Μετάφραση: Αλία Ζάε
Πιστεύω πως όλοι κάποια στιγμή στη ζωή μας έχουμε έρθει αντιμέτωποι με το ζήτημα της ακεραιότητας και της γνησιότητας. Κάποιοι από εμάς ακολουθάμε την καρδιά μας ελπίζοντας για το καλύτερο.
Τι σημαίνει όμως ακολουθώ την καρδιά μου; Μήπως πρόκειται απλώς για την επιδίωξη των εφήμερων επιθυμιών μας και την υποταγή στην ένταση των συναισθημάτων μας; Ή μήπως είναι η σύνδεση με κάτι βαθύτερο, κάτι πνευματικό, κάτι αιώνιο;
Αυτό το ερώτημα μου φέρνει στο νου έναν από τους πίνακες του Καραβάτζιο με τον Άγιο Ματθαίο.
Ο εμπνευσμένος Άγιος Ματθαίος του Καραβάτζιο
Το 1602, ο Καραβάτζιο ζωγράφισε μια δεύτερη εκδοχή του «Ο Άγιος Ματθαίος και ο Άγγελος» (στα αγγλικά ο τίτλος του πίνακα αποδίδεται «The inspiration of St. Matthew», δηλαδή «Η έμπνευση του Αγίου Ματθαίου»), καθώς η πρώτη εκδοχή είχε απορριφθεί από τον Καρδινάλιο Κονταρέλι, χορηγό αυτών των πινάκων.
Ο Άγιος Ματθαίος είναι ένας από τους 12 μαθητές του Ιησού, συγγραφέας ενός από τα τέσσερα Ευαγγέλια και ένας από τους τέσσερεις ευαγγελιστές που αναφέρονται στην Αποκάλυψη. Σε αυτό το τελευταίο βιβλίο της Καινής Διαθήκης, οι τέσσερεις ευαγγελιστές συνοδεύονται από τέσσερα ζωντανά πλάσματα. Το ον που συνοδεύει τον Άγιο Ματθαίο είναι ένας φτερωτός άντρας, ένας άγγελος.
Στον πίνακα «Ο Άγιος Ματθαίος και ο Άγγελος» ο Καραβάτζιο απεικονίζει τον Άγιο Ματθαίο την ώρα που εμπνέεται από έναν άγγελο. Ο άγγελος κατεβαίνει από ψηλά και επικοινωνεί με τον Ματθαίο μέσα σε ένα σκοτεινό περιβάλλον. Ο άγγελος, που μετρά οδηγίες με τα δάκτυλα του αριστερού του χεριού, φαίνεται να δίνει ειδικές εντολές στον άγιο.
Ο Άγιος Ματθαίος στρέφεται από το τραπέζι και το βιβλίο του και κοιτά ψηλά με ταπεινότητα τον άγγελο καθώς λαμβάνει τις οδηγίες. Μοιάζει να υπάρχει μια αίσθηση του επείγοντος στη μορφή του αγίου έτσι όπως γυρίζει το κορμί του για να δεχθεί τις εντολές του αγγέλου και έτσι όπως η πένα του ετοιμάζεται να αγγίξει το χαρτί.
Ο Καραβάτζιο δείχνει τον Ματθαίο με το ένα του πόδι λυγισμένο και ακουμπισμένο πάνω σε ένα σκαμνί, που μοιάζει να ταλαντεύεται κάτω από το βάρος του αγίου, μιας και ένα από τα πόδια του αιωρείται έξω από την προεξοχή ή πλατφόρμα όπου στέκονται ο άγιος, το σκαμνί και το τραπέζι.
Ο Καραβάτζιο χρησιμοποίησε μια τεχνική που αποκαλείται «trompe l’ oeil» (στα γαλλικά, «εξαπατώ το μάτι») για να κάνει το πόδι του σκαμνιού να φαίνεται σαν να είναι μέρος του κόσμου μας κι όχι μια απλή ζωγραφιά. Το trompe l’ oeil χρησιμοποιήθηκε επίσης για το κάτω μέρος του ρούχου του Αγίου Ματθαίου και για τη γωνία του βιβλίου που απεικονίζεται προοπτικά προς τα εμάς.
Όλα αυτά τα σημεία έχουν αποδοθεί με τέτοιον τρόπο ώστε να μοιάζουν αληθινά, σαν να μπορούσαμε απλώνοντας το χέρι μας να σταθεροποιήσουμε το σκαμνί, να πιάσουμε το ρούχο του αγίου ή να σπρώξουμε το βιβλίο πίσω στο τραπέζι.
Αποκαθιστώντας την πίστη μέσω της τέχνης
Ο Καραβάτζιο ζωγράφιζε για τη Ρωμαιο-Καθολική Εκκλησία κατά την περίοδο της Αντιμεταρρύθμισης (16ος και αρχές του 17ου αιώνα). Η προτεσταντική Μεταρρύθμιση είχε απορρίψει την Καθολική τέχνη ως ειδωλολατρική. Ως απάντηση σε αυτή την κατηγορία η Καθολική Εκκλησία ισχυρίστηκε ότι η τέχνη μπορούσε να βοηθήσει στη διάδοση του Λόγου του Θεού και να ενισχύσει την πίστη.
Ο Καρδινάλιος Κονταρέλι ανέθεσε στον Καραβάτζιο να φτιάξει τρεις πίνακες του Αγίου Ματθαίου, που ήταν ο προστάτης άγιος του Κονταρέλι, για το Παρεκκλήσιο Κονταρέλι στην Εκκλησία Σαν Λουίτζι ντέι Φραντσέζι. Συνηθιζόταν η Καθολική Εκκλησία να παραγγέλνει τέτοιου είδους πίνακες, καθώς απέδιδε ιδιαίτερη σημασία στους αγίους, σε αντίθεση με την Προτεσταντική Εκκλησία.
Οι πίνακες που απεικόνιζαν ιστορίες από τη Βίβλο, μαζί με τους βίους των αγίων ενίσχυαν τη θέση της Καθολικής Εκκλησίας για τη σημασία της τέχνης.
Ένα αγνό, αθώο και θείο μήνυμα
Τι μήνυμα θα μπορούσαμε να πάρουμε από τον πίνακα του Καραβάτζιο σήμερα; Τι θα μπορούσε να προσφέρει αυτός ο πίνακας στην καρδιά και το νου μας;
Κατ’ αρχάς, ο άγγελος απεικονίζεται πολύ νέος. Κατεβαίνει από ψηλά και φορά ένα λευκό ρούχο. Το λευκό του ρούχο και η νεαρή του ηλικία συμβολίζουν την αγνότητα και την αθωότητά του. Η κάθοδός του συμβολίζει τη θεία του προέλευση.
Ο άγγελος κατεβαίνει για να μεταφέρει ένα πολύ συγκεκριμένο μήνυμα, κάτι που υπονοείται από τη χειρονομία του. Το ιδιαίτερο μήνυμα ενός αγγέλου με φύση αγνή, αθώα και θεία δεν μπορεί παρά να είναι ένα αγνό, αθώο και θείο μήνυμα.
Ο Άγιος Ματθαίος έχει ένα φωτοστέφανο γύρω από το κεφάλι του, που δείχνει την αφοσίωσή του σε μια άγια ζωή. Φορά κόκκινο ρούχο, χρώμα που συχνά συμβολίζει τη θυσία, δηλαδή την ανιδιοτελή θυσία του Ιησού. Το σώμα του αγίου κοιτά προς το τραπέζι και το βιβλίο, αλλά το κεφάλι του είναι γυρισμένο προς τον άγγελο.
Για εμένα, η στροφή του σώματος του Αγίου Ματθαίου σημαίνει αρκετά πράγματα. Αναπαριστά το πώς το μυαλό πρέπει να στραφεί μακριά από τα πράγματα αυτού του κόσμου και να κοιτάξει προς το αγνό, το αθώο και το θεϊκό. Αν κάποιος επιθυμεί να ζήσει μια άγια ζωή, το μυαλό του πρέπει να στραφεί εσωτερικά.
Βρίσκω ενδιαφέρον το ότι πάνω στο σκοτεινό φόντο ο άγγελος και το ρούχο του είναι ζωγραφισμένα σε ένα ημικυκλικό σχήμα που θα μπορούσε να παραπέμπει στο σχήμα του ανθρώπινου εγκεφάλου. Επιπροσθέτως το κεφάλι του αγγέλου βρίσκεται στη θέση της επίφυσης.
Την εποχή εκείνη, στη Δυτική φιλοσοφία, η επίφυση θεωρούνταν εδώ και πολλά χρόνια ως ο ρυθμιστής της ροής των πνευμάτων ή ως το σπίτι της ψυχής. Ο Καρτέσιος, σύγχρονος του Καραβάτζιο (παρόλο που έγραψε μετά από την ολοκλήρωση του πίνακα), ανέπτυξε αυτή την ιδέα περαιτέρω προτείνοντας ότι η επίφυση ήταν η θέση της ψυχής και η πηγή των σκέψεων.
Έχοντας αυτά κατά νου, πιστεύω ότι η συστροφή του σώματος του Αγίου Ματθαίου υπονοεί επίσης την πάλη ανάμεσα στις ιερές επιδιώξεις του νου και τους πειρασμούς του γήινου σώματος. Είναι άραγε αυτή η αιτία που κάνει τον Άγιο Ματθαίο να ισορροπεί πάνω στο σκαμνί του, ένα σκαμνί που μοιάζει έτοιμο να πέσει μέσα στον κόσμο μας, τον γεμάτο πειρασμούς;
Ποια άλλα στοιχεία του πίνακα φαίνεται να εισέρχονται στον κόσμο μας; Ένα, το βιβλίο, που αναπαριστά το μήνυμα που έφερε ο άγγελος – ένα μήνυμα όλων όσων είναι αγνά, αθώα και θεϊκά. Δεύτερο, ένα μέρος του κόκκινου ρούχου, το μέρος αυτό που σκεπάζει το σκαμνί και που αναπαριστά την ανιδιοτελή θυσία.
Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι ο Καραβάτζιο μας προτείνει ότι αν ισορροπήσουμε απομακρυνόμενοι από τους πειρασμούς και θυσιάζοντας τις εγκόσμιες επιθυμίες μας θα φτάσουμε σε εκείνο το μέρος μέσα μας που στεγάζει την αγνή, αθώα και θεϊκή φύση μας; Και ότι αυτό θα μας βοηθούσε να προσεγγίσουμε την αγιότητα;
Και, αν ισχύει αυτή η υπόθεση, δεν θα μπορούσαμε να σκεφτούμε ακόμα ότι αυτή η εσωτερική ιερότητα – αν παραμείνουμε συγκεντρωμένοι στο αγνό, αθώο και θεϊκό μέρος μας – ίσως μεταφέρεται και στην εργασία, στα χόμπι και στις σχέσεις μας, έτσι ώστε να μας κάνει να έχουμε ένα θεϊκά εμπνευσμένο trompe l’ oeil στον κόσμο γύρω μας;
Μίλησα περισσότερο για το μυαλό παρά για την καρδιά, αλλά θεωρώ αυτονόητο ότι το ένα επηρεάζει το άλλο. Ιδιότητες όπως η ανιδιοτέλεια, η αγνότητα, η αθωότητα και η θεϊκότητα μπορούν να αποδοθούν εξίσου στον νου όπως και στην καρδιά. Η αντίσταση στον πειρασμό μπορεί να αφορά ζητήματα τόσο του μυαλού όσο και της καρδιάς.
Θα μπορούσε αυτό να είναι, μέχρι ένα βαθμό τουλάχιστον, μια αφετηρία για να καταλάβουμε τι σημαίνει να ακολουθάει κάποιος πραγματικά την καρδιά του;
Η τέχνη έχει μια απίστευτη ικανότητα να επισημαίνει αυτό που δεν μπορεί εύκολα να διακριθεί, ώστε να μπορούμε να αναρωτηθούμε «Τι σημαίνει αυτό για μένα και για όσους το βλέπουν;», «Πώς έχει επηρεάσει το παρελθόν και πώς μπορεί να επηρεάσει το μέλλον;», «Τι προτείνει για την ανθρώπινη εμπειρία;» Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα που ερευνώ στη σειρά μου «Φτάνοντας μέσα: Τι προσφέρει η παραδοσιακή τέχνη στην καρδιά».
Ο Eric Bess είναι εικαστικός – παραστατικός καλλιτέχνης και υποψήφιος για διδακτορικό στις Οπτικές Τέχνες στο Ινστιτούτο Διδακτορικών Σπουδών (Institute for Doctoral Studies in the Visual Arts / IDSVA).
Ακολουθήστε μας στο Facebook @epochtimesgreece
