιότητα ότι δεν υπάρχει τέλος σε αυτήν. Πιθανόν, υπό τη σκέπη του Θεού, να ξανασυναντηθούμε, ‘με υγεία και ενότητα’, πριν περάσει πολύς καιρός, αγαπημένε μου, και βέβαιο ότι έχουμε κάποιον ιδιαίτερο δεσμό, που θα διαρκέσει πέρα από αυτή τη ζωή».

Αποκαλύπτοντας τον Εαυτό

Η συγγραφή επιστολών χρησιμοποιεί σε μεγάλο βαθμό μια γλώσσα προθέσεων. Όπως παρατήρησε τόσο εύστοχα η Αυστραλή συγγραφέας και μουσικός Εντουίνα Πρέστον, τα γράμματα αφήνουν τον πραγματικό κόσμο να μπει μέσα, επιτρέποντας τις διακοπές: «Ήταν προσωρινές, σε πραγματικό χρόνο, επιδιορθωμένες αφηγήσεις της ζωής όπως τη ζούσαμε, όπως συνέβαινε, επί τόπου. Ένα ξετύλιγμα του εαυτού μας στη σελίδα, σε πραγματικό χρόνο».

ZoomInImage
Άλμπρεχτ Άνκερ, «Νεαρή γυναίκα γράφει γράμμα», 1903. (Public Domain)

 

Ακόμη και οι φαινομενικά ασήμαντες στιγμές, που εισχωρούν απαρατήρητες στη συνείδησή μας την ώρα που γράφουμε, συχνά αναδύονται στη σελίδα. Επειδή η ίδια η πράξη της γραφής απαιτεί χρόνο και στοχασμό, επιτρέπει στο «υλικό της ζωής» να είναι παρόν.

Αν και τα γράμματα μπορούν να χρησιμεύσουν ως χρονικό των ημερών μας, ένα γράμμα δεν είναι απλώς μια άχαρη καταγραφή των γεγονότων μιας ημέρας, όπως κάνει κανείς σε ένα ημερολόγιο. Ο απολογισμός λαμβάνει υπ’ όψιν το ενδεχόμενο ακροατήριό του και είναι «μια συνεχής, ανολοκλήρωτη συζήτηση – μια επιστολή επικαλείται μια σχέση, οπότε πρέπει να είναι ευαίσθητη προς τον αναγνώστη με τρόπους που ένα ημερολόγιο δεν χρειάζεται», λέει η κα Πρέστον. Ως εκ τούτου, λαμβάνει υπ’ όψιν την απόλαυση που θα δώσει στον παραλήπτη.

Στη διαδικασία της συγγραφής μιας επιστολής λαμβάνονται τόσες πολλές αποφάσεις, που το μέσον μεταφέρει πολύ περισσότερα από λέξεις. Οι επιλογές του αποστολέα όσον αφορά τον τύπο του χαρτιού, τη χρήση μελανιού ή μολυβιού, ένας βιαστικός ορθογραφικός χαρακτήρας ή η προσεκτική, καθαρή γραφή και οι τρόποι αντιμετώπισης των λαθών ή των αναδιατυπώσεων δίνουν ένα πληρέστερο μήνυμα. Σε κάθε μια από αυτές τις επιλογές, καθώς και στην απόφαση για το ποια γεγονότα αξίζουν μνημόνευσης, διακρίνεται ο χαρακτήρας του επιστολογράφου.

Αυτό που κάνει την παραλαβή μιας επιστολής τόσο σημαντική για εμάς είναι ότι όλες αυτές οι αποφάσεις λαμβάνονται με γνώμονα τον παραλήπτη. Αυτή η χειροπιαστή έκφραση της εκτίμησης που τρέφει ένα άτομο για ένα άλλο είναι κάτι που προορίζεται να αγαπηθεί και που ανταποδίδεται με τρόπους που η ψηφιακή επικοινωνία δεν διαθέτει.

Η κα Πρέστον επισημαίνει ότι η αναβολή της ικανοποίησης είναι φυσικό φαινόμενο στη συγγραφή επιστολών. Η καθυστέρηση ερμηνεύεται αρνητικά στα ηλεκτρονικά μηνύματα και τα κείμενα, τα οποία υπάρχουν για χάρη της άμεσης, ακόμη και αδιάλειπτης, επικοινωνίας. Με εξαίρεση μια έφηβη που περιμένει απάντηση από τον αγαπημένο της, η αναμονή ενός μηνύματος δεν κάνει σχεδόν ποτέ την παραλαβή του πιο γλυκιά, ενώ η αναμονή μιας επιστολής συνήθως προσθέτει στην απόλαυση της παραλαβής της.

Την ημέρα του γάμου ενός αγαπημένου φίλου, ο γαμπρός έβαλε κάποιον να δώσει ένα γράμμα στη νύφη, την ώρα που εκείνη περίμενε να ξεκινήσει η γαμήλια τελετή. Το είχε γράψει αμέσως μετά το πρώτο τους ραντεβού, λίγα χρόνια πριν. Αφού εξέφραζε την ανησυχία του για τις σκέψεις της γι’ αυτόν, ο νέος πέρασε από το φόβο στην εμπιστοσύνη και την ελπίδα που θα ανταμείβονταν την ημέρα που η κοπέλα ως μέλλουσα γυναίκα του θα διάβαζε το γράμμα.

Εκείνη ήταν η ιδανική στιγμή για να το παραδώσει. Τα λόγια του άργησαν να φθάσουν στην παραλήπτρια, αλλά η αναμονή άξιζε – στην πραγματικότητα, το πέρασμα των χρόνων τους έδωσε μία επιπλέον αξία και ομορφιά.

Της Marlena Figge

Επιμέλεια: Αλία Ζάε

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Ράινερ Μαρία Ρίλκε, «Γράμματα σ’ έναν νέο ποιητή», εκδ. Ίκαρος, μετ. Μάριος Πλωρίτης.

Πως μπορείτε να μας βοηθήσετε ώστε να συνεχίσουμε να σας κρατάμε ενημερωμένους

Ποιος είναι ο λόγος που χρειαζόμαστε την βοήθειά σας για την χρηματοδότηση του ερευνητικού ρεπορτάζ μας; Επειδή είμαστε ένας ανεξάρτητος οργανισμός ειδήσεων που δεν επηρεάζεται από καμία κυβέρνηση, εταιρεία ή πολιτικό κόμμα. Από την ημέρα που ξεκινήσαμε, έχουμε έρθει αντιμέτωποι με προσπάθειες αποσιώπησης της αλήθειας κυρίως από το Κινεζικό Κομμουνιστικό Κόμμα. Αλλά δεν θα λυγίσουμε. Η ελληνική έκδοση της Epoch Times βασίζεται ολοκληρωτικά στις γενναιόδωρες συνεισφορές σας για να διατηρήσει την παραδοσιακή δημοσιογραφία ζωντανή και υγιή στην Ελληνική γλώσσα. Μαζί, μπορούμε να συνεχίσουμε να διαδίδουμε την αλήθεια.

Σχολιάστε