WALKER LARSON

Η Σαρλότ Μέισον συνόψιζε τη φιλοσοφία του εκπαιδευτικού της προγράμματος ως εξής: «Η εκπαίδευση είναι ατμόσφαιρα, πειθαρχία και ζωή» .

Αυτή η πρόταση έγινε το σύνθημα της Εθνικής Εκπαιδευτικής Ένωσης Γονέων (PNEU), της οργάνωσης που ίδρυσε η Μέισον το 1887 για να δοκιμάσει και να εφαρμόσει τις εκπαιδευτικές της αντιλήψεις.

Η ιδέα ότι η εκπαίδευση περιλαμβάνει πειθαρχία δεν προκαλεί έκπληξη στους περισσότερους αναγνώστες. Ωστόσο, το να θεωρούμε την εκπαίδευση ως «ατμόσφαιρα» ή «ζωή» ακούγεται κάπως μυστηριώδες. Ωστόσο, αυτό υποδηλώνει την ευρύτητα που χαρακτήριζε την προσέγγιση της Mέισον. Για εκείνη, μια αληθινή εκπαίδευση εκτεινόταν ώστε να περιλαμβάνει ολόκληρη τη συνάντηση ενός παιδιού με τον κόσμο, σαν ένα δέντρο που απλώνει τα κλαδιά του. Για να το πετύχει αυτό, η Mέισον πίστευε ότι οι ψυχές των παιδιών έπρεπε να αφυπνιστούν μέσα από μια συνάντηση με τη γνώση.

Ενώ οι σημερινές αντιλήψεις για την εκπαίδευση ορίζονται κυρίως από εικόνες από τάξεις, βιβλία ασκήσεων, σχολικά βιβλία και μέσους όρους — τα οποία αφορούν σε ένα σημαντικό αλλά συγκεκριμένο είδος μάθησης — οι ιδέες της Mέισον πηγαίνουν πέρα από τη ‘βιομηχανική’ εκπαίδευση, αγκαλιάζοντας την ανθρώπινη ανάπτυξη συνολικά — την πλήρη άνθηση της προσωπικότητας — πέρα από τις βαθμολογίες των τεστ και την επαγγελματική κατάρτιση.

Όπως έγραψε η Σίντυ Ράστον στο βιβλίο «A Charlotte Mason Primer»: «Η αληθινή εκπαίδευση λαμβάνει χώρα στην πραγματική ζωή. Όταν αρχίσουμε να βλέπουμε όλη τη ζωή ως μια ‘τάξη’, θα εξοπλίσουμε πραγματικά τα παιδιά μας ώστε να γίνουν αυτοδίδακτοι, δια βίου μαθητές, που απολαμβάνουν τη μάθηση».

Αυτό το άρθρο παρουσιάζει εν συντομία την εκπαιδευτική σκέψη της Mέισον, η οποία παραπέμπει σε παλαιότερες μορφές μάθησης, οι οποίες προχωρούν πέρα από την επαγγελματική κατάρτιση (χωρίς να την παραμελούν) στον ευρύτερο ορίζοντα τού τι σημαίνει να είσαι ένας ολοκληρωμένος άνθρωπος.

Μια ζωή γεμάτη μάθηση

Η Μέισον γεννήθηκε το 1842 στο Μπάνγκορ της Αγγλίας. Οι γονείς της την εκπαίδευσαν, μοιραζόμενοι τα μαθήματα μεταξύ τους και ενσωματώνοντας εξωτερικά συμπληρωματικά μαθήματα. Όταν η Μέισον ήταν μόλις 16 ετών, πέθανε η μητέρα της. Τον επόμενο χρόνο, πέθανε ο πατέρας της. Στα 18 της, πήγε σε μία σχολή εκπαίδευσης δασκάλων στο Λονδίνο. Μετά την εκπαίδευσή της, εργάστηκε σε διάφορα σχολεία μέχρι που ανέλαβε θέση στο Κολέγιο Bishop Otter στο Τσίτσεστερ, όπου άρχισε να εκπαιδεύει άλλους δασκάλους.

Μέσα από την εμπειρία της ως δασκάλα και εκπαιδεύτρια δασκάλων, καθώς και μέσα από τα ταξίδια της στο εξωτερικό, η Μέισον ανέπτυξε την εκπαιδευτική φιλοσοφία και τις μεθόδους για τις οποίες είναι πλέον γνωστή.

Άρχισε να δίνει διαλέξεις για την εκπαίδευση και μερικές από αυτές τις διαλέξεις μεταφέρθηκαν σε μορφή βιβλίου. Όλα αυτά οδήγησαν στη σύσταση της Ένωσης Γονέων και Κηδεμόνων (και αργότερα στην Εθνική Ένωση Γονέων και Κηδεμόνων), η οποία εξέδωσε σε δική της έκδοση την Επιθεώρηση Γονέων και Κηδεμόνων.

Τελικά, η Μέισον ίδρυσε ένα κολέγιο εκπαίδευσης δασκάλων στο Σπρίνγκφηλντ, του Άμπλσαϊντ. Μέσα από τους πολλούς τόμους γραπτών της, το PNEU και το σχολείο Άμπλσαϊντ, η Μέισον κατάφερε να δημιουργήσει ένα ισχυρό σύνολο παιδαγωγικού έργου και επιρροής πριν από τον θάνατό της το 1923.

Βασικά χαρακτηριστικά της Σχολής Σαρλότ Μέισον

Στην καρδιά της μεθόδου της Mέισον βρίσκεται η πεποίθηση ότι «τα παιδιά γεννιούνται ως άτομα». Ως εκ τούτου, προορίζονται να συνάψουν σχέσεις που τα διαμορφώνουν ουσιαστικά. Αυτή η κατανόηση παρέχει το πλαίσιο για την προσέγγιση της Mέισον, την οποία το Ινστιτούτο Charlotte Mason ονομάζει «Σχεσιακή Εκπαίδευση». Στο «Ένα δοκίμιο προς μια φιλοσοφία της εκπαίδευσης», η Mέισον γράφει:

«Η εκπαίδευση είναι η επιστήμη των σχέσεων· δηλαδή, ένα παιδί έχει φυσικές σχέσεις με έναν τεράστιο αριθμό πραγμάτων και σκέψεων: έτσι το εκπαιδεύουμε με σωματικές ασκήσεις, γνώσεις της φύσης, χειροτεχνίες, επιστήμη και τέχνη, καθώς και με πολλά ζωντανά βιβλία, γιατί γνωρίζουμε ότι η δουλειά μας δεν είναι να το διδάξουμε τα πάντα για οτιδήποτε, αλλά να το βοηθήσουμε να πραγματοποιήσει όσο το δυνατόν περισσότερο — ‘αυτές τις πρωτότοκες συγγένειες/ που συνταιριάζουν τη νέα μας ύπαρξη στα υπάρχοντα πράγματα’.»

Η Μέισον ανέλυσε τη σχέση ενός μαθητή με τέσσερις τομείς: τη σχέση με τον εαυτό του, τη σχέση με τους άλλους ανθρώπους, τη σχέση με το σύμπαν και τη σχέση με τον Θεό.

Η σχέση με τον εαυτό αναπτύσσεται μέσω της αυτογνωσίας, του αυτοσεβασμού και της ηθικής διαμόρφωσης. Οι σχέσεις με τους άλλους ανθρώπους αναπτύσσονται μέσω της σύνδεσης με άλλους σε διαχρονικό και χωρικό επίπεδο, όπως μέσω της μελέτης της ιστορίας ή της γεωγραφίας, ενώ η σχέση του μαθητή με το σύμπαν ενισχύεται μέσω της άμεσης επαφής με τη φύση, η οποία πηγάζει από την εξερεύνηση και την αναγνώριση της χλωρίδας και της πανίδας στη γειτονιά του. Τέλος, η σχέση του μαθητή με τον Θεό αναπτύσσεται μέσω της βιβλικής μελέτης και της επίγνωσης ότι ο Θεός είναι η πηγή κάθε αλήθειας.

Η κατανόηση της Μέισον για τις διάφορες σχέσεις ενός παιδιού με τον κόσμο την οδήγησε στη δημιουργία ενός ισορροπημένου προγράμματος σπουδών. Με τα δικά της λόγια, «θέλουμε μια εκπαίδευση που θα θρέφει το μυαλό χωρίς να παραμελεί ούτε τη σωματική ούτε την επαγγελματική εκπαίδευση».

Ο μαθητής σε ένα σχολείο της Σάρλοτ Μέισον λαμβάνει μια υγιή δόση τόσο θεωρητικής όσο και βιωματικής μάθησης. Ένα εκπαιδευτικό μοντέλο που παραμελεί οποιαδήποτε από αυτές τις πτυχές – την εκπαίδευση του σώματος ή του νου – είναι ελλιπές. Η Μέισον καταλάβαινε ότι η υγιής ανάπτυξη του νου και του σώματος εξαρτώνται η μία από την άλλη.

Το Ινστιτούτο Charlotte Mason (CMI) περιγράφει την ισορροπημένη προσέγγιση της μεθόδου ως εξής: «Οι συναντήσεις με τον γραπτό λόγο και τον φυσικό κόσμο δημιουργούν ένα ισορροπημένο και ζωντανό πρόγραμμα σπουδών που είναι αρκετά εκτεταμένο για να διευρύνει και να ενθουσιάσει τους μαθητές, που μπορεί φυσικά να έλκονται περισσότερο προς το ένα ή το άλλο, αλλά αξίζουν και τα δύο».

Πράγματι, η Μέισον πίστευε ότι τα παιδιά άξιζαν να εκτίθενται σε μια μεγάλη ποικιλία από τις καλύτερες ιδέες, τέχνες και εμπειρίες. Όπως το έθεσε στο βιβλίο της «Σχολική Εκπαίδευση», «το οφείλουμε [στα παιδιά] να ξεκινήσουμε έναν τεράστιο αριθμό ενδιαφερόντων». Ωστόσο, ο στόχος της προσέγγισης δεν είναι μόνο η ποσότητα, αλλά και η ποιότητα. Η Μέισον συχνά συνέκρινε την εκπαίδευση με μια πνευματική «γιορτή» – αλλά μία γιορτή υγιεινών πνευματικών τροφών που θα καλλιεργούσαν το μυαλό και την καρδιά ενός παιδιού. Η Ράστον εξηγεί:

«Η Σάρλοτ Μέισον πίστευε ότι τα μυαλά των παιδιών πρέπει να τρέφονται με την καλύτερη πνευματική τροφή – τον Λόγο του Θεού, τη σπουδαία λογοτεχνία, τις καλές τέχνες, την όμορφη μουσική, την πραγματική, ζωντανή ιστορία και την άμεση επαφή με τη δημιουργία του Θεού! Δίδασκε ότι τα παιδιά χρειάζονται άμεση, πραγματική επαφή με αυτές τις πραγματικές, ζωντανές ιδέες.»

Σύμφωνα με τη Mέισον, τα παιδιά ωριμάζουν διανοητικά τρεφόμενα με εμπνευσμένες ιδέες. Ο στόχος δεν είναι να γεμίσουν το μυαλό με γεγονότα, αλλά να το πυροδοτήσουν με έννοιες που δίνουν στα γεγονότα νόημα και πλαίσιο. Οι εκπαιδευτικοί κατευθύνουν τους μαθητές προς τα καλύτερα βιβλία για κάθε θέμα – δίνοντας έμφαση στην αφηγηματική και λογοτεχνική ποιότητα – και δείχνουν στον μαθητή πώς να κατανοεί, να αλληλεπιδρά και να ανταποκρίνεται σε αυτά τα έργα μόνος του. Το μοντέλο κινείται προς την «αυτομόρφωση» παρέχοντας στους μαθητές τα εργαλεία που χρειάζονται για να βρίσκουν και να επεξεργάζονται πληροφορίες ανεξάρτητα.

Εφαρμογή στην πράξη

Το μοντέλο της Μέισον παρουσιάζει κάποια ευελιξία. Ωστόσο, ορισμένες βασικές, συγκεκριμένες πρακτικές περιγράφονται στο υλικό του CMI και στο εγχειρίδιο της Ράστον για τη μέθοδο. Μερικές από αυτές είναι οι εξής:

Σύντομα μαθήματα, με ποικιλία

Για τους μικρότερους μαθητές, τα μαθήματα καλύτερα να μην υπερβαίνουν τα 20 λεπτά. Τα μαθήματα για τους μεγαλύτερους μαθητές μπορεί να διαρκούν 45 λεπτά. Τα μαθήματα ποικίλλουν από τη μία περίπτωση στην άλλη για να διατηρούν την προσοχή και το ενδιαφέρον. Η Μέισον πίστευε ότι το μυαλό, όπως και το σώμα, χρειάζεται μια ποικιλία ‘τροφών’ για να είναι υγιές και ισορροπημένο.

Έμφαση στα «ζωντανά βιβλία»

Το CMI συνιστά βιβλία «γραμμένα από ειδικούς που είναι παθιασμένοι με τα αντικείμενά τους, με προσεκτικά επιλεγμένη γλώσσα, εμπνευσμένες ιδέες και πολλές φορές σε αφηγηματική μορφή». Συχνά, τα μαθήματα μεταδίδονται με λογοτεχνική και αφηγηματική μορφή, την οποία η Mέισον θεωρούσε ως τον πιο φυσικό τρόπο για τα παιδιά να επεξεργάζονται τις πληροφορίες.

Δομημένος και μη δομημένος χρόνος

Για να είναι ισορροπημένη η εκπαίδευση χρειάζονται και τα δύο είδη χρόνου. Η Μέισον όρισε το βασικό πρόγραμμα της ημέρας ως εξής: «Όλη η πνευματική εργασία γίνεται κατά τις ώρες του πρωινού σχολείου και τα απογεύματα αφιερώνονται σε σπουδές φύσης, σχέδιο, χειροτεχνίες κλπ. Παρά τους περιορισμούς αυτούς, τα παιδιά παράγουν μια εκπληκτική ποσότητα καλής πνευματικής εργασίας. Δεν απαιτούνται εργασίες για το σπίτι».

Μάθηση μέσω της μεγάλης Λογοτεχνίας

Οι μαθητές μαθαίνουν να γράφουν μέσω αφήγησης (επανάληψη όσων έχουν διαβάσει), υπαγόρευσης (καταγραφής όσων τους διαβάζονται) και μεταγραφής (αντιγραφής απευθείας από σπουδαία βιβλία). Τα επίσημα μαθήματα γραμματικής δεν διδάσκονται στις μικρές ηλικίες. Η τέχνη της γραφής ξεκινά μέσα από τη μίμηση, σύμφωνα με τη Mέισον.

Μαθήματα προσαρμοσμένα στο γεωγραφικό και πολιτισμικό πλαίσιο

Η γνώση των παιδιών για τον κόσμο ξεκινά από το σπίτι και ακτινοβολεί προς τα έξω, και αυτό αντικατοπτρίζεται στο μοντέλο της Mέισον. Έτσι, η μέθοδος προωθεί την «τοπική μάθηση». Τα παιδιά μαθαίνουν πρώτα για το δικό τους βιοσύστημα, για παράδειγμα, πριν μάθουν για τα ξένα. Μαθαίνουν την τοπική ιστορία πριν εξερευνήσουν την παγκόσμια ιστορία και άλλους πολιτισμούς.

Αφυπνίζοντας την καρδιά του μαθητή

Η Μέισον είχε πολλές εξαιρετικές ιδέες για μια εκπαίδευση πραγματικά «φιλελεύθερη» — μια εκπαίδευση που απελευθερώνει τους μαθητές ώστε να γίνουν η καλύτερη εκδοχή του εαυτού τους. Οι μέθοδοί της εφαρμόζονται σε μαθητές που κάνουν κατ’ οίκον εκπαίδευση, σε μικροσχολεία, ακόμη και σε πιο καινοτόμα δημόσια ή ιδιωτικά σχολεία. Επιπλέον, μπορούν να ενσωματωθούν σε άλλα εκπαιδευτικά μοντέλα, όπως το κλασικό μοντέλο ή τον ποιητικό τρόπο μάθησης που ανέπτυξε ο Τζον Σίνιορ και οι συνάδελφοί του.

Η Μέισον κατάλαβε σωστά ότι ο τελικός στόχος της εκπαίδευσης ήταν περισσότερο ποιοτικός παρά ποσοτικός. Δεν πρόκειται για τη συσσώρευση μεμονωμένων ψηγμάτων γνώσης στο κεφάλι του μαθητή. Πρόκειται για την αφύπνιση της καρδιάς του μαθητή. Ή, για να παραφράσω ευθέως τη Μέισον:

«Το ερώτημα δεν είναι πόσα γνωρίζει ο νέος, όταν τελειώσει την εκπαίδευσή του, αλλά πόσο τον νοιάζει – και για πόσα πράγματα νοιάζεται – στην πραγματικότητα, πόσο μεγάλος είναι ο χώρος στον οποίο πατάει τα πόδια του – και, επομένως, πόσο γεμάτη είναι η ζωή που έχει μπροστά του.»

Σε πρόσφατο ταξίδι μου, είδα με έκπληξη ότι σχεδόν κάθε παιδί στο αεροδρόμιο ή στο αεροπλάνο ήταν απορροφημένο από τη μαγευτική οθόνη ενός iPad. Αν και κατανοώ τη δυσκολία τού να ταξιδεύει κανείς με μικρά παιδιά και να τα απασχολεί κατά τη διάρκεια των μακρών στάσεων, αναρωτιέμαι ποιες μεγαλύτερες, μακροπρόθεσμες δυσκολίες μπορεί να δημιουργούμε στα παιδιά μας εξοικειώνοντάς τα κατ’ αυτόν τον τρόπο με την καταφυγή σε μια οθόνη.

Έρευνες έχουν δείξει ότι ο αυξημένος χρόνος μπροστά σε μια οθόνη παρεμβαίνει στην ανάπτυξη των παιδιών. Με τη χρήση της σχετίζονται αρκετές διαταραχές, όπως καθυστερημένη γλωσσική ανάπτυξη, βραδεία κοινωνική και συναισθηματική ανάπτυξη, κακές ακαδημαϊκές επιδόσεις, αυξημένη πιθανότητα παχυσαρκίας, προβλήματα ύπνου, κατάθλιψη και άγχος. Αυτές οι προοπτικές πρέπει να ωθήσουν τους γονείς να το σκεφτούν σοβαρά προτού επιτρέψουν τα παιδιά τους να μάθουν να περνούν τον ελεύθερο χρόνο τους μπροστά σε μια οθόνη.

Παρόλα αυτά, είναι γεγονός ότι οι γονείς χρειάζονται μερικές φορές ένα διάλειμμα και δεν μπορούν πάντα να συμμετέχουν σε κοινές δραστηριότητες με τα παιδιά τους για να τα κρατάνε απασχολημένα. Ωστόσο, υπάρχουν αρκετοί τρόποι για να είναι τα μικρά παιδιά ήρεμα και ικανοποιημένα που δεν απαιτούν μεγάλη γονική συμβολή.

Αφήστε τα να βραχούν λίγο

Η μαγεία του παιχνιδιού με το νερό πάντα σαγηνεύει τα νήπια, κρατώντας την προσοχή τους για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Για παράδειγμα, η δίχρονη κόρη μου απολαμβάνει να «πλένει τα πιάτα». Ανοίγουμε τη βρύση της κουζίνας, έτσι ώστε το νερό να τρέχει λίγο, και της δίνουμε μερικά πλαστικά κύπελλα να γεμίζει, να αδειάζει και να ξαναγεμίζει. Παραμένει συγκεντρωμένη σε αυτή την εργασία για μισή ώρα, ίσως και περισσότερο.

Η μπανιέρα συν μερικά παιχνίδια μπάνιου αποτελεί μια ακόμη πιο γοητευτική επαφή με το νερό, αλλά αν υπάρχει σημαντική ποσότητα νερού στην μπανιέρα, χρειάζεται γονική επίβλεψη στις μικρές ηλικίες.

Ακουστικά βιβλία και podcast

Τα παιδιά δεν χρειάζεται να δουν μια ιστορία για να την απολαύσουν. Η ακρόαση ενός παιδικού podcast ή ενός ακουστικού βιβλίου προσφέρει πολλά από τα οφέλη μιας ταινίας ή μιας τηλεοπτικής εκπομπής χωρίς τα μειονεκτήματα. Τα παιδιά μπορούν να απορροφηθούν ακούγοντας μια ιστορία ή μια ενημερωτική εκπομπή χωρίς να έχουν τα μάτια τους κολλημένα σε μια οθόνη. Παράλληλα, ασκείται η φαντασία τους για να ζωντανέψει το περιεχόμενο με έναν τρόπο που δεν συμβαίνει όταν παρακολουθούν κάτι στην τηλεόραση ή στο tablet.

Ορισμένες εταιρείες έχουν αναπτύξει συσκευές ήχου φιλικές προς τα παιδιά, χωρίς οθόνη, όπως η συσκευή αναπαραγωγής Yoto. Τοποθετώντας μικρές κάρτες στη συσκευή αναπαραγωγής Yoto, τα παιδιά μπορούν να έχουν πρόσβαση σε ακουστικά βιβλία, μουσική, ραδιόφωνο και podcasts που έχουν φτιαχτεί για μικρούς ακροατές.

 

Σπιτικό ξεφάντωμα

Στη σύζυγό μου αρέσει να μου διηγείται για τα συχνά ‘σπιτικά πάρτυ’ που έκαναν στο σπίτι της όταν ήταν μικρή. Όταν ο πατέρας της έβγαινε έξω για να αρμέξει τις αγελάδες το βράδυ, η μητέρα της έβαζε μουσική και μαζί με τα τέσσερα κοριτσάκια της χόρευαν για όλο το βράδυ – με σκούπες, χάρακες και ό,τι άλλο υπήρχε πρόχειρο για παρτενέρ. Συνεχίζουμε την οικογενειακή παράδοση στο σπίτι μας, και είναι κάτι που η κόρη μας λατρεύει.

Τα περισσότερα νήπια ενστικτωδώς απολαμβάνουν το χορό, που είναι μια ανθρώπινη παράδοση χιλιετιών. Οι άνθρωποι χορεύουν μαζί από την εποχή του λίθου. Ο χορός έχει πολλά οφέλη τόσο για τα παιδιά όσο και για τους ενήλικες, συμπεριλαμβανομένης της βελτίωσης της ισορροπίας και της δύναμης, της εκτόνωσης του στρες και της θλίψης και της βελτίωσης της καρδιαγγειακής υγείας. Είναι μια εξαιρετική δραστηριότητα για μια ομάδα παιδιών που μπορούν έτσι να διασκεδάσουν όλα μαζί, εκτονώνοντας την ενέργειά τους με δημιουργικό και μη καταστροφικό τρόπο.

Τα αγαπημένα αυτοκόλλητα

Μέσω του συνδυασμού ελκυστικών εικόνων και κινητικής εμπλοκής, τα βιβλία με αυτοκόλλητα μπορούν να καθηλώσουν τα νήπια. Από δεινόσαυρους μέχρι κέικ, υπάρχουν συλλογές αυτοκόλλητων για σχεδόν κάθε θέμα που μπορεί να προσελκύσει ένα παιδί. Όπως συμβαίνει με τα περισσότερα από τα αντικείμενα αυτής της λίστας, η αποτελεσματικότητα της ψυχαγωγίας εξαρτάται από το πόσο συχνά χρησιμοποιείται. Αν τα αυτοκόλλητα επιτρέπονται μόνο ορισμένες ημέρες την εβδομάδα, τότε κάθε η ευχαρίστηση, η απόλαυση και η συγκέντρωση του παιδιού θα είναι μεγαλύτερη.

Η ορχήστρα της κουζίνας

Τα παιδιά πρέπει να έχουν κάποιον εσωτερικό μαγνήτη που τα τραβάει στις κατσαρόλες και τα τηγάνια. Μερικές φορές, κάνουν επιδρομή στα ντουλάπια της κουζίνας πριν ακόμα περπατήσουν. Η λάμψη των κατσαρολικών και των τηγανιών, και οι δυνατοί ήχοι τους τα κάνουν ακαταμάχητα. Εξετάστε το ενδεχόμενο να απλοποιήσετε τη διαδικασία για το παιδί σας, βγάζοντας μόνοι σας τις προμήθειες της κουζίνας και στήνοντας στο νήπιό σας ένα ή δύο τηγάνια και ένα κουτάλι. Βέβαια, αυτή η δραστηριότητα ενδείκνυται μόνο όταν δεν είναι ώρα κοινής ησυχίας και όταν και εσείς δεν έχετε ανάγκη για ησυχία.

Βάλτε τα να δώσουν ένα χεράκι

Η επιθυμία ενός γονέα να κάνει τη δουλειά του δεν χρειάζεται πάντα να έρχεται σε σύγκρουση με την επιθυμία του παιδιού για διασκέδαση. Πολλά παιδιά – ακόμη και τα πολύ μικρά – απολαμβάνουν να μιμούνται τους ενήλικες και να κάνουν «πραγματική δουλειά». Εξετάστε το ενδεχόμενο να δώσετε στο παιδί σας μια κατάλληλη για την ηλικία του δουλειά να διεκπεραιώσει. Θα μπορούσε να είναι κάτι τόσο απλό όσο το μάζεμα των παιχνιδιών, το στρώσιμο του τραπεζιού ή το δίπλωμα των ρούχων. Το αποτέλεσμα μπορεί να μην είναι αυτό ακριβώς που θα θέλατε, αλλά αυτό ισοβαθμίζεται από τα οφέλη που έχει για τα παιδιά, αφού έτσι τους δίνεται η ευκαιρία να εμπλακούν στη ζωή του σπιτιού, να εξοικειωθούν με τις εργασίες του νοικοκυριού και να αποκομίσουν μαθήματα υπευθυνότητας αλλά και την ικανοποίηση και αυτοπεποίθηση που ένα επίτευγμα χαρίζει.

 

Ειδικά στην αρχή, συνιστάται να τα αφήνετε να σας βοηθούν στη δουλειά που κάνετε εκείνη την ώρα, ώστε να έχετε την ευκαιρία να τα παρακολουθείτε και να τα διδάσκετε, και σιγά σιγά θα φτάσουν στο σημείο να τα καταφέρνουν μόνα τους. Αν και η δουλειά θα χρειαστεί λίγη περισσότερη ώρα για να γίνει, αξίζει αυτή η μικρή θυσία χρόνου, ειδικά αφού συμβάλλει και στην ενίσχυση του δεσμού γονέα-παιδιού, και κατ’ επέκταση στη μεταξύ τους επικοινωνία. Αυτό θα το εκτιμήσετε αργότερα πολύ! Όσο χρόνο και κόπο αφιερώνετε στο παιδί σας στα πρώτα του βήματα στη ζωή τόσο μεγαλύτερη η ανταμοιβή σας όταν το παιδί σας φτάσει στην εφηβεία: θα διαπιστώσετε με χαρά ότι αντί για το κλισέ το αντιδραστικού εφήβου, θα έχετε απέναντι σας ένα σχετικά ώριμο άτομο, με το οποίο θα μπορείτε να συνεννοηθείτε και ακόμη και να συνεργαστείτε, και το οποίο θα ανταποκρίνεται στις υποχρεώσεις του χωρίς τη συνδρομή σας.

Επιτρέψτε λίγη βαρεμάρα

Οι γονείς δεν χρειάζεται να κρατούν τα παιδιά τους απασχολημένα κάθε ώρα της ημέρας. Το να επιτρέπετε στο παιδί σας κάποιες περιόδους πλήξης, μπορεί πραγματικά να το ωφελήσει. Με λίγη καθοδήγηση, θα μάθουν πώς να διασκεδάζουν μόνα τους.

Σύμφωνα με το Child Mind Institute, οι περίοδοι πλήξης βοηθούν τα παιδιά να αναπτύξουν σημαντικές δεξιότητες, όπως η αντιμετώπιση της απογοήτευσης, η ανάπτυξη της φαντασίας και η εξάσκηση της δημιουργικότητας. «Η πλήξη βοηθά επίσης τα παιδιά να αναπτύξουν στρατηγικές σχεδιασμού, ικανότητες επίλυσης προβλημάτων, ευελιξία και οργανωτικές ικανότητες – βασικές ικανότητες γις οποίες ίσως στερούνται τα παιδιά των οποίων η ζωή είναι πολύ δομημένη». Οι ειδικοί του Ινστιτούτου εξηγούν ότι οι γονείς θα πρέπει να βοηθήσουν τα παιδιά να μάθουν να διαχειρίζονται την πλήξη, ώστε αυτή να γίνει ευκαιρία για δράση, ανεξαρτησία, επίλυση προβλημάτων και ικανότητα ψυχαγωγίας.

Οι παραπάνω δραστηριότητες μπορεί να μην κρατήσουν ένα παιδί κολλημένο στον καναπέ για δύο ώρες συνεχόμενα, όπως θα έκανε μια ταινία, αλλά θα προσφέρουν λίγο χρόνο στους γονείς για να εργαστούν, να ξεκουραστούν ή να μιλήσουν μεταξύ τους, χωρίς να νιώθουν τύψεις επειδή υποκύπτουν στον πειρασμό της εύκολης αλλά βλαβερής λύσης που προσφέρουν οι οθόνες. Η ποικιλία των δραστηριοτήτων που προτείνετε στα παιδιά συντελεί να παραμένει το ενδιαφέρον τους ζωηρό και να συντηρείται για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα.

Με τη συμβολή της Αλίας Ζάε

Η συνάντηση των εικαστικών τεχνών και της λογοτεχνίας παρέχει γόνιμο έδαφος για την άνθηση της δημιουργικότητας. Ένας από τους μεγάλους θησαυρούς του δυτικού πολιτισμού είναι η συνεχής «συνομιλία» που γίνεται ανά τους αιώνες μεταξύ ποιητών, ζωγράφων και φιλοσόφων, οι οποίοι ανταποκρίνονται οι μεν στις ιδέες και την καλλιτεχνική έκφραση των δε. Κάθε έργο τέχνης εμπνευσμένο από τη λογοτεχνία σχολιάζει τη λογοτεχνία που το παρήγαγε. Ερμηνεύει το όραμα του συγγραφέα, προσθέτοντας βάθος στο έργο, ενώ ταυτόχρονα γίνεται ένα νέο όραμα – ένα νέο έργο τέχνης από μόνο του.

Η εξερεύνηση αυτής της καλλιτεχνικής συνομιλίας είναι σκέτη απόλαυση τόσο για τους κριτικούς λογοτεχνίας όσο και για τους μελετητές της τέχνης. Σε μια αμοιβαία σχέση, η τέχνη ρίχνει φως στην ποίηση, ενώ η ποίηση ρίχνει φως στην τέχνη.

Πέτερ Μπρύγκελ, «Τοπίο με την πτώση του Ικάρου», 1560

Όπως ο κορμός ενός δέντρου, αυτός ο πίνακας του Ολλανδού δασκάλου Πέτερ Μπρύγκελ του πρεσβύτερου αναπτύσσεται από μια λογοτεχνική παράδοση και αποτελεί τη βάση για μεταγενέστερες λογοτεχνικές παραφυάδες. Εδώ, ο Μπρύγκελ απεικονίζει μια σκηνή από τον ελληνικό μύθο του Δαίδαλου και του Ίκαρου.

 

Στον μύθο, ο βασιλιάς Μίνωας της Κρήτης προσλαμβάνει τον Δαίδαλο για να κατασκευάσει έναν περίπλοκο λαβύρινθο, από τον οποίο είναι αδύνατο να ξεφύγει κανείς, ως φυλακή για τον Μινώταυρο. Αλλά όταν ο Δαίδαλος ολοκληρώνει το έργο του, ο βασιλιάς Μίνωας δεν επιτρέπει σε αυτόν και τον γιο του, τον Ίκαρο, να επιστρέψουν στο σπίτι τους. , και τους κλειδώνει σε έναν πύργο.

Ο πολυμήχανος Δαίδαλος δημιουργεί δύο ζευγάρια φτερά από φτερά πουλιών και κερί, ώστε να μπορέσουν να δραπετεύσουν αυτός και ο γιος του. Αλλά ο Ίκαρος, αγνοώντας τις προειδοποιήσεις του πατέρα του, πετάει πολύ κοντά στον ήλιο. Η ζέστη λιώνει το κερί, τα φτερά διαλύονται και ο Ίκαρος γκρεμίζεται στη θάλασσα, που από την πτώση του ονομάστηκε Ικάριο πέλαγος.

Απεικονίζοντας τη στιγμή της πρόσκρουσης του Ικάρου στο νερό, ο Μπρύγκελ έκανε την ενδιαφέρουσα επιλογή να αναφερθεί πολύ διακριτικά στο μυθικό του θέμα, απεικονίζοντας μόνο τα πόδια του νέου που εξέχουν από το νερό, σε ένα όχι κεντρικό σημείο του πίνακα. Ως εστιακά σημεία, αντίθετα, προβάλλουν ένα μεγάλο ιστιοφόρο με ανοιγμένα τα πανιά, που φαίνεται να αφήνει τον κόλπο, όπου βυθίζεται ο Ίκαρος, και ένας γεωργός που οργώνει, στο πρώτο πλάνο.

Στη συνέχεια, ο διάσημος πίνακας ενέπνευσε ένα ποίημα του μοντερνιστή ποιητή Γ.Χ. Ώντεν, το οποίο προβληματίζεται για το πώς οι περισσότερες από τις φιγούρες στον πίνακα του Μπρύγκελ αγνοούν την τραγωδία του Ικάρου:

Σχετικά με τον πόνο δεν έκαναν ποτέ λάθος / Οι Παλαιοί Δάσκαλοι: πόσο καλά κατανοούσαν την ανθρώπινη θέση του – συμβαίνει / την ώρα που κάποιος άλλος τρώει, ανοίγει ένα παράθυρο ή απλά περπατά νωχελικά

About suffering they were never wrong / The Old Masters: how well they understood / Its human position; how it takes place / While someone else is eating or opening a window or just walking dully along

Η τέχνη γεννά τέχνη, σε έναν αδιάκοπο κύκλο.

Ζακ-Λουί Νταβίντ, «Η Ανδρομάχη θρηνεί τον Έκτορα», 1783

Οι αναγνώστες της «Ιλιάδας» θα είναι εξοικειωμένοι με ένα από τα πιο συγκινητικά θέματά της: τη σχέση μεταξύ του Έκτορα και της αγαπημένης του συζύγου, Ανδρομάχης. Ο Έκτορας είναι ο πρίγκιπας της Τροίας που συγκρατεί την άμυνα της πόλης απέναντι στους Έλληνες που την πολιορκούν. Η ηγετική του ικανότητα, το θάρρος και η πολεμική του αρετή τον καθιστούν εγγυητή της ασφάλειας της πόλης. Ταυτόχρονα, όμως, είναι και ένας στοργικός πατέρας και τρυφερός σύζυγος.

Μια από τις πιο συγκινητικές σκηνές του ποιήματος είναι η επίσκεψη του Έκτορα στην Ανδρομάχη και τον γιο τους Αστυάνακτα, όταν επιστραφεί στην πολιορκημένη πόλη, μετά τη μάχη. Παίζει τρυφερά με το αγόρι και παρηγορεί τη γυναίκα του, η οποία τον παρακαλεί – μάταια – να μην επιστρέψει στον πόλεμο.

Τελικά, ο ισχυρός πολεμιστής πέφτει, σε μονομαχία με τον ημίθεο Αχιλλέα, που θέλει να εκδικηθεί τον θάνατο του Πατρόκλου. Ο πίνακας του Νταβίντ απεικονίζει την Ανδρομάχη και τον Αστυάνακτα να θρηνούν πάνω από το σώμα του Έκτορα. Η δεξιοτεχνία και το πάθος που έβαλε ο ζωγράφος σε αυτόν τον πίνακα οδήγησαν στην εκλογή του στην Académie Royale, το 1784.

 

Στο έργο του Νταβίντ, το φως λούζει έντονα την απαρηγόρητη Ανδρομάχη. Στρέφει τα μάτια της προς τα πάνω και μακριά από το σώμα του Έκτορα, το οποίο είναι ξαπλωμένο μπροστά της, μισοκρυμμένο στη σκιά, που μοιάζει να εισβάλει από αριστερά, όπως η σκιά του ίδιου του θανάτου.

Ντάνιελ Μακλίζ, «Η σκηνή του συμποσίου στον ΄Μάκβεθ΄ του Σαίξπηρ»,  1840

Αυτός ο δυνατός πίνακας του Ντάνιελ Μακλίζ κόβει την ανάσα των θεατών με τη ρεαλιστική χρήση του φωτός και της σκιάς, τη στοιχειωμένη ατμόσφαιρα και τις δραματικές πόζες.

Απεικονίζει τη στιγμή στο έργο του Σαίξπηρ «Μάκβεθ» κατά την οποία ο ομώνυμος χαρακτήρας βλέπει το φάντασμα του δολοφονημένου θύματός του και πρώην φίλου του, Μπάνκο. Το θύμα κάθεται στο θρόνο του ίδιου του Μάκβεθ, σε μια γιορτή που διοργανώνει ο βασιλιάς για τους υπηρέτες του. Ο Μπάνκο υπέστη παράπλευρες απώλειες κατά τη διάρκεια της εφιαλτικής καθόδου του Μάκβεθ στη ζήλια, την παράνοια και τη σκληρότητα. Ο Μάκβεθ αντιδρά με σοκ και τρόμο στο φασματικό όραμα. Η σύζυγός του, η Λαίδη Μάκβεθ, προσπαθεί να εξηγήσει την παράξενη συμπεριφορά του στους μπερδεμένους καλεσμένους, οι οποίοι δεν μπορούν να δουν το πνεύμα.

 

Από τις άγριες, τρεχούμενες φλόγες του πολυελαίου μέχρι την κίνηση του χεριού της Λαίδης Μάκβεθ και τη φιγούρα του Μάκβεθ που αναδιπλώνεται (σε αντίθεση με την ακίνητη σιλουέτα του φαντάσματος), ο πίνακας διαθέτει μια ισχυρή, αν και ελαφρώς ανισόρροπη, ενέργεια. Αντικατοπτρίζει την κατάπτωση του Μάκβεθ σε μια σχεδόν τρελή κατάσταση, καθώς αρχίζει να χάνει τον έλεγχο της κατάστασής του.

Οι σκοτεινές σκιές στις άκρες της σύνθεσης αντικατοπτρίζουν το σκοτάδι, τη μαγεία και το κακό που περιβάλλει τον Μάκβεθ σε αυτήν τη σκοτεινή τραγωδία του Σαίξπηρ. Η Λαίδη Μάκβεθ είναι η κυρίαρχη και πιο φωτεινή φιγούρα στον πίνακα, μια επιλογή σύνθεσης που αναμφίβολα αντανακλά τη σημαντική επιρροή της στον σύζυγό της και τον εξέχοντα ρόλο της στα μακάβρια γεγονότα του έργου.

 Σερ Τζον Έβερετ Μιλλαί , «Οφηλία», 1851

Το έργο του Σαίξπηρ είναι από τα πιο αγαπημένα των ζωγράφων. Ο Σερ Τζον Έβερετ Μιλλαί επέλεξε να απεικονίσει, με πολύ συγκινητικό τρόπο, τις τελευταίες στιγμές της Οφηλίας από τον «Άμλετ».

Η Οφηλία συγκεντρώνει το ερωτικό ενδιαφέρον του Άμλετ. Βυθίζεται στην τρέλα αφού ο Άμλετ, πενθώντας τον θάνατο του πατέρα του, του βασιλιά της Δανίας, αρχίζει να συμπεριφέρεται αλλοπρόσαλλα και σκοτώνει κατά λάθος τον πατέρα της, τον Πολώνιο. Μετά από αυτή την τραγωδία, η κοπέλα περιπλανιέται παράφορα στην άγρια φύση, τραγουδώντας παράξενα τραγούδια, ώσπου τελικά πνίγεται σε ένα ρυάκι.

 

Ο Μιλλαί ζωγραφίζει την Οφηλία λίγο πριν βυθιστεί στο νερό, με τα χείλη της ακόμα χωρισμένα από το τραγούδι, τα ρούχα και τα μαλλιά της να φουσκώνουν γύρω της στο νερό, με μερικά λουλούδια να κρέμονται χαλαρά στο χέρι της. Τα πλούσια χρώματα και η περίεργη, αγαλματένια στάση της μισοβυθισμένης γυναίκας καθηλώνουν το βλέμμα.

Όπως έγραψε η Τζέηνι Σλάμπερτ για το «The Collector»: «Ακόμα και στο θάνατο, διαθέτει έναν αέρα χαράς και γαλήνης, με τα χέρια της απαλά γυρισμένα προς τα πάνω, σαν να έχει αποδεχτεί το τέλος της». Πράγματι, τα ανοιχτά χέρια της Οφηλίας υποδηλώνουν ότι είναι έτοιμη να αποδεχτεί αυτό που έρχεται: τον επικείμενο θάνατό της.

Τζον Ουίλλιαμ Γουότερχαουζ, «Η Λαίδη του Σάλοτ», 1888

Σε αυτόν τον πίνακα, ο Τζον Ουίλλιαμ Γουότερχαουζ εικονογράφησε μια σκηνή από το έργο του συγχρόνου του, του μεγάλου ποιητή Άλφρεντ, λόρδου Τέννυσον. Ο Τέννυσον είχε εμπνευστεί σε μεγάλο βαθμό από τους θρύλους του Αρθούρου, άλλο ένα παράδειγμα τέχνης που γεννά τέχνη. Έγραψε μια σειρά από αναδιηγήσεις τους σε στίχους, συμπεριλαμβανομένης της βιβλιογραφικής συλλογής «Τα ειδύλλια του βασιλιά».

Ένα ξεχωριστό, αυτόνομο ποίημα, «Η Λαίδη του Σάλοτ», αφηγείται την ιστορία μιας δέσποινας που ζει σε έναν πύργο δίπλα σε ένα ποτάμι του Κάμελοτ. Είναι θύμα μιας κατάρας που της απαγορεύει να κοιτάζει απευθείας τον κόσμο. Αν το κάνει, θα πεθάνει. Μπορεί να δει έξω μόνο κοιτάζοντας έναν καθρέφτη και ό,τι βλέπει το υφαίνει σε ταπισερί. Τελικά, όμως, η Λαίδη του Σάλοτ επιλέγει να αγνοήσει την κατάρα. Κοιτάζει κατευθείαν στο Κάμελοτ, εξασφαλίζοντας έτσι τον θάνατό της. Φεύγοντας από τον πύργο της, βρίσκει μια βάρκα και με αυτήν πλέει στο ποτάμι προς το Κάμελοτ. Πεθαίνει λίγο πριν φτάσει.

 

Ένας από τους πιο διάσημους πίνακες του Γουότερχαουζ, «Η Λαίδη του Σάλοτ», δείχνει την ηρωίδα στη βάρκα της, λίγο πριν τον θάνατό της. Το έργο είναι αξιοσημείωτο για τον συνδυασμό του φωτογραφικού ρεαλισμού που αναμειγνύεται με έναν μυστικιστικό και φανταστικό αέρα. Με πυκνές, πλούσιες λεπτομέρειες και χρώματα, ο Γουότερχαουζ έδωσε την πρεπούμενη ένταση στις ύστατες στιγμές της Λαίδης του Σάλοτ.

Η γνώση για τον επερχόμενο θάνατό της είναι ζωγραφισμένη στο πρόσωπό της, το οποίο είναι βαθιά πένθιμο, κουρασμένο, εύθραυστο, αλλά ειρηνικό. Κάθεται με το ένα χέρι ελαφρώς τεντωμένο, παρατηρώντας γύρω της, σαν να είναι αποφασισμένη να ρουφήξει όσο περισσότερα μπορεί από τον κόσμο πριν της ξεφύγει.

Όπως η Λαίδη του Σάλοτ που βλέπει τον κόσμο σε έναν καθρέφτη, έτσι και οι μεγάλοι καλλιτέχνες είδαν τον κόσμο να αντανακλάται στους μύθους, τα ποιήματα και τις ιστορίες που προσπάθησαν να εικονογραφήσουν. Το έργο τους γίνεται ένα είδος διπλής αντανάκλασης της πραγματικότητας, καθώς η λογοτεχνία και η τέχνη συνεργάζονται για να προβάλουν την αλήθεια και την ομορφιά πιο ξεκάθαρα.

Είναι σύνηθες το πεδίο της εκπαίδευσης να οριοθετείται κυρίως από τα σχολικά βιβλία, τις διαλέξεις, τους πίνακες και τις γραπτές ασκήσεις. Αν και αυτός ο τύπος μάθησης είναι πολύ σημαντικός, δεν είναι ο μόνος. Οι μαθητές χρειάζεται να εκπαιδεύονται και με άλλες μεθόδους, προκειμένου να αναπτύξουν πλήρως και υγιώς το μυαλό και το σώμα τους.

Η ευρωπαϊκή παιδαγωγική διακρίνει παραδοσιακά δύο τύπους μάθησης ή γνώσης: «wissenschaft» και «kenntnis». Το wissenschaft είναι ο τύπος γνώσης που συνήθως συνδέουμε με το σχολείο: βιβλιογραφική, αφηρημένη, θεωρητική, διανοητική και μετρήσιμη. Το Kenntnis, από την άλλη πλευρά, περιγράφει ένα άλλο είδος μάθησης: διαισθητικό, από πρώτο χέρι, εμπειρικό και αισθητηριακό. Οι μαθητές γνωρίζουν για τον Αμερικανικό Επαναστατικό Πόλεμο μέσω του wissenschaft. Αλλά γνωρίζουν για την αγάπη των γονιών τους ή τα περιγράμματα της αυλής τους μέσω του kenntnis. Και οι δύο τύποι μάθησης είναι σημαντικοί. Ωστόσο, πολλά εκπαιδευτικά μοντέλα, μεταξύ τους και το ελληνικό, τείνουν να δίνουν υπερβολική έμφαση στη θεωρητική γνώση. Υπάρχει μια βαθιά διαφορά μεταξύ ενός μαθητή που διαβάζει για τη μεταμόρφωση μιας κάμπιας σε πεταλούδα και ενός μαθητή που πηγαίνει μια εκδρομή, συλλέγει κάμπιες, παρατηρεί τις χρυσαλίδες τους και βλέπει από πρώτο χέρι τη μεταμόρφωση σε πεταλούδα. Το δεύτερο εμπλέκει τις αισθήσεις, τη φαντασία, την περιέργεια και τα συναισθήματα: είναι ένα βίωμα.

Οι εκδρομές αποτελούν ιδανικό μέσο για να αποκτήσουν οι μαθητές περισσότερες βιωματικές γνώσεις. Αυτό έχει αποδειχθεί επαρκώς από την έρευνα. Μελέτη του 2022, που συντάχθηκε από τους Χάιντι Χ. Έρικσον, Άντζελα Ρ. Γουάτσον και Τζέι Π. Γκριν, χώρισε μαθητές της Δ΄και Ε΄ τάξης από 15 δημοτικά σχολεία της Ατλάντα σε δύο ομάδες: μια ομάδα ελέγχου και μια ομάδα που συμμετείχε σε τρεις εκδρομές κατά τη διάρκεια του σχολικού έτους. Οι εκδρομές αυτές συνίσταντο σε μία επίσκεψη σε μουσείο τέχνης, παρακολούθηση μίας θεατρικής παράστασης και παρακολούθηση μίας συναυλίας συμφωνικής μουσικής. Η μελέτη διαπίστωσε ότι οι μαθητές που συμμετείχαν στις εκδρομές απουσίασαν λιγότερο από το σχολείο, είχαν υψηλότερους βαθμούς και λιγότερα προβλήματα συμπεριφοράς. Επίσης, ήταν πιο πιθανό να εκφράσουν την επιθυμία να ασχοληθούν με τις τέχνες στο μέλλον, σύμφωνα με μια έκθεση για τη μελέτη από το «Science Daily».

Στην έκθεση, ο Έρικσον, κύριος συγγραφέας της μελέτης και καθηγητής στο BYU, εξήγησε ότι «είναι δυνατό να εκθέσουμε τους μαθητές σε έναν διευρυμένο κόσμο και να έχουμε ένα πολιτιστικά εμπλουτισμένο πρόγραμμα σπουδών χωρίς να θυσιάζουμε τα ακαδημαϊκά αποτελέσματα. […] Προβλέψαμε ότι οι εκδρομές δεν θα έβλαπταν την επίδοση των μαθητών στις εξετάσεις. Ωστόσο, αρχίσαμε να παρατηρούμε και βελτίωση, και συνειδητοποιήσαμε ότι οι μαθητές που συμμετείχαν σε αυτές τις εκδρομές είχαν καλύτερες επιδόσεις στην τάξη.»

Ένας άλλος συγγραφέας της μελέτης, ο Γκρην, παρατήρησε σε άρθρο για την εφημερίδα «New York Daily News» ότι τέτοιες εκδρομές προσφέρουν στους μαθητές μια σπάνια ευκαιρία να βιώσουν ανεκτίμητες εμπειρίες ανεκτίμητες πολιτιστικής φύσεως. «Αν τα σχολεία κάνουν τις πολιτιστικού ενδιαφέροντος εκδρομές αναπόσπαστο μέρος της εκπαιδευτικής εμπειρίας, όλοι οι μαθητές — και ειδικά εκείνοι των οποίων οι γονείς έχουν δυσκολότερη πρόσβαση σε αυτές τις εμπειρίες — θα επωφεληθούν», έγραψε.

Μια άλλη μελέτη του 2014, των Μαρκ Μπερντ και Τερέζα Φράνκλιν του Πανεπιστημίου του Οχάιο, συνόψισε πολλαπλές έρευνες σχετικά με τα οφέλη των εκδρομών για τους μαθητές. Μελετώντας τη βιβλιογραφία, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι οι εκδρομές ενεργοποιούν περισσότερο τους μαθητές, ενισχύουν το ενδιαφέρον τους και αυξάνουν τις γνώσεις τους για ένα συγκεκριμένο θέμα. Τα οφέλη δεν περιορίστηκαν μόνο στην ενίσχυση της περιέργειας και του ενθουσιασμού για τη μάθηση. Μελετώντας τα αποτελέσματα των εκδρομών, οι Μπερντ και Φράνκλιν σημείωσαν: «Βελτιώνονται οι δεξιότητες παρατήρησης και αναπτύσσονται οι κοινωνικές δεξιότητες, καθώς οι μαθητές μοιράζονται τις αντιλήψεις και τις γνώσεις τους με άλλους. Οι μαθητές μπορεί να αρχίσουν να ανυπομονούν για τα μαθήματα και να συνδέουν προηγούμενες γνώσεις και εμπειρίες με τις νέες έννοιες». Αναφερόμενη στα μοναδικά πλεονεκτήματα των εκδρομών, η μελέτη πρόσθεσε: «Οι εκδρομές προσφέρουν στους μαθητές την ευκαιρία να αναπτύξουν την αντίληψή τους, να εμπλουτίσουν το λεξιλόγιό τους και να αυξήσουν το ενδιαφέρον τους για τη φύση». Οι εκδρομές σε πάρκα ή άλλους υπαίθριους χώρους συχνά περιλαμβάνουν την ευκαιρία να αναπτυχθούν και νέες δεξιότητες, όπως ο προσανατολισμός ή η αναρρίχηση.

Οι εκδρομές μπορεί να είναι το κλειδί που θα ξεκλειδώσει ένα μέχρι τότε άγνωστο πάθος σε έναν μαθητή. Μπορεί να ανοίξουν ένα παράθυρο σε έναν κόσμο. Μία εμπειρία μπορεί ακόμη και να αλλάξει τη ζωή ενός μαθητή. Ένας μαθητής που επισκέπτεται για πρώτη φορά ένα ενυδρείο, μπορεί να εμπνευστεί για να γίνει θαλάσσιος βιολόγος. Η μαθήτρια της πέμπτης τάξης που ενθουσιάζεται από μια συναυλία συμφωνικής ορχήστρας μπορεί να αρχίσει να παίρνει πιο σοβαρά τα μαθήματα βιολιού που κάνει και αργότερα να επιλέξει να σπουδάσει μουσική. Εν ολίγοις, μια βιωματική εμπειρία μπορεί να αφυπνίσει το μυαλό και να ανάψει την καρδιά με έναν τρόπο που η μάθηση από τα βιβλία δεν μπορεί από μόνη της να κάνει.

Ο Μάθιου Άρνολντ είπε κάποτε ότι ένα μυθιστόρημα του Τολστόι δεν είναι έργο τέχνης, αλλά κομμάτι της ζωής. Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς μεγαλύτερο έπαινο από αυτόν για έναν μυθιστοριογράφο, του οποίου το δύσκολο έργο είναι να αποστάξει την ανθρώπινη εμπειρία στις σελίδες ενός βιβλίου.

Πολλοί αναγνώστες και κριτικοί συμφωνούν με τον Άρνολντ και θεωρούν ότι ο έπαινος είναι δικαιολογημένος. Πράγματι, πολλοί θεωρούν ότι ο Τολστόι είναι ο μεγαλύτερος μυθιστοριογράφος όλων των εποχών. Το «Πόλεμος και Ειρήνη» συχνά ανακηρύσσεται το μεγαλύτερο μυθιστόρημα που γράφτηκε ποτέ.

Αναζητώντας τις ρίζες της επιτυχίας των έργων του στη ζωή του, ανακαλύπτουμε μια ιστορία απώλειας, ανατροπών και βαθιάς πνευματικότητας. Οι εμπειρίες του από τον πόλεμο, τον έρωτα, την κακία και την αρετή, μαζί με την οξεία παρατήρηση των άλλων, του επέτρεψαν να γράψει έργα που διεισδύουν στον πυρήνα της ανθρώπινης φύσης και της ανθρώπινης ζωής με τρόπο που έχει παγκόσμια απήχηση.

 

Απώλειες και απολαύσεις

Ο Τολστόι γεννήθηκε το 1828 στο κτήμα της οικογένειάς του στην επαρχία Τούλα της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Οι γονείς του πέθαναν όταν το αγόρι ήταν 10 ετών. Οι ατυχίες του όμως δεν τελείωσαν εκεί: Η γιαγιά του πέθανε 11 μήνες μετά τον πατέρα του και η θεία του, Αλεξάνδρα, απεβίωσε λίγο μετά τη γιαγιά του.

Ο Τολστόι και τα τέσσερα αδέλφια του κατέληξαν τελικά σε μια άλλη θεία, στη δυτική Ρωσία. Παρά τις απανωτές απώλειες, ο Τολστόι πέρασε μια ευτυχισμένη παιδική ηλικία, την ανάμνηση της οποίας εκτιμούσε τόσο πολύ, ώστε το πρώτο του δημοσιευμένο έργο, η «Παιδική ηλικία», είναι μια μυθιστορηματική περιγραφή αυτών των χρυσών χρόνων.

Ο Τολστόι μορφώθηκε στο σπίτι του από Γερμανούς και Γάλλους δασκάλους, μέχρι που γράφτηκε σε ένα πρόγραμμα ανατολικών γλωσσών στο Πανεπιστήμιο του Καζάν, το 1843. Ωστόσο, ο νεαρός Τολστόι δεν ήταν βυθίστηκε στις σπουδές του – αντίθετα, διαιώνισε τη φοιτητική παράδοση ανά τον κόσμο και τους αιώνες, περνώντας τον χρόνο του σε απολαύσεις.

Έζησε έτσι για τέσσερα χρόνια, πίνοντας, τζογάροντας και κάνοντας γυναικείες σχέσεις. Οι βαθμοί του ήταν τόσο κακοί που αναγκάστηκε να μετεγγραφεί σε ένα ευκολότερο πρόγραμμα, το οποίο όμως και πάλι δεν κατάφερε να ολοκληρώσει. Έφυγε από το πανεπιστήμιο το 1847, χωρίς πτυχίο.

 

Μέχρι τότε, ο Τολστόι είχε αποκτήσει μια προτίμηση για τη λογοτεχνία και τη φιλοσοφία, απολαμβάνοντας τα έργα του Λώρενς Στερν, του Καρόλου Ντίκενς και του Ζαν-Ζακ Ρουσσώ. Επέστρεψε στη Γιασνάγια Πολιάνα, το οικογενειακό κτήμα, προσδοκώντας να μορφωθεί και να αφιερωθεί στη διαχείριση του κτήματος. Ωστόσο, οι ακολασίες του συνεχίζονταν, παρά τις αποφάσεις του να τις σταματήσει. Τα ταξίδια του στη Μόσχα και την Αγία Πετρούπολη ανέστειλαν τα σχέδιά του να διαχειριστεί το κτήμα και να βοηθήσει τους δουλοπάροικους.

Περίπου εκείνη την εποχή, άρχισε να κρατά λεπτομερές ημερολόγιο της καθημερινής του ζωής. Αυτό αποδείχθηκε ο σπόρος της μετέπειτα λογοτεχνικής του ιδιοφυΐας. Μεταξύ άλλων, το ημερολόγιο περιελάμβανε περίπλοκα σύνολα κανόνων για την κοινωνική και ηθική ζωή – πολλούς από τους οποίους αποτύγχανε και ο ίδιος να τηρήσει. Τους ξαναέγραφε και πάλι δεν τους ακολουθούσε, με αποτέλεσμα να απογοητεύεται και να μέμφεται τον εαυτό του. Ο Τολστόι κρατούσε το ημερολόγιο σχολαστικά καθ’ όλη τη διάρκεια του μεγαλύτερου μέρους της ζωής του, έτσι μάς παρέχει σημαντικές και εις βάθος πληροφορίες για την καριέρα και την προσωπική του ζωή.

Το 1851, κατατάχθηκε στο στρατό, παρακινούμενος από τον μεγαλύτερο αδελφό του, Νικολάι, αλλά και από τα χρέη του στον τζόγο. Αυτό τοποθέτησε τον Τολστόι κατευθείαν στον Κριμαϊκό Πόλεμο του 1853 έως το 1856. Υπηρέτησε ως αξιωματικός πυροβολικού κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Σεβαστούπολης από το 1854 έως το 1855. Αν και επέδειξε θάρρος και ικανότητα ως αξιωματικός, απεχθανόταν τη βία και το αίμα της μάχης και εγκατέλειψε το στρατό αμέσως μόλις τελείωσε ο πόλεμος.

 

Ωστόσο, η εμπειρία του του παρείχε τροφή για περαιτέρω λογοτεχνικά έργα. Κατάφερε να γράψει τη συνέχεια της «Παιδικής ηλικίας», ενώ απέφευγε τις σφαίρες και τις εκρήξεις του πολέμου. Έγραψε επίσης τις «Ιστορίες της Σεβαστούπολης», έναν στοχασμό πάνω στη φύση του πολέμου, όπου πειραματίστηκε γράφοντας με «ροή συνείδησης». Οι «Ιστορίες της Σεβαστούπολης» περιλαμβάνουν μια από τις πιο διάσημες ρήσεις του Τολστόι : «Ο ήρωας του παραμυθιού μου, τον οποίο αγαπώ με όλη τη δύναμη της ψυχής μου, τον οποίο προσπάθησα να απεικονίσω σε όλη του την ομορφιά, ο οποίος ήταν, είναι και θα είναι όμορφος, είναι η Αλήθεια».

Τα έργα αυτά είχαν ήδη αποκτήσει κάποια φήμη όταν ο Τολστόι επέστρεψε στη Ρωσία, μετά τον πόλεμο. Αν και μπήκε στη λογοτεχνική σκηνή της Αγίας Πετρούπολης, σύντομα την απαρνήθηκε – αρνούμενος να ενταχθεί σε οποιοδήποτε δημοφιλές διανοητικό στρατόπεδο της εποχής – υπέρ της σκηνής του τζόγου στο Παρίσι. Αφού σπατάλησε όλα του τα χρήματα εκεί, αναγκάστηκε να επιστρέψει στη Ρωσία, όπου δημοσίευσε το τρίτο μέρος της αυτοβιογραφικής τριλογίας του το 1857.

Οικογένεια και ιδεολογία

Στα 30 του πλέον, ο Τολστόι έστρεψε το βλέμμα του στο γάμο, αφού ο θάνατος ενός από τα αδέλφια του τον έκανε να επανεξετάσει την κατεύθυνση της ζωής του. Ωστόσο, φοβόταν ότι ήταν πολύ γέρος και άσχημος για να τον θέλει κάποια γυναίκα. Παρ’ όλα αυτά, έκανε πρόταση γάμου στη Σοφία Αντρέγιεβνα Μπερς, τη μικρότερη κόρη ενός γιατρού της αυλής. Εκείνη ήταν μόλις 18 ετών και εκείνος 34. Εκείνη όμως είπε το ‘ναι’ και παντρεύτηκαν το 1862. Απέκτησαν 13 παιδιά μαζί.

 

Στην αρχή, ο γάμος τους ήταν γεμάτος χαρά και πάθος, αν και η Σόνια αποδοκίμαζε το άγριο παρελθόν του συζύγου της. Ήταν μία αφοσιωμένη σύζυγος και μητέρα, που αντέγραψε ακόμη και τον ογκώδη τόμο του συζύγου της «Πόλεμος και Ειρήνη» επτά φορές για να τον βοηθήσει στο έργο του.

Αλλά με την πάροδο του χρόνου, έκαναν την εμφάνισή τους ορισμένες εντάσεις μεταξύ τους, ιδίως όταν ο Τολστόι άρχισε να αναπτύσσει αντισυμβατικές θρησκευτικές πεποιθήσεις. Μεταξύ αυτών, και η πεποίθησή του ότι πρέπει να χαρίσει όλα τα χρήματά του. Η σύζυγός του αντιτάχθηκε σθεναρά στην ιδέα αυτή. Ερχόμενος σε έναν συμβιβασμό, ο Τολστόι τής μεταβίβασε τα δικαιώματα μεγάλου μέρους του λογοτεχνικού του έργου. Τα επόμενα χρόνια του γάμου τους ήταν όλο και πιο δυστυχισμένα.

Τα σπουδαιότερα έργα του

Στις αρχές της δεκαετίας του 1860, ο Τολστόι εισήλθε στην περίοδο των μεγαλύτερων λογοτεχνικών επιτευγμάτων του. Μέσα σε δώδεκα χρόνια, έγραψε δύο από τα καλύτερα μυθιστορήματα του κόσμου, το «Πόλεμος και Ειρήνη» και την «Άννα Καρένινα», τους δύο πυλώνες της διαχρονικής κληρονομιάς του.

Το «Πόλεμος και Ειρήνη» περιλαμβάνει ιστορικές περιγραφές των Ναπολεόντειων Πολέμων, δοκίμια για τους νόμους της ιστορίας και ιστορίες με εξαιρετικά ρεαλιστικούς χαρακτήρες. Η «Άννα Καρένινα» αφηγείται τις τραγικές συνέπειες που βιώνει μια γυναίκα που εγκαταλείπει τον άντρα της για να ζήσει τον έρωτα στην αγκαλιά κάποιου άλλου. Και τα δύο έργα έχουν τις ρίζες τους στην κατανόηση ότι η ποιότητα και το νόημα της ζωής μας εξαρτώνται από τη φύση των καθημερινών μας δραστηριοτήτων.

 

Μετά την ολοκλήρωση της «Άννας Καρένινα», ο Τολστόι βίωσε μια πνευματική κρίση που χαρακτηριζόταν από υπαρξιακή απελπισία, την οποία κατέγραψε στο έργο του «Η εξομολόγησή μου» το 1884. Στα βάθη αυτής της κρίσης, ο θάνατος έμοιαζε να καθιστά τα πάντα χωρίς νόημα. Όμως ο Τολστόι βρήκε παρηγοριά στην απλή πίστη των απλών ανθρώπων και στράφηκε επιτέλους προς τη θρησκεία για να απαλύνει την απελπισία του. Αρχικά, εξερεύνησε τη ρωσική ορθόδοξη εκκλησία, στην οποία είχε γεννηθεί, αλλά γρήγορα απογοητεύτηκε από αυτήν. Στην πραγματικότητα, έφτασε να απορρίψει εξ ολοκλήρου την οργανωμένη θρησκεία, πιστεύοντας ότι όλες οι εκκλησίες ήταν διεφθαρμένες.

Αντ’ αυτού, ανέπτυξε μια προσωπική, ετερόδοξη μορφή χριστιανισμού, η οποία οδήγησε στον αφορισμό του από την ορθόδοξη εκκλησία το 1901. Μαζί με τις ανορθόδοξες δογματικές πεποιθήσεις του, δημιούργησε ένα σύνολο ηθικών αρχών, μία από τις πιο αξιοσημείωτες από τις οποίες ήταν η αυστηρή διδαχή της μη βίας. Ο Τολστόι προσέλκυσε οπαδούς ως θρησκευτικός ηγέτης. Ο ειρηνισμός του αποδείχθηκε ιδιαίτερα επιδραστικός στον Γκάντι. Συνδύασε την ιδέα του για τον χριστιανισμό με αυστηρά ηθικά ιδεώδη, όπως η αποχή από κάθε κυβερνητική δραστηριότητα, η άρνηση υποσχέσεων και η πλήρης σεξουαλική αποχή. Ωστόσο, τα υψηλά του πρότυπα ήταν απρόσιτα ακόμα και για τον ίδιο.

Ο Τολστόι συνέχισε να γράφει μέχρι τα βαθιά του γεράματα. Ένα από τα πιο αξιοσημείωτα όψιμα έργα του είναι «Ο θάνατος του Ιβάν Ίλιτς», μια νουβέλα που απεικονίζει με ρεαλισμό την ψυχολογική αναταραχή ενός ανθρώπου που πλησιάζει στο θάνατο και που συνειδητοποιεί ότι η ζωή του έχει πάει χαμένη.

Τα μεταγενέστερα μυθιστορήματα του Τολστόι περιλαμβάνουν ηθικές ιστορίες ή μύθους που απευθύνονταν σε ένα ευρύτερο φάσμα αναγνωστών. Πολλές από αυτές είναι αρκετά βαθυστόχαστες. Ο Τζέημς Τζόυς μάλιστα εξήρε μία από αυτές τις ιστορίες, το «Πόση γη χρειάζεται ένας άνθρωπος», ως «τη μεγαλύτερη ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας».

Στην προσπάθειά του να ξεφύγει προσωρινά από τον κακό του γάμο και τη δυσκολία του να τηρήσει τις αρχές του, ο Τολστόι έκανε ένα ταξίδι το 1910 με την κόρη του Αλεξάνδρα και τον γιατρό του. Ήλπιζε να αποφύγει την αδιάκοπη προσοχή του Τύπου ταξιδεύοντας ινκόγκνιτο, αλλά αυτό δεν επετεύχθη στον βαθμό που το ήθελε. Τελικά, εξαντλημένος από τα ταξίδια, ο Τολστόι σταμάτησε στο Αστάποβο της Ρωσίας, στο σπίτι ενός σταθμάρχη. Εκεί πέθανε από πνευμονία και καρδιακή ανεπάρκεια στις 20 Νοεμβρίου 1910. Κηδεύτηκε στο οικογενειακό του κτήμα.

 

Η ικανότητά του να περιγράφει την ψυχική ζωή των χαρακτήρων με αξιοσημείωτη λεπτομέρεια και ρεαλισμό ήταν απαράμιλλη. Τα έργα που άφησε πίσω του για την ανθρωπότητα συγκαταλέγονται μεταξύ των κορυφαίων λογοτεχνικών μνημείων. Η εσωτερική του ανησυχία τον βοήθησε να μετατρέψει τη ζωή του από μια ζωή ηδονιστικής αναζήτησης σε εκείνη ενός βαθιά πνευματικού ανθρώπου με πίστη στην αυτοσυγκράτηση και ευαισθησία στην ανάγκη της ανθρωπότητας για το υπερβατικό.

Ντινγκ! Άλλο ένα γραπτό μήνυμα. Ντριιιν! Μια εισερχόμενη τηλεφωνική κλήση. Μουσική από το ραδιόφωνο. Ο βρυχηθμός ενός αεροσκάφους που περνάει από πάνω μας. Ένα αυτοκίνητο που κορνάρει. Ανησυχητικές ειδήσεις από την τηλεόραση…

Ο κόσμος μας είναι γεμάτος θόρυβο – γρήγορο, κατακερματισμένο, σπασμένο, διακοπτόμενο. Δεχόμαστε επίθεση από ήχους όλες τις ώρες της ημέρας, από τη στιγμή που ξυπνάμε με το τσιριχτό κουδούνισμα του ξυπνητηριού μέχρι που μας παίρνει ο ύπνος με το μουρμουρητό και το τρεμόπαιγμα της τηλεόρασης. Αυτή η αέναη φασαρία καθιστά δύσκολη τη διατήρηση της εσωτερικής μας ηρεμίας.

Ωστόσο, από τους αρχαίους Κινέζους φιλοσόφους και τους μοναχούς του Μεσαίωνα μέχρι τους καθηγητές του ΜΙΤ, πολλοί έχουν κηρύξει τη δύναμη και την αξία της σιωπής.

Οι επιστημονικές μελέτες υποστηρίζουν τις συμβουλές των σοφών: οι έρευνες δείχνουν ότι η σιωπή ωφελεί την υγεία, ρίχνοντας την αρτηριακή πίεση, βελτιώνοντας τη συγκέντρωση, ελαττώνοντας την κορτιζόλη, και ευνοώντας την ανάπτυξη του εγκεφάλου.

«Το πλήθος των λέξεων είναι κουραστικό / σε αντίθεση με το να παραμένεις επικεντρωμένος», έγραφε ο Λάο Τσε στο «Τάο Τε Τσινγκ», γύρω στα 400 π.Χ.

Η σιωπή φέρνει ισορροπία, γαλήνη. Οι χείμαρροι λόγου, ήχων και σκέψεων προκαλούν ανισορροπία και διαταραχή που μόνο η ησυχία και η ηρεμία μπορούν να διορθώσουν.

Στην ψηφιακή εποχή μας, έχουμε ακόμα μεγαλύτερη ανάγκη από τη σιωπή για να επαναπροσδιοριστούμε. Σε ένα άρθρο για το περιοδικό « Plough », η Στέφανι Μπέννετ επεσήμανε ότι η αύξηση των πληροφοριών που φέρνει η εποχή των μεγάλων δεδομένων επιβαρύνει την ικανότητα επεξεργασίας του εγκεφάλου μας. Αυτό μπορεί να είναι ένας παράγοντας για την αύξηση των επιπέδων άγχους και στρες σήμερα.

Η ζωή μέσα από τα μάτια της σιωπής

Πολύ πριν από την εφεύρεση των μηχανών, μοναχοί όπως ο Άγιος Βενέδικτος της Νουρσίας, γνώριζαν ότι ο πολύς θόρυβος ενοχλεί την ψυχή. Η σιωπή τονίζεται σε όλον τον «Κανόνα» του Αγίου Βενέδικτου, όπου σημειώνει: «Οι μοναχοί πρέπει να καλλιεργούν επιμελώς τη σιωπή ανά πάσα στιγμή, αλλά ιδιαίτερα τη νύχτα». Και: «Ας ακολουθήσουμε τη συμβουλή του Προφήτη: «Είπα: ‘Αποφάσισα να προσέχω τους τρόπους μου, ώστε να μην αμαρτάνω ποτέ με τη γλώσσα μου. Έχω βάλει φρουρά στο στόμα μου. Σιώπησα και ταπεινώθηκα’».

Η πρώτη λέξη του «Κανόνα» του Αγίου Βενέδικτου είναι «Ακούστε» – δηλαδή, να είστε ήσυχοι, ακίνητοι και δεκτικοί σε ό,τι σας προσφέρουν οι άλλοι, ο κόσμος και ο Θεός. Η σιωπή και η προσοχή επιτρέπουν στη δημιουργία να ξεδιπλώσει την ομορφιάς και το μυστήριό της.

Ακόμα και σήμερα, πολλοί άνθρωποι της βενεδικτινής παράδοσης πιστοποιούν ότι η σιωπή τους βοηθάει να έχουν μία βέλτιστη εμπειρία του κόσμου. Συντονίζεται κανείς περισσότερο με τους ρυθμούς της ζωής, του κόσμου και της ίδιας της ύπαρξης. Η Τζόντι Μπλάζεκ Γκερ, η οποία ζει σε μοναστήρι Βενεδικτίνων χωρίς να έχει πάρει τον μοναστικό όρκο, γράφει στο ιστολόγιό της: «Στη σιωπή, μπορούμε να μεταμορφωθούμε. Γινόμαστε πιο προσεκτικοί. Παρατηρούμε τις λεπτομέρειες γύρω μας και παρατηρούμε τι συμβαίνει μέσα μας.»

Η Γκερ θυμάται μια επίσκεψη της σε ένα μοναστήρι στο οποίο ακόμη και στα γεύματα επικρατούσε σιωπή. Περιέγραψε τα εκπληκτικά αποτελέσματα αυτής της πρακτικής: «Καθίσαμε σιωπηλά, γεγονός που όξυνε τις αισθήσεις μου. Η ησυχία και η ακινησία με βοήθησαν να αντιληφθώ πιο πλέρια το χρώμα και τις γεύσεις των συνηθισμένων τροφίμων: μαρούλι, ντομάτες, ψωμί, ζυμαρικά, βούτυρο, γάλα. Ήταν σκέτη έκσταση να κοιτάζω, να αγγίζω και να γεύομαι – να αλληλεπιδρώ με το φαγητό μου. Αυτό το συναίσθημα – η ευαισθησία στα φυσικά, απτά πράγματα – παρέμεινε και όταν παρακολουθούσα τα ψάρια να κολυμπούν στη λίμνη, τις ακρίδες να πηδούν από τον ένα σταθμό του σταυρού στον άλλο, ένα κερί να τρεμοπαίζει. Όλα τα πράγματα έμοιαζαν να έχουν δημιουργηθεί για μένα. Κάθε κίνηση, χρώμα, γεύση και αίσθηση φαινόταν ξεχωριστή, ενώ λίγες ημέρες πριν ήταν συνηθισμένη.»

Μια επιστημονική προοπτική

Η Γκερ δεν είναι η μόνη που παρατηρεί τις συνέπειες της σιωπής. Η Μπέννετ περιγράφει τις αντιδράσεις ορισμένων μαθητών της, όταν τους ανατέθηκε αποχή από τα ηλεκτρονικά μέσα (για 24 ώρες) στην τάξη της. Πολλοί από αυτούς ανέφεραν αισθήματα φόβου και κατάθλιψης, αναδεικνύοντας αόρατες αλυσίδες ψυχολογικής εξάρτησης που τους συνέδεαν με τα τηλέφωνά τους.

Αλλά κάποιοι μαθητές άντεξαν το αρχικό ‘σκοτάδι’, όταν το μπλε φως χάθηκε για λίγο από τη ζωή τους. Σύμφωνα με την Μπέννετ, «κάποιοι είπαν ότι είχαν στιγμές μεγάλης διαύγειας και συνειδητότητας, άλλοι βρήκαν μία σχεδόν εκστατική δημιουργικότητα… Δεν είναι ασυνήθιστο για τους μαθητές να νιώθουν την ανάγκη να προσευχηθούν.»

Η πνευματική διαύγεια που υλοποιείται μέσω της σιωπής και της μοναξιάς έχει μελετηθεί από την καθηγήτρια του ΜΙΤ Σέρρυ Τέρκλ, η οποία πιστεύει ότι η σιωπή αποτελεί ουσιαστικό μέρος της αυτογνωσίας. Με τη σειρά της, η αυτογνωσία ανοίγει το δρόμο για βαθύτερες συνδέσεις και σχέσεις με τους άλλους. Στο βιβλίο της «Διεκδικώντας ξανά τη συνομιλία: Η δύναμη της ομιλίας σε μια ψηφιακή εποχή», η Τέρκλ γράφει: «Χωρίς τη μοναξιά δεν μπορούμε να οικοδομήσουμε μια σταθερή αίσθηση του εαυτού μας. Ωστόσο, τα παιδιά που μεγαλώνουν την ψηφιακή εποχή έχουν πάντα κάποιο εξωτερικό ερέθισμα.»

Θεωρεί λυπηρό το πώς η συνεχής παρουσία των ψηφιακών μέσων τείνει να γεμίζει οποιεσδήποτε φυσικές περιόδους σιωπής στα σπίτια των περισσότερων ανθρώπων. Ωστόσο, η σιωπή είναι  χρυσός — εν προκειμένω, μια χρυσή ευκαιρία για βαθύτερη σύνδεση και διάδραση μεταξύ των μελών της οικογένειας. Το αποτέλεσμα είναι οι γονείς και τα παιδιά να μην κάνουν συζητήσεις ή να μην μοιράζονται τη σιωπή που δίνει στον καθένα τον χρόνο να ανασύρει από μέσα του μια αστεία ιστορία ή κάτι που τον προβληματίζει.»

Οι προβληματισμοί της Μπέννετ απηχούν τη σκέψη της Τερκλ: «Μέσω [της σιωπής], καταλαβαίνουμε καλύτερα τις σκέψεις και τα κίνητρά μας. Βρίσκουμε τους εαυτούς μας να σχετίζονται πιο συνεκτικά με τον κόσμο μας και τους άλλους. Μπορούμε να αποκτήσουμε μια ισχυρότερη αντίληψη τού τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος. […] Ο αδιάκοπος εσωτερικός θόρυβος αντικαθιστά τον χώρο περισυλλογής που χρειάζεται κανείς για να σκεφτεί, να αναλογιστεί, να αναρωτηθεί και να προσευχηθεί.»

Ίσως, όμως, ο αδιάκοπος θόρυβος στην κοινωνία μας να πηγάζει από την επιθυμία μας να ξεφύγουμε από αυτά ακριβώς τα πράγματα: τον στοχασμό, τα ερωτήματα, την προσευχή. Τέτοιες δραστηριότητες φαίνονται αθώες, όμως έχουν τα πιο θαυμαστά αποτελέσματα. Με τον στοχασμό, με το να θέτουμε τα μεγάλα ερωτήματα, επιτελούμε κάποια από τα πιο δύσκολα – και πιο ουσιώδη – ανθρώπινα καθήκοντά μας: Παλεύουμε με τον εαυτό μας, τους φόβους μας, τις αδυναμίες μας, τη θνητότητά μας και το μυστήριο του σύμπαντος.

Η σιωπή είναι τρομακτική, γιατί μας φέρνει αντιμέτωπους με τον εαυτό μας, αλλά και με ζητήματα πολύ μεγαλύτερα από τον εαυτό μας.

Αλλά μόνο αντιμετωπίζοντας τους φόβους μας μπορούμε να αναπτυχθούμε. Μπορούν τα προβλήματα να λυθούν αν το βάζουμε στα πόδια; Μπορούν να αλλάξουν αν πνίγουμε τη φωνή τους στο θόρυβο;

Μερικές φορές, το να περιβάλλουμε τον εαυτό μας με θόρυβο – ηχητικό, οπτικό, ψηφιακό, συναισθηματικό κ.ο.κ. – μπορεί να μας προσφέρει την ψευδαίσθηση της ανακούφισης και της ασφάλειας. Αλλά η ανησυχία παραμένει.

Όπως είπε και ο φιλόσοφος Μπλεζ Πασκάλ : «Όλα τα προβλήματα της ανθρωπότητας προέρχονται από την αδυναμία του ανθρώπου να καθίσει ήσυχα σε ένα δωμάτιο μόνος του.»

 

Ένα αρχαίο δίκτυο μονοπατιών προσκυνητών διατρέχει την Ευρώπη. Συναντιούνται στον τάφο του Αγίου Ιακώβου στη βορειοδυτική Ισπανία, σαν φλέβες που οδηγούν σε μια καρδιά. Αυτοί οι δρόμοι είναι γνωστοί ως Καμίνο ντε Σαντιάγο ή Δρόμος του Αγίου Ιακώβου. Εκατοντάδες χιλιάδες προσκυνητές περπατούν αυτές τις διαδρομές κάθε χρόνο, βαδίζοντας στα χνάρια των οδοιπόρων του παρελθόντος.

Η παράδοση των προσκυνημάτων ξεκίνησε τον ένατο αιώνα. Από τότε, τα μονοπάτια έχουν γνωρίσει τα τραγούδια και τα βήματα αμέτρητων προσκυνητών στο πέρασμα των αιώνων – τόσες ιστορίες ζωής, τόσα ταξίδια, πνευματικά και σωματικά, έχουν διασταυρωθεί στο Καμίνο ντε Σαντιάγο και έχουν κατακάτσει στην ιστορία του δρόμου σαν σκόνη. Οι προσκυνητές του Καμίνο φέρουν ειδικά διαβατήρια τα οποία, κατά τη διάρκεια του ταξιδιού, γεμίζουν με σφραγίδες από ιστορικές τοποθεσίες κατά μήκος των διαδρομών, όπως σφραγίζεται και η μνήμη των οδοιπόρων με πρόσωπα, απόψεις, εμπειρίες και εσωτερικές αποκαλύψεις.

Οι άνθρωποι πηγαίνουν στο Καμίνο για διάφορους λόγους. Κάποιοι το βλέπουν σαν προσωπική πρόκληση. Άλλοι το κάνουν για να αποσυρθούν από την καθημερινότητα και να αποκτήσουν αυτογνωσία ή βαθύτερη αντίληψη. Και μερικοί το κάνουν για τον ίδιο λόγο που το έκαναν και οι προσκυνητές του Μεσαίωνα: πνευματική ανάπτυξη και θρησκευτική κατάνυξη.

 

Ένα μη θρησκευτικό αμερικανικό αντίστοιχο του Καμίνο είναι το Μονοπάτι των Απαλαχίων, το οποίο διασχίζει 3.540 χλμ. στις ανατολικές ΗΠΑ. Ένας πεζοπόρος, που διέσχισε όλο το μονοπάτι, ο «Μόζι», δήλωσε στην Epoch Times: «Ένας λόγος που πολλοί άνθρωποι κάνουν το μονοπάτι των Απαλαχίων είναι ότι έχουν υποστεί κάποια ήττα και θέλουν να επιτύχουν κάτι. [Η πεζοπορία στο Μονοπάτι των Απαλαχίων] μού χάρισε ένα αίσθημα ολοκλήρωσης που παραμένει.»

Όποια κι αν είναι τα κίνητρα των οδοιπόρων, η διαχρονική δημοτικότητα μονοπατιών όπως το ισπανικό Καμίνο ή το Μονοπάτι των Απαλαχίων αποδεικνύει τη βαθιά ανταμοιβή που μπορεί να προέλθει από κάτι τόσο απλό όσο το περπάτημα. Ακόμα και όσοι δεν έχουν αψηφήσει τα απότομα μονοπάτια του Καμίνο ντε Σαντιάγο ή τις άγριες χαράδρες του Μονοπατιού των Απαλαχίων, πιθανότατα έχουν βιώσει τη θεραπευτική δύναμη του περπατήματος.

Αν σας προβληματίζει μια απόφαση που πρέπει να πάρετε, ένα πρόβλημα ή μια σύγκρουση, κάντε έναν περίπατο. Το φως του ήλιου που διαχέεται μέσα από τα φυλλώματα των δέντρων και τα κελαηδίσματα των πουλιών, σε συνδυασμό με ένα σταθερό βηματισμό, θα απομακρύνουν την ένταση από το κεφάλι σας και θα σας βοηθήσουν να συγκεντρώσετε τις σκέψεις σας. Όταν τελειώσει ο περίπατός σας, θα έχετε κατά πάσα πιθανότητα χαλαρώσει και ό,τι σας βασάνιζε θα φαίνεται πιο διαχειρίσιμο.

Ο Χένρυ Ντέηβιντ Θορώ θεωρούσε το περπάτημα τόσο απαραίτητο για την υγεία του που έγραψε: «Νομίζω ότι δεν μπορώ να διατηρήσω την υγεία και το πνεύμα μου [σε καλή κατάσταση] αν δεν περνάω τέσσερις ώρες την ημέρα τουλάχιστον – και συνήθως είναι περισσότερες από αυτές – περπατώντας στα δάση και τα χωράφια, απολύτως ελεύθερος από όλες τις κοσμικές υποχρεώσεις».

Η επιστημονική έρευνα επιβεβαιώνει την προσωπική αντίληψη του Θορώ για τα οφέλη του περπατήματος. Μελέτες έχουν δείξει ότι το περπάτημα μπορεί να κατευνάσει τη θλίψη, την κατάθλιψη και το άγχος. Μερικές φορές, αρκούν 10 λεπτά περπάτημα για να τονωθεί η διάθεσή σας. Επειδή το περπάτημα αυξάνει τη ροή του οξυγόνου στο σώμα και ενισχύει τα επίπεδα επινεφρίνης και νορεπινεφρίνης, συμβάλλει και στην αύξηση της ενέργειάς σας. Το σταθερό περπάτημα, με την πάροδο του χρόνου, μπορεί επίσης να μειώσει τα επίπεδα κορτιζόλης, μετριάζοντας έτσι τις επιπτώσεις του στρες. Οι ερευνητές έχουν επίσης καταλήξει στο συμπέρασμα ότι το περπάτημα ενισχύει τη δημιουργικότητα και τη διαύγεια της σκέψης.

Εκτός από την ψυχική υγεία, το περπάτημα ωφελεί και τη φυσική υγεία. Μελέτη του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ διαπίστωσε ότι οι άνθρωποι που περπατούν ζωηρά για μία ώρα την ημέρα μειώνουν κατά το ήμισυ τις επιπτώσεις των γονιδίων που ευνοούν την παχυσαρκία. Το περπάτημα φαίνεται επίσης να μειώνει τον κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του μαστού και του πόνου στις αρθρώσεις και να βελτιώνει τη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος. Μελέτη διαπίστωσε ότι οι άνθρωποι που περπατούσαν για τουλάχιστον 20 λεπτά πέντε φορές την εβδομάδα αρρώσταιναν 43% λιγότερο συχνά από εκείνους που ασκούνταν μόνο μία φορά την εβδομάδα.

Ο Μόζι, ο βετεράνος του Μονοπατιού των Απαλαχίων, βίωσε αυτού του είδους την ψυχική και φυσική τόνωση κατά τη διάρκεια της πολύμηνης πεζοπορίας του. Δήλωσε σχετικά στην Epoch Times: «Πάσχω από ημικρανίες. Συνήθως έχω μία ή δύο ημικρανίες το μήνα. Δεν είχα ούτε μία ημικρανία κατά τη διάρκεια των πέντε μηνών που έκανα πεζοπορία. Ξέρετε, υπάρχει σχέση. Υπάρχει ένα είδος, δεν ξέρω, ένα είδος μεταφυσικής σύνδεσης που έχουμε με τη γη [καθώς περπατάμε]».

Το ότι η κάποτε συνηθισμένη πρακτική ενός ήσυχου, διαλογιστικού περιπάτου δεν είναι και τόσο συνηθισμένη σήμερα φαίνεται και από την τάση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης για «σιωπηλό περπάτημα». Σιωπηλό περπάτημα σημαίνει απλώς … περπάτημα χωρίς τους ακουστικούς περισπασμούς της μουσικής και των podcast, που είναι πια τόσο συνηθισμένα που η απουσία τους είναι παρατηρήσιμη. Τουλάχιστον αυτή η τάση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης είναι υγιής και φυσική, και προς όφελος μία κοινωνίας με καθαρό μυαλό.

 

«Solvitur ambulando – λύνεται με το περπάτημα», είπε ο Άγιος Αυγουστίνος, απαντώντας στο παράδοξο του Ζήνωνα, που υποστήριζε ότι η κίνηση είναι ψευδαίσθηση. Η σκέψη του Ζήνωνα μπορεί να φαίνεται ελκυστική, αλλά η κοινή λογική καταδεικνύει τη ματαιότητα της αφηρημένης συλλογιστικής του. Ξέρουμε ότι η κίνηση είναι πραγματική επειδή μπορούμε να απολαύσουμε έναν περίπατο.

Μία απτή, πραγματική εμπειρία, όπως το περπάτημα, μπορεί μερικές φορές να φέρει περισσότερη σοφία από ατελείωτες υποθετικές υποθέσεις αποκομμένες από την πραγματικότητα. Φυσικά, η φράση του Αγίου Αυγουστίνου ταιριάζει  θαυμάσια και σε όλα όσα αναφέρθηκαν παραπάνω. Μερικές φορές, η πραγματική λύση στα ζητήματα που μας ταλανίζουν είναι να βγούμε έξω για μια βόλτα.

Όπως τα μεγάλα καράβια φέρνουν μεγάλες φουρτούνες, έτσι και τα μεγαλύτερα προβλήματα απαιτούν μεγαλύτερες πορείες – αυτός είναι και ένας από τους λόγους που οι άνθρωποι ξεκινούν για μία πορεία πολλών εβδομάδων όπως το Καμίνο, με όλα τα σκαμπανεβάσματα, τις δοκιμασίες και τους θριάμβους του. Κάποιοι θεωρούν το Καμίνο μία μεταφορά για τη ζωή. Ίσως αυτό να είναι το πραγματικό μυστικό της δύναμης του περπατήματος: μάς υπενθυμίζει ότι η ζωή είναι ένα ταξίδι γεμάτο γυρίσματα. Ο ήλιος βγαίνει πάλι μετά τη βροχή και ένα υπέροχο πανόραμα ανταμείβει όσους έχουν κοπιάσει για να  ανέβουν σε μία κορυφή. Και ακόμα, ίσως το πιο σημαντικό από όλα, το περπάτημα μάς υπενθυμίζει τη σημασία τού να προχωράμε βάζοντας το ένα πόδι μπροστά από το άλλο.

Οι ρίζες της εκπαιδευτικής θεωρίας στη Δύση φτάνουν στον Πλάτωνα και τον μαθητή του, Αριστοτέλη, τον τέταρτο αιώνα π.Χ. Αμφότεροι οι αρχαίοι φιλόσοφοι μίλησαν για την εκπαίδευση, δίνοντας ένα γενικό πλαίσιο θεωρίας των σωστών σκοπών και μεθόδων μελέτης.

Στο Βιβλίο Η΄ των«Πολιτικών», ο Αριστοτέλης πρότεινε ένα πρόγραμμα μελέτης για νέους με τέσσερις μόνο θεματικές ενότητες: ανάγνωση και γραφή, ασκήσεις γυμναστικής, μουσική και ζωγραφική. Το πρόγραμμα σπουδών του Αριστοτέλη για μικρούς μαθητές μάς εντυπωσιάζει με την απλότητά του, μια απλότητα που περιέχει ωστόσο μια βαθιά κατανόηση της ανθρώπινης φύσης και των σκοπών της εκπαίδευσης.

Για τα σύγχρονα αυτιά, αυτό το πρόγραμμα σπουδών ακούγεται θλιβερά ανεπαρκές. Τι γίνεται με τα μαθηματικά και τις επιστήμες; Τι γίνεται με τις κοινωνικές σπουδές και την ιστορία; Ή το αρχαιοελληνικό αντίστοιχο του προγραμματισμού υπολογιστών (η τεχνολογία ηλιακών ρολογιών, αναμφίβολα);

Ένας μαθητής που μελετούσε μόνο αυτά τα τέσσερα μαθήματα δεν θα άρχιζε καν να εκπαιδεύεται. Ή θα άρχιζε;

Για να δούμε τη σοφία της εκπαιδευτικής συνταγής του Αριστοτέλη, πρέπει να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποίησε κάθε όρο και τη συλλογιστική πίσω από την επιλογή των θεματικών πεδίων. Καθώς διερευνούμε τις θεματικές περιοχές του προγράμματος σπουδών του Αριστοτέλη, είναι χρήσιμο να έχουμε κατά νου το ευρύτερο πλαίσιο της εκπαιδευτικής θεωρίας του.

Όπως σχολίασε η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Μακεδονίας Λελούδα Στάμου:

«Ο Αριστοτέλης συμφωνεί με τον ορισμό του Πλάτωνα για την κατάλληλη εκπαίδευση ως την εκπαίδευση για να βιώνει κανείς σωστά την ευχαρίστηση ή τον πόνο, που σημαίνει την ανάπτυξη μιας θετικής στάσης προς ό,τι είναι ευγενές και καλό και αποστροφής για ό,τι είναι ανήθικο».

Έχοντας αυτό κατά νου, ας πάρουμε τα θέματα ένα προς ένα.

Ανάγνωση και γραφή

Για τον Αριστοτέλη, ο πρωταρχικός σκοπός της εκπαίδευσης δεν ήταν ωφελιμιστικός. Δεν αφορούσε κυρίως την κατάρτιση για σταδιοδρομία, την πολιτική προετοιμασία ή την απόκτηση δεξιοτήτων για να προχωρήσεις στη ζωή, αν και αναγνώρισε ότι αυτά τα πράγματα είναι επίσης σημαντικά. Αντίθετα, ο Αριστοτέλης υποστήριξε ότι ορισμένα πράγματα πρέπει να μελετώνται απλώς επειδή εξευγενίζουν, τελειοποιούν και εξυψώνουν. Η εκπαίδευση αφορά τη διαμόρφωση του χαρακτήρα.

Στα «Πολιτικά», έγραψε: «Είναι προφανές, λοιπόν, ότι υπάρχει ένα είδος εκπαίδευσης στο οποίο οι γονείς πρέπει να εκπαιδεύουν τους γιους τους, όχι επειδή είναι χρήσιμο ή απαραίτητο, αλλά επειδή είναι φιλελεύθερο και ευγενές».

Ο Αριστοτέλης διέκρινε ξεκάθαρα τα δύο:

«Υπάρχουν κλάδοι μάθησης και εκπαίδευσης που πρέπει να μελετήσουμε απλώς αφιερώνοντας χρόνο σε πνευματική δραστηριότητα, και αυτοί έχουν αξία από μόνοι τους· ενώ εκείνα τα είδη γνώσης που είναι χρήσιμα στις επιχειρήσεις πρέπει να θεωρούνται απαραίτητα και να υπάρχουν για χάρη άλλων πραγμάτων.»

Η μελέτη της ανάγνωσης και της γραφής εμπίπτει και στις δύο κατηγορίες, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη. Έχει προφανή πρακτική χρήση στις συναλλαγές ή την ενασχόληση με την πολιτική. Αλλά μπορεί επίσης να είναι αυτοσκοπός όταν κάποιος διαβάζει ένα μεγάλο έργο για ευχαρίστηση και μόρφωση, κατευθύνοντας το μυαλό του σε ανώτερα πράγματα μέσω του βιβλίου. Αυτή η ανάγνωση δεν γίνεται για κανέναν άλλο σκοπό εκτός από το αποτέλεσμα μόρφωσης και εξευγενισμού που έχει στον αναγνώστη.

Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η ανάγνωση και η γραφή που είχε στο μυαλό του ο Αριστοτέλης εδώ περιελάμβανε τη μελέτη της ποίησης, σύμφωνα με την Στάμου. Έτσι, το έργο του μαθητή στις γλωσσικές τέχνες περιείχε μια ευφάνταστη και συναισθηματική υφή παράλληλα με τον πρακτικό του σκοπό.

Γυμναστική

Όταν ο Αριστοτέλης χρησιμοποίησε τον όρο «γυμναστική», δεν αναφερόταν σε ένα πρόγραμμα ισορροπίας σε δοκό (ή τουλάχιστον, όχι μόνο αυτό). Ο όρος ήταν πολύ ευρύτερος από αυτό. Όπως εξήγησε η Στάμου: «Γυμναστική εννοεί ένα ολόκληρο σύστημα φυσικής προπόνησης».

Ο εκπαιδευτικός Τζον Σίνιορ επεκτάθηκε σε αυτό, εξηγώντας ότι «γυμναστική» σήμαινε τη διαδικασία με την οποία ένας μαθητής μαθαίνει να χρησιμοποιεί το σώμα του και, μέσω αυτού, έρχεται σε άμεση επαφή με τον κόσμο. Ο Σίνιορ έγραψε ότι παραδοσιακά, στον ελληνικό πολιτισμό, το πρώτο επίπεδο εκπαίδευσης ήταν «μια σθεναρή εκγύμναση του σώματος, σκοπός της οποίας δεν ήταν απλώς η ευχαρίστηση και η υγεία αλλά η όξυνση των αισθήσεων, καθώς η όραση οξύνεται και συντονίζεται από την τοξοβολία».

Παραδόξως, ο Αριστοτέλης πίστευε ότι οι εκπαιδευτικοί πρέπει να επικεντρωθούν σε αυτό το είδος εκπαίδευσης για αρκετά χρόνια πριν εισαγάγουν οτιδήποτε άλλο. Η εκπαίδευση του σώματος και των αισθήσεών του προετοιμάζει τον δρόμο για μελλοντική μάθηση, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη και τον Σίνιορ. «Η γυμναστική είναι η πρώτη βάση κάθε μάθησης», έγραψε ο Σίνιορ. Τίποτα δεν έρχεται στο μυαλό αν δεν εισέλθει πρώτα στην αίσθηση της αντίληψης ενός ατόμου. Ο Αριστοτέλης υποστήριξε ότι ξεκινάμε σαν άγραφες κόλλες χαρτιού, και η γνώση και η κατανόηση ενσταλάζονται σταδιακά στο μυαλό μας, αρχικά μέσω των αισθήσεων. Μόνο όταν έχουμε δει μερικά δέντρα, για παράδειγμα, μπορούμε να εξαγάγουμε την έννοια του δέντρου και να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε πιο αφηρημένα τα δέντρα. Εάν το σώμα και οι αισθήσεις ενός μαθητή δεν είναι καλά εκπαιδευμένα για να αντιλαμβάνονται τον κόσμο και να αλληλεπιδρούν με αυτόν, αυτός ο μαθητής θα στερείται λίγης από την ακατέργαστη εμπειρία αισθήσεων πάνω στην οποία βασίζεται όλη η άλλη μάθηση.

«Τώρα είναι ξεκάθαρο», έγραψε ο Αριστοτέλης, «ότι στην εκπαίδευση η εξάσκηση πρέπει να έρχεται πριν από την θεωρία, και το σώμα να εξασκείται πριν από το μυαλό».

Ζωγραφική

Όπως και η γυμναστική, η ζωγραφική επίσης ακονίζει τις αισθήσεις καθώς απαιτεί προσεκτική παρατήρηση και προσοχή. Ένας καλός καλλιτέχνης πρέπει να κοιτάξει προσεκτικά το θέμα του για να το αποδώσει με ακρίβεια σε χαρτί. Η ζωγραφική βοηθά στην εκπαίδευση της εστίασης, της προσοχής στη λεπτομέρεια, της ικανότητας του μαθητή να βλέπει με οξυδέρκεια τον κόσμο γύρω του, και στον συντονισμό χεριού-ματιού. Ο μαθητής ζωγραφικής αρχίζει να παρατηρεί σχήματα, χρώματα, μορφές και καμπύλες με αυξημένη προσοχή.

Ο Αριστοτέλης πίστευε ακόμη ότι η ζωγραφική μπορεί να συντονίσει την ψυχή ενός μαθητή στο ύψος της ομορφιάς του κόσμου. Για παράδειγμα, είχε γράψει ότι η ζωγραφική «κάνει [τους μαθητές] να κρίνουν την ομορφιά της ανθρώπινης μορφής». Έτσι, η ζωγραφική εισάγει μια βασική εκπαίδευση στην αισθητική, στο πρόγραμμα σπουδών.

Μουσική

Όπου η γυμναστική αναπτύσσει το σώμα και τις αισθήσεις ενός μαθητή, τα άλλα τρία — ανάγνωση/γραφή, μουσική και ζωγραφική — εκπαιδεύουν τα συναισθήματα, τη φαντασία και τη διάνοια του μαθητή. Στην εξήγησή του για τα ακαδημαϊκά θέματα, ο Αριστοτέλης αφιέρωσε τον περισσότερο χρόνο εξηγώντας τον ρόλο της μουσικής και πώς αυτή δρα στο μυαλό και την καρδιά του μαθητή. Γι’ αυτόν, η μουσική παρείχε το πιο ξεκάθαρο παράδειγμα ενός θέματος που μελετήθηκε απλώς επειδή αξίζει — λόγω του τρόπου με τον οποίο τελειοποιεί τον μαθητή.

Στην ανάλυσή του, ο Αριστοτέλης υπενθύμισε πρώτα στον αναγνώστη του το απόλυτο εκπαιδευτικό έπαθλο: ένα μυαλό και μια καρδιά που σχηματίζονται μέσω αρετής.

«Η αρετή συνίσταται στο να χαιρόμαστε, να αγαπάμε και να μισούμε σωστά», έγραψε, προσθέτοντας, «δεν υπάρχει ξεκάθαρα τίποτα που να μας ενδιαφέρει τόσο πολύ να αποκτήσουμε και να καλλιεργήσουμε όσο η δύναμη να σχηματίζουμε ορθές κρίσεις και να απολαμβάνουμε την ευχαρίστηση με καλή διάθεση και ευγενικές πράξεις».

Με αυτό ως δεδομένο, ο Αριστοτέλης συνέχισε να εξηγεί τη δύναμη της μουσικής να κάνει ακριβώς αυτό. Η συναισθηματική της έλξη τής επιτρέπει να διαμορφώνει συναισθήματα και να διαμορφώνει χαρακτήρα σύμφωνα με τον σωστό σκοπό:

«Ο ρυθμός και η μελωδία παρέχουν μιμήσεις θυμού και πραότητας, αλλά και θάρρους και εγκράτειας, και όλων των αντίθετων ιδιοτήτων, και άλλων ιδιοτήτων του χαρακτήρα, που δύσκολα υπολείπονται των πραγματικών αισθημάτων, όπως γνωρίζουμε από τη δική μας εμπειρία, γιατί ακούγοντας τέτοια βάσανα η ψυχή μας υφίσταται μια αλλαγή.

»Η συνήθεια να νιώθουμε ευχαρίστηση ή πόνο απλώς από αναπαραστάσεις δεν είναι πολύ μακριά από τα ίδια αισθήματα για πραγματικότητες.»

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η ελεγχόμενη, καθοδηγούμενη συναισθηματική διέγερση που προκαλείται από τη μουσική μπορεί να εκπαιδεύσει τα συναισθήματα ενός μαθητή ώστε να ανταποκρίνονται κατάλληλα στις χαρές και τις λύπες που συναντά στην πραγματική ζωή.

Ελεύθερος χρόνος

Συνοψίζοντας, ο Αριστοτέλης είδε μια σαφή δομή στην εκπαίδευση των παιδιών. Η εκπαίδευση βασίζεται στο σωματικό, ασχολείται με το συναισθηματικό και προοδεύει σταδιακά προς το λογικό. Η Στάμου ανακεφαλαιώνει: «Η εκπαιδευτική διαδικασία πρέπει να ξεκινήσει με την εκπαίδευση του σώματος, να προχωρήσει στην εκγύμναση της όρεξης (επιθυμία για το ευγενές) και να κορυφωθεί στην εκπαίδευση της λογικής».

«Το να αναζητάς πάντα το χρήσιμο δεν κάνει ελεύθερες και εξυψωμένες ψυχές», υποστήριξε ο Αριστοτέλης. Το χρήσιμο, το ρεαλιστικό, το χρηματικό — όλα αυτά επιδιώκονται για χάρη κάτι άλλου. Αυτό το κάτι άλλο, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ήταν ο ελεύθερος χρόνος, τον οποίο υποστήριξε ότι μπορούσε να απολαύσει πλήρως μόνο ένας ενάρετος άνθρωπος. Ο Αριστοτέλης οραματίστηκε ξεκάθαρα μια κατηγορία σπουδών που ξεπερνούν τα πρακτικά, με στόχο να διαμορφώσουν τους μαθητές με αρετή και να τους προετοιμάσουν για την πλήρη εμπειρία του αληθινού ελεύθερου χρόνου.

Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι ο ελεύθερος χρόνος και η απόλαυση δεν ήταν απλώς θέμα διασκέδασης ή αναψυχής, αλλά αντίθετα μια βαθιά και στοχαστική συνάντηση με την καλοσύνη της ίδιας της πραγματικότητας.

«Η ιστορία της ζωής του Ιβάν Ιλίτς ήταν η πιο απλή και συνηθισμένη, και η πιο τρομερή.»

Αυτά τα λόγια από τη νουβέλα του Λέοντος Τολστόι «Ο θάνατος του Ιβάν Ιλίτς» του 1886 ξεπηδούν από τη σελίδα. Τι μπορεί να είναι τόσο τρομερό σε μια απλή και συνηθισμένη ζωή; Τι εννοεί ο Τολστόι με αυτή την αινιγματική φράση; Δεν είναι γνωστό ότι μεγάλοι συγγραφείς όπως ο Τολστόι εξυμνούν την ομορφιά μιας συνηθισμένης ζωής;

Αυτό εξαρτάται από το τι εννοούμε με τη λέξη «συνηθισμένη». Η ζωή του Ιβάν Ιλίτς είναι συνηθισμένη με την έννοια ότι είναι μη αυθεντική, παραγωγική και ρηχή. Ζει μια ζωή παραδομένη στις απόψεις και τις συμβάσεις της κοινωνίας – μιας κοινωνίας που έχει εμμονή με το τετριμμένο και το τεχνητό, με τη ματαιοδοξία και την άνεση. Ο Ιβάν Ιλίτς ζει με τα πιο πιεστικά ερωτήματα στη ζωή του, αν θα λάβει την αναμενόμενη προαγωγή και αν οι καλεσμένοι του θα εντυπωσιαστούν από το σαλόνι του. Σπαταλάει τη ζωή του μέχρι που τον σταματά το ξαφνικό φάσμα της θνητότητάς του.

Σε αυτό το έργο, ο Τολστόι έθεσε στον εαυτό του ένα συναρπαστικό ερώτημα: Τι συμβαίνει σε έναν άνθρωπο που έχει ζήσει μια ζωή καθοδηγούμενος εξ ολοκλήρου από τις επιταγές της υψηλής κοινωνίας, που έχει κάνει τα πάντα απολύτως σωστά, που έχει επιτύχει κάθε κοσμική επιτυχία και άνεση, μόνο και μόνο για να ανακαλύψει ότι πεθαίνει και ότι η ζωή του ήταν χωρίς νόημα;

 

Η νουβέλα του Τολστόι είναι ένα έντονο, συμπιεσμένο όραμα μιας ζωής ιδωμένης από την οπτική γωνία του θανάτου. Μέσα από τη διαυγή πρόζα, τη συμπυκνωμένη συγκίνηση και τη συντομία του έργου, ο Τολστόι επιβάλλει στον αναγνώστη να συγκεντρώσει την προσοχή του στην πραγματικότητα της ζωής και του θανάτου, στο τι σημαίνει να ζεις καλά και να πεθαίνεις καλά – ακριβώς σε αυτά τα ερωτήματα που ο Ιβάν Ιλίτς αγνοούσε όλη του τη ζωή.

Μια κοσμική ζωή

Η νουβέλα αρχίζει με τον πρωταγωνιστή ήδη νεκρό. Μαθαίνουμε για τον θάνατό του από τους συναδέλφους του στη δουλειά, οι οποίοι τον βλέπουν κυρίως μέσα τη σημασία που έχει για την επαγγελματική τους ανέλιξη. Έτσι, από τις πρώτες κιόλας σελίδες, ο Τολστόι θέτει το θέμα των ασήμαντων ενασχολήσεων της κοινωνίας: την επιδίωξη μίας προαγωγής, τη συσσώρευση χρημάτων, την επίδειξη στους γείτονες, την ηδονή των απολαύσεων, τη διατήρηση των προσχημάτων.

Η θλίψη των συναδέλφων για τον θάνατο του «φίλου» τους είναι εντελώς ψεύτικη – όπως, άλλωστε, σχεδόν τα πάντα στη ζωή τους. Με αυτόν τον τρόπο, χρησιμεύουν ως αντιπρόσωποι του Ιβάν Ιλίτς. Μέσα από την εγωιστική και επιφανειακή αντίδρασή τους στο θάνατό του, αντανακλούν στον νεκρό τις αξίες με τις οποίες ζούσε. Τα πρώτα τμήματα της ιστορίας διαβάζονται σχεδόν σαν σάτιρα, καθώς ο Τολστόι εκθέτει ανελέητα την ψευτιά της κοινωνικής σφαίρας στην οποία κινούνταν ο ήρωας όταν ήταν ζωντανός.

Ύστερα, ο Τολστόι αφηγείται την ιστορία της ζωής του Ιβάν Ιλίτς, από τα νεανικά του χρόνια, όταν κέρδιζε φίλους και κύρος με τη γοητευτική, χαλαρή του φύση. Μαζί με τον συγγραφέα, ακολουθούμε τα βήματά του στη νομική σχολή και τον παρακολουθούμε να ανεβαίνει στις βαθμίδες του ρωσικού νομικού συστήματος, ενώ διασκεδάζει με το ποτό, το χαρτοπαίγνιο και τις ερωτοτροπίες.

Οδηγός του Ιλίτς δεν είναι η αρετή ή τα υψηλά ιδανικά, αλλά η συμπεριφορά των «υψηλά ιστάμενων ανθρώπων». Η κοινή γνώμη είναι η πυξίδα του. «Στη νομική σχολή είχε διαπράξει πράξεις που του είχαν προηγουμένως φανεί πολύ κακές και του είχαν εμπνεύσει ένα αίσθημα αυτοαποστροφής τη στιγμή που τις διέπραξε – αλλά στη συνέχεια, βλέποντας ότι τέτοιες πράξεις διαπράττονταν και από ανθρώπους με υψηλή θέση και δεν θεωρούνταν κακές, χωρίς να τις θεωρεί πραγματικά καλές, τις ξέχασε εντελώς και σταμάτησε να προβληματίζεται.»

 

Ο Ιβάν Ιλίτς διασκεδάζει με μια νεαρή γυναίκα, την Πρασκόβια Φιοντόροβνα, χωρίς να σκέφτεται ότι εκείνη μπορεί να τον ερωτευτεί – πράγμα που όντως συμβαίνει. Με χαρακτηριστική επιπολαιότητα, αποφασίζει ότι μπορεί κάλλιστα να την παντρευτεί, παρόλο που η σχέση τους δεν έχει ουσία. Σύντομα όμως διαπιστώνει ότι ο γάμος παρεμβαίνει στον τρόπο που πιστεύει ότι πρέπει να είναι η ζωή: «εύκολη, ευχάριστη, χαρούμενη και πάντα αξιοπρεπής και εγκεκριμένη από την κοινωνία».

Όπως είναι αναμενόμενο, ο γάμος του Ιλίτς παραπαίει, καθώς παραμελεί τις ευθύνες του συζύγου και του πατέρα. Η σχέση του Ιλίτς και της συζύγου του επιδεινώνεται σε σημείο ελάχιστα κεκαλυμμένης εχθρότητας, ακόμη και μίσους.

Παρ’ όλα αυτά, τα πράγματα συνεχίζονται αρκετά ευχάριστα, όσο ο Ιβάν Ιλίτς βρίσκει τρόπους να αποφεύγει τη γυναίκα του και να προστατεύει τον προσεκτικά κατασκευασμένο τρόπο ζωής του, που χαρακτηρίζεται από ευχαρίστηση, άνεση και αξιοπρέπεια. «Οι επίσημες χαρές ήταν οι χαρές της αυτοεκτίμησης – οι κοινωνικές χαρές ήταν οι χαρές της ματαιοδοξίας – αλλά η πραγματική χαρά του Ιβάν Ιλίτς βρισκόταν στο χαρτοπαίγνιο.»

Από μία άποψη, τα έχει όλα: εξουσία, χρήματα, σεβαστή θέση, σύζυγο, παιδιά. Αλλά από μία άλλη οπτική γωνία, δεν έχει τίποτα, γιατί η εγωκεντρική του ζωή στερείται νοήματος. Ο Τολστόι στήνει αριστοτεχνικά αυτή τη διπλή προοπτική, προετοιμάζοντάς μας για τον απολογισμό που ξέρουμε ότι θα έρθει.

Η κατάρρευση του οικοδομήματος 

Οι ρωγμές στην ιδανική ζωή του Ιλίτς αρχίζουν να φαίνονται. Η επιφανειακή του ζωή αρχίζει να τον κουράζει, καθώς βιώνει το κενό της ύπαρξής του: «Ο Ιβάν Ιλίτς ένιωσε για πρώτη φορά όχι απλώς πλήξη, αλλά μια αφόρητη αγωνία».

Στη συνέχεια, η ψευδαίσθηση του ελέγχου της ζωής του καταρρέει όταν αρχίζει να υποφέρει από μια μυστηριώδη ασθένεια. Ο προσεκτικά διατηρούμενος τρόπος ζωής του, η «ευχάριστη ζωή», αρχίζει να χάνεται σιγά-σιγά, αφήνοντάς τον οξύθυμο και φοβισμένο. Τελικά, γίνεται σαφές ότι πεθαίνει και ο προσεκτικά κατασκευασμένος κόσμος της άνεσής του αποδεικνύεται ότι είναι φτιαγμένος από άμμο.

Σιγά-σιγά, η ασθένεια του Ιβάν Ιλίτς, του αφαιρεί τις ανέσεις και τις απολαύσεις του – και μαζί με αυτές, το επίχρισμα της αξιοπρέπειας και της καλοσύνης που διατηρούσε τόσα χρόνια. «Ήταν αδύνατο να εξαπατήσει τον εαυτό του: κάτι φοβερό, καινούργιο και τόσο σημαντικό, που τίποτα πιο σημαντικό δεν είχε συμβεί ποτέ στη ζωή του, συντελούνταν στον Ιβάν Ιλίτς». Αυτές οι λέξεις έχουν τόσο κυριολεκτικό όσο και μεταφορικό νόημα: κυριολεκτικά, μια παράξενη ασθένεια κατατρώει τον Ιβάν Ιλίτς, ενώ μεταφορικά, μια μεγάλη πνευματική μεταμόρφωση βρίσκεται σε εξέλιξη μέσα του.

Το πρόβλημα του Ιβάν Ιλίτς είναι ότι έχει ζήσει όλη του τη ζωή σαν να μην πρόκειται ποτέ να πεθάνει, σαν οι μικρές απολαύσεις ενός χορού ή ενός δείπνου ή της χαρτοπαιξίας να μην τελειώνουν ποτέ, και σαν η ψυχή του ανθρώπου να μπορεί να συντηρηθεί μόνο από την ευχαρίστηση και το κέρδος. Όταν όλα αυτά χάνονται, ο Ιβάν Ιλίτς αναγκάζεται να αναμετρηθεί με την πραγματικότητα της θνητότητάς του, μπροστά στην οποία όλες οι προηγούμενες αναζητήσεις του αποδεικνύονται εύθραυστα δοχεία ευτυχίας και νοήματος.

Σε αυτό το σημείο, ο Ιβάν Ιλίτς βιώνει μια βαθιά απομόνωση. «Έπρεπε να ζήσει μόνος του στο χείλος της καταστροφής, έτσι, χωρίς ούτε έναν άνθρωπο που θα μπορούσε να τον καταλάβει και να τον λυπηθεί». Θερίζει αυτό που έσπειρε: επειδή δεν επένδυσε ποτέ σε καμία ανθρώπινη σχέση όταν ήταν καλά και δεν έδωσε ποτέ ιδιαίτερη σημασία σε κανέναν άλλον εκτός από τον εαυτό του, τώρα που είναι άρρωστος βρίσκεται μόνος του. Στον τεχνητό κόσμο που έφτιαξε για τον εαυτό του, ακόμη και ο οίκτος των άλλων αποδεικνύεται ως επί το πλείστον τεχνητός. Ο Ιβάν Ιλίτς αρχίζει να βασανίζεται από τα ψέματα που τον περιβάλλουν, ιδιαίτερα από το ψέμα ότι θα γίνει καλά, το οποίο όλοι προσποιούνται ότι πιστεύουν.

Η κοινή γνώμη και η αξιοπρέπεια αποδεικνύονται σκληροί και αχάριστοι αφέντες για τον Ιβάν Ιλίτς. Η ανέντιμη συμπεριφορά των άλλων κατά τη διάρκεια της ασθένειάς του οδηγεί σε αυτό το συμπέρασμα. Ο Τολστόι γράφει: «Η φοβερή, τρομερή πράξη του θανάτου του, όπως έβλεπε, υποβιβαζόταν από όλους τους γύρω του στο επίπεδο μιας τυχαίας δυσάρεστης κατάστασης, εν μέρει μιας απρέπειας (κάτι σαν να αντιμετωπίζεις έναν άνθρωπο που μπαίνει στο σαλόνι σκορπίζοντας άσχημη μυρωδιά), στο όνομα αυτής ακριβώς της ‘αξιοπρέπειας’ που υπηρετούσε σε όλη του τη ζωή –  έβλεπε ότι κανείς δεν θα τον λυπόταν, γιατί κανείς δεν ήθελε καν να καταλάβει την κατάστασή του.»

Η ζωογόνος ανάσα της τελευταίας στιγμής

 

Ωστόσο, υπάρχει μια εξαίρεση. Ένας νεαρός υπηρέτης, ο Γκεράσιμ, ο οποίος τον φροντίζει και είναι «πάντα χαρούμενος, φωτεινός». Όμως, παρά την ευθυκρισία του, ο Γκεράσιμ δεν συμμερίζεται τη γενική ανεντιμότητα σχετικά με την κατάσταση του Ιβάν Ιλίτς. Το έντιμο, αυθεντικό παλικάρι της επαρχίας, αντιπαραβάλλεται με τους γιατρούς, τους δικηγόρους και τις κυρίες της υψηλής κοινωνίας, που δεν παύουν να υποκρίνονται. Ο Γκεράσιµ δεν προσποιείται ότι ο αφέντης του δεν πεθαίνει, αλλά αντίθετα τον φροντίζει µε γνήσιο ενδιαφέρον, γενναιοδωρία, καλοσύνη και συµπόνια. Ο Γκεράσιμ είναι ο πρώτος ανιδιοτελής χαρακτήρας που συναντάμε στην ιστορία.

Η καλοσύνη του Γκεράσιμ, εμπνέει μια αμοιβαία αντίδραση στον Ιβάν Ιλίτς. Για πρώτη φορά σκέφτεται κάποιον άλλον: «Υποθέτω ότι αυτό πρέπει να είναι δυσάρεστο για σένα. Με συγχωρείς. Δεν μπορώ να κάνω αλλιώς», λέει στον υπηρέτη που πρέπει να βοηθήσει τον κύριό του ακόμη και σε βασικές καθημερινές λειτουργίες. Αυτό σηματοδοτεί ένα κρίσιμο σημείο καμπής στην πορεία του χαρακτήρα του Ιβάν Ιλίτς. Αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι, αν και ο Γκεράσιμ είναι ένα τίποτα με βάση τα κοινωνικά πρότυπα, η ανιδιοτέλειά του τον έχει οδηγήσει σε μια πολύ πιο ουσιαστική ζωή από εκείνη του Ιβάν Ιλίτς.

Ο Ιβάν Ιλίτς αναλογίζεται τη ζωή του. Για ένα διάστημα, συνεχίζει να επιμένει ότι έζησε όπως έπρεπε. Αλλά τελικά παραδέχεται την αλήθεια: «Όλα όσα  έμοιαζαν με χαρές, έλιωσαν και μετατράπηκαν σε κάτι άχρηστο και συχνά άθλιο». Συνειδητοποιεί ότι «όσο ανέβαινα στην κοινή γνώμη τόσο ακριβώς γλιστρούσε η ζωή κάτω από τα πόδια μου».

Παραδέχεται ότι σπατάλησε τη ζωή του. Ταυτόχρονα, μια εσωτερική φωνή του λέει ότι δεν είναι πολύ αργά για να διορθώσει τα πράγματα. Στις τελευταίες του στιγμές, ο Ιλίτς στρέφεται τελικά προς τα έξω, προς τους άλλους. Λυπάται τον γιο του και ακόμη και τη γυναίκα του. «Άνοιξε τα μάτια του και κοίταξε τον γιο του. Τον λυπήθηκε. Η γυναίκα του ήρθε κοντά του. Την κοίταξε. Τον κοίταζε με απελπισμένη έκφραση, με ανοιχτό το στόμα και δάκρυα στα μάγουλά της. Τη λυπήθηκε». Ζήτησε τη συγχώρεσή τους. Και μέσα από αυτό, το φως εισέβαλε ξαφνικά στο σκοτάδι.

Με αυτό το δυνατό συμπέρασμα, ο Τολστόι μάς υπενθυμίζει ότι τα σημαντικότερα γεγονότα της ζωής δεν αφορούν την επίτευξη της φήμης ή του πλούτου, τις απολαύσεις και τη φήμη, αλλά αντίθετα διαδραματίζονται στην ψυχή ενός άνδρα ή μιας γυναίκας και έχουν να κάνουν με την απάντηση στο ερώτημα: Θα ζήσω για τον εαυτό μου ή για τους άλλους;