WALKER LARSON

«Η συγγραφή μαθαίνεται με τη μίμηση», έγραψε κάποτε ο μεγάλος δάσκαλος της γραφής Ουίλλιαμ Ζίνσερ [William Zinsser, 1922-2015]. «Οι μαθητές συχνά αισθάνονται ένοχοι όταν αντιγράφουν κάποιον άλλον. Πιστεύουν ότι είναι ανήθικο ή φοβούνται ότι θα χάσουν την ταυτότητά τους. Το θέμα, όμως, είναι ότι τελικά ξεπερνάμε τα πρότυπά μας. Παίρνουμε ό,τι χρειαζόμαστε και μετά αποβάλλουμε τα ξένα στοιχεία και γινόμαστε αυτό που είναι να γίνουμε».

Τα λόγια του Ζίνσερ περιέχουν μεγάλη σοφία, τόσο για τους μαθητές όσο και για τους δασκάλους. Από την εμπειρία μου ως δάσκαλος και καθηγητής συγγραφής, οι καλύτεροι συγγραφείς είναι πάντα εκείνοι που διάβαζαν πολλά και καλά έργα. Έχουν μια αίσθηση της γλώσσας, μια διαισθητική κατανόηση τόσο του νοήματος όσο και της δομής, που δεν μπορεί να αποκτηθεί με κανέναν άλλο τρόπο παρά μόνο με το να βυθίζεις τη μύτη σου στα βιβλία. Αυτή η αίσθηση αναπτύσσεται οργανικά στο μυαλό του μαθητή που διαβάζει τακτικά.

Αντίθετα, είναι σχεδόν αδύνατο να αναπαραχθεί σε μαθητές που δεν διαβάζουν πολύ. Ούτε οι ασκήσεις ούτε οι διαλέξεις ούτε τα πρότυπα μπορούν να καλύψουν αυτή την έλλειψη. Το διάβασμα είναι όπως η πρωτεΐνη για τους μπόντι-μπίλντερ: απαραίτητο για την ανάπτυξη. Χωρίς μια πλούσια αναγνωστική ‘διατροφή’, ο δάσκαλος και ο μαθητής έχουν χάσει τη μάχη από χέρι.

Κάποιος βαθμός επάρκειας στη συγγραφή μπορεί να αποκτηθεί αποκλειστικά μέσω διαλέξεων, αλλά θα είναι πάντα λίγο αδέξιος και στερεότυπος. Η μούσα είναι αυστηρή και τείνει να ανταμείβει μόνον όσους έχουν διαβάσει τους μεγάλους λογοτέχνες. Τότε, και μόνο τότε, η μούσα θα κάνει τις λέξεις του μαθητή να χορέψουν.

 

Μίμησις πράξεως σπουδαίας…

Αποτελεί κοινή λογική: μαθαίνουμε τα πάντα μέσω της μίμησης. Ο βιολονίστας παρακολουθεί τον δάσκαλο να κρατά το όργανο και το δοξάρι και μετά το δοκιμάζει ο ίδιος. Η κολυμβήτρια παρακολουθεί τον εκπαιδευτή να κάνει τις κινήσεις της ‘πεταλούδας’ και μετά τις δοκιμάζει η ίδια. Τα παιδιά ακούνε τα λόγια των γονιών τους και μετά προσπαθούν να τα επαναλάβουν. Οι πρώτες προσπάθειες είναι πάντα αδέξιες, όπως οι ακατάληπτες πρώτες λέξεις των μωρών. Σιγά-σιγά, ωστόσο, οι μιμήσεις φτάνουν στο επίπεδο του προτύπου – και ενίοτε το ξεπερνούν.

Γιατί λοιπόν να αντιμετωπίζουμε τη συγγραφή διαφορετικά, σαν να μπορεί να μαθευτεί μόνο μέσω αφηρημένης θεωρίας ή ακολουθώντας αυθαίρετους κανόνες; Σίγουρα, οι κανόνες και η θεωρία βοηθούν, και έχουν τη θέση τους στη διδασκαλία της γραφής. Αλλά δεν μπορούν να υποκαταστήσουν τη συνειδητή πρακτική της μίμησης μεγάλων συγγραφέων – είναι όπως η μελέτη της ανατομίας του αλόγου: όσο κι αν τη μελετήσετε, δεν θα μάθετε να ιππεύετε καλά.

Διαβάστε, διαβάστε, διαβάστε

Κατ’ αρχάς, οι εκπαιδευτικοί πρέπει να διαβάζουν πολύ οι ίδιοι, για όλους τους λόγους που προαναφέρθηκαν. Είναι καλή ιδέα όταν διαβάζετε να έχετε ένα μολύβι κι ένα τετράδιο κοντά σας, για να σημειώνετε τα αποσπάσματα που σας κάνουν ιδιαίτερη εντύπωση. Αυτά μπορεί και να αποτελέσουν τη βάση για ασκήσεις στην τάξη ή για εργασίες για το σπίτι.

 

Αντιγραφή και υπαγόρευση

Καλά κείμενα που δεν ξεπερνούν σε μέγεθος μια παράγραφο, οι δάσκαλοι μπορούν να τα διαβάσουν δυνατά στην τάξη και να ζητήσουν από τους μαθητές να τα γράψουν καθ’ υπαγόρευση. Ακούγοντας και γράφοντας, ο ρυθμός και η δομή της γλώσσας, και το λεξιλόγιο απορροφώνται κατά κάποιον τρόπο από το μυαλό και σώμα. Οι λέξεις και οι φράσεις γίνονται μέρος του μαθητή, συνυφασμένες με τις ίνες και τα κύτταρα του εγκεφάλου και των μυών του.

Μια παραλλαγή της άσκησης είναι η αντιγραφή του αποσπάσματος, παρόλο που χάνεται σε αυτή την περίπτωση το ακουστικό στοιχείο – η καλή γραφή απαιτεί ευαισθησία στον ρυθμό. Ωστόσο, και στις δύο περιπτώσεις, ο μαθητής αναπαράγει επακριβώς τις λέξεις κάποιου μεγάλου συγγραφέα. Είναι σαν ένας χορευτής να μπορεί, για μια στιγμή, να μπει στο σώμα του δασκάλου του και να αισθανθεί τις σωστές κινήσεις κάθε χεριού και ποδιού.

Συμπληρώνοντας τα κενά

Με τη δεύτερη και πιθανώς πιο διασκεδαστική άσκηση, εισάγεται η δημιουργικότητα των μαθητών στη διαδικασία. Σε αυτή την άσκηση, η βάση είναι και πάλι ένα απόσπασμα από ένα σπουδαίο βιβλίο ή δοκίμιο, από το οποίο ο εκπαιδευτικός αφαιρεί ορισμένες λέξεις ή φράσεις εδώ και εκεί, δημιουργώντας μια άσκηση συμπλήρωσης κενών.

Ζητείται από τους μαθητές να διαβάσουν το απόσπασμα και να το ξαναγράψουν, επιλέγοντας δικές τους λέξεις για τα κενά. Με αυτόν τον τρόπο, ακολουθούν τη δομή, τον τόνο, το μήκος των προτάσεων, κλπ του κειμένου-προτύπου, αλλά αρχίζουν να αντλούν και από τον εαυτό τους.

 

Αναπαράγοντας το ύφος

Πηγαίνοντας ένα βήμα παραπέρα, ο δάσκαλος μπορεί να ζητήσει από τους μαθητές να διαβάσουν ένα απόσπασμα και στη συνέχεια να το ξαναγράψουν εξ ολοκλήρου με δικά τους λόγια, διατηρώντας όμως το ύφος του συγγραφέα. Αυτό αναγκάζει τους μαθητές να αναρωτηθούν ποια είναι τα διακριτικά χαρακτηριστικά που συνθέτουν το συγκεκριμένο ύφος. Χρησιμοποιεί μακριές ή σύντομες προτάσεις; Η γλώσσα είναι τυπική ή οικεία; Χρησιμοποιεί μεταφορές, παρομοιώσεις, αλληγορίες, ρυθμό;

Μπορεί να χρειαστεί να δώσει ο δάσκαλος κάποιες οδηγίες σχετικά με αυτά τα σημεία, πριν αφήσει τους μαθητές να συντάξουν τα δικά τους κείμενα. Οι μιμήσεις των μαθητών μπορεί να γραφτούν για το ίδιο ή για παρόμοιο με του προτύπου θέμα ή μπορεί να αφορούν ένα πολύ διαφορετικό θέμα, πάντα διατηρώντας το ύφος του πρωτοτύπου. Εξαρτάται από τα στοιχεία που θέλει να τονίσει ο δάσκαλος.

Βρίσκοντας την ισορροπία

Εκτός από το να ‘τρέφουν’ τους μαθητές με το απάνθισμα της λογοτεχνικής παραγωγής, αυτού του είδους οι ασκήσεις είναι πιο διασκεδαστικές και ουσιαστικές από τις τυπικές ασκήσεις γραφής που συναντάμε συχνά στα σχολεία σήμερα.

Ένα εξαιρετικό μικρό βιβλίο με τίτλο «The Writer’s Workshop: Imitating Your Way to Better Writing» του Γκρέγκορυ Ρόπερ χρησιμοποιεί μια μέθοδο διδασκαλίας πολύ παρόμοια με αυτήν και περιλαμβάνει χρήσιμες ασκήσεις. Ο Ρόπερ παρέχει σύντομα αποσπάσματα από μεγάλους συγγραφείς, σε διαφορετικά είδη και τρόπους, και στη συνέχεια καθοδηγεί τους μαθητές στη δημιουργία της δικής τους απομίμησης του αποσπάσματος. Έχω χρησιμοποιήσει αυτό το βιβλίο μαζί με τις άλλες τεχνικές που περιγράφονται παραπάνω με καλά αποτελέσματα σε ομάδες δημιουργικής γραφής.

Η τέχνη της μίμησης σε συνδυασμό με μαθήματα σχετικά με τις τυπικές πτυχές της γραφής (δομή παραγράφων και εκθέσεων, γραμματική, παραπομπές, κλπ) δημιουργούν ένα εξαιρετικό περιβάλλον για την ανάπτυξη λογοτεχνικών δεξιοτήτων. Μέσω της μίμησης, οι μαθητές αποκτούν την αίσθηση τού τι λειτουργεί στη γραφή. Στη συνέχεια, στις διαλέξεις, διδάσκονται τους λόγους για τους οποίους λειτουργεί η μία ή η άλλη τεχνική. Έχω διαπιστώσει ότι αυτός ο συνδυασμός πρακτικής, εμπειρικής και θεωρητικής μάθησης αποτελεί μια ικανοποιητική και πολύπλευρη μέθοδο διδασκαλίας, που συνήθως έχει καλά αποτελέσματα.

Ο Νικολάι Ρίμσκι-Κόρσακοφ ήταν ερωτευμένος με τη θάλασσα, η οποία ήταν η Μούσα του. Μία μέρα, καθώς βάδιζε στην παραλία της Οδησσού, η θάλασσα τού μίλησε για τον πρώτο ναυτικό της Δύσης, τον πολυμήχανο Οδυσσέα, εμπνέοντάς τον να μελοποιήσει ένα μέρος του ομηρικού έπους. Το αποτέλεσμα ήταν η σύνθεση «Μια σελίδα από τον Όμηρο, Op. 60»

Ο Ρίμσκι-Κόρσακοφ δεν είναι φυσικά ο μόνος συνθέτης που εμπνεύστηκε από ένα μεγάλο έργο της λογοτεχνίας. Η μουσική ιστορία βρίθει από συνθέσεις που συνδέονται με τη δυτική λογοτεχνική παράδοση. Ο τρόπος με τον οποίο τα κλασικά λογοτεχνικά έργα έχουν μεταφραστεί σε μουσική και συνοδεύονται από μουσική είναι απόδειξη τόσο της ιδιοφυΐας των συνθετών όσο και της αθάνατης δύναμης της λογοτεχνίας.

Από τα αρχαία έπη του Ομήρου, πριν από περισσότερα από 4.000 χρόνια έως τα σύγχρονα έπη του Τόλκιν, η μεγάλη λογοτεχνία συνεχίζει να εμπνέει μουσικές διασκευές και ερμηνείες. Τόσο η μουσική όσο και η λογοτεχνία διαθέτουν την παράξενη και αναντικατάστατη δύναμη της τέχνης: να δημιουργούν κόσμους, να μας επιτρέπουν να ζούμε νέους τρόπους ύπαρξης. Η αλληλεπίδραση μεταξύ αυτών των δύο μορφών τέχνης που χτίζουν κόσμους έχει εμπλουτίσει βαθιά η μία την άλλη κατά τη διάρκεια των αιώνων.

«Μια σελίδα από τον Όμηρο, Op. 60»

Η αρχική ιδέα του Ρίμσκι-Κόρσακοφ ήταν ένα πιο εκτεταμένο έργο. Το 1901, ζήτησε από τον Βλαντίμιρ Μπέλσκυ να γράψει το λιμπρέτο για μία όπερα με τον τίτλο «Ναυσικά».

Ωστόσο, εκείνη την περίοδο, ο Μπέλσκυ ήταν ήδη απορροφημένος από δύο άλλα λιμπρέτα. Έτσι, ο συνθέτης άρχισε να δουλεύει μόνος του ένα «μικρό σκίτσο από την Οδύσσεια», το οποίο θα μπορούσε να αποτελέσει την εισαγωγή της όπερας. Η ιδέα μιας πλήρους όπερας ξεθώριασε με την πάροδο του χρόνου, αλλά το σκίτσο έγινε ένα όμορφο αυτόνομο κομμάτι δώδεκα λεπτών.

 

Ξεκινά δραματικά, με πομπώδεις συγχορδίες που θυμίζουν τα κύματα της θάλασσας. Αυτές αντισταθμίζονται γρήγορα από νότες που είναι ταυτόχρονα ρομαντικές και φανταστικές. Η αρχική ένταση των χάλκινων πνευστών και οι δραματικές κλιμακώσεις δίνουν σταδιακά τη θέση τους σε ήρεμες γυναικείες φωνητικές αρμονίες, που προσθέτουν ένα άρωμα μυστηρίου και γαλήνης που θυμίζει ηλιόλουστα, παραδεισένια νησιά της Μεσογείου.

«Δον Κιχώτης: Φανταστικές παραλλαγές πάνω σε ένα θέμα ιπποτικού χαρακτήρα, έργο 35»

Ένα άλλο έργο κλασικής μουσικής με επίκεντρο έναν ηρωικό λογοτεχνικό χαρακτήρα είναι το «Δον Κιχώτης: Φανταστικές παραλλαγές σε ένα θέμα ιπποτικού χαρακτήρα, Op. 35» του Ρίχαρντ Στράους. Ο μοναχικός περιπλανώμενος ιππότης του Μιγκέλ ντε Θερβάντες, που περιπλανιέται στις ισπανικές πεδιάδες αναζητώντας ιπποτικές αποστολές πολύ μετά το τέλος της εποχής της ιπποσύνης, κέντρισε τη φαντασία του δυτικού κόσμου όταν εμφανίστηκε για πρώτη φορά το 1605. Σχεδόν 300 χρόνια αργότερα, εξακολουθούσε να συναρπάζει τους ανθρώπους, συμπεριλαμβανομένου του Γερμανού συνθέτη Ρίχαρντ Στράους.

Το 1897, ο Στράους συνέθεσε ένα «τονικό ποίημα» – ένα ορχηστρικό μουσικό έργο που απεικονίζει το περιεχόμενο ενός ποιήματος ή μυθιστορήματος – βασισμένο στον «Δον Κιχώτη».

Το επεισοδιακό μυθιστόρημα προσφερόταν για μία μουσική ερμηνεία, η οποία, σύμφωνα με τον Στράους, περιελάμβανε περισσότερα από 53 λειτουργικά μοτίβα ή θέματα. Όπως σημείωσε η Μάριαν Ουίλλιαμς Τομπίας για τη Συμφωνική Ορχήστρα της Ινδιανάπολης, το τονικό ποίημα περιγράφει θαυμάσια την ιστορία, ενώ παράλληλα αποτυπώνει και την ψυχολογική μεταμόρφωση των χαρακτήρων. Η Τομπίας ανέφερε τον μουσικό κριτικό Έρνεστ Νιούμαν, ο οποίος είπε: «Πουθενά εκτός από το έργο του λαμπρού παλιού Μπαχ δεν υπάρχει τέτοιος συνδυασμός ανεξάντλητης δημιουργικής φαντασίας».

 

Στη σύνθεση, ο Στράους αντιστοιχίζει τα όργανα στους χαρακτήρες. Το σόλο τσέλο (και μερικές φορές το σόλο βιολί) αντιπροσωπεύει θεματικά τον ίδιο τον Δον Κιχώτη. Το κλαρινέτο και η τενόρο τούμπα ενσαρκώνουν τον υπηρέτη του, Σάντσο Πάντσα, ενώ το όμποε εκφράζει την όμορφη αλλά άπιαστη Δουλτσινέα. Οι ήχοι του τσέλου, για παράδειγμα, είναι συχνά τολμηροί, ρέοντες και ρομαντικοί, αντανακλώντας άριστα τον χαρακτήρα του Δον Κιχώτη στο μυθιστόρημα.

Παρόμοια εφευρετικότητα συναντάται και στην Παραλλαγή II, η οποία βασίζεται σε ένα επεισόδιο του μυθιστορήματος, κατά το οποίο ο Δον Κιχώτης βλέπει ένα κοπάδι προβάτων σαν εχθρικό στρατό και του επιτίθεται. Ο Στράους μιμείται τον ήχο των ζώων χρησιμοποιώντας μία ιδιαίτερη τεχνική φυσήματος στα χάλκινα πνευστά, μια από τις πρώτες εκτεταμένες χρήσεις της τεχνικής αυτής που δίνει παράφωνο ήχο.

Όταν ρωτήθηκε ο Στράους, το 1921, ποια από τα τονικά του ποιήματα ήταν τα αγαπημένα του, συμπεριέλαβε το «Δον Κιχώτη» στα τρία πρώτα:

«Αυτά που εκφράζουν πιο καθαρά εμένα και τις απόψεις μου: «Ζαρατούστρα, Δον Κιχώτης και Ντομέστικα.»

«Ουβερτούρα από το Όνειρο καλοκαιρινής νύχτας, έργο 21»

Ο Γερμανός συνθέτης Φέλιξ Μέντελσον ήταν ένα παιδί-θαύμα, όπως και ο Μότσαρτ, αρχίζοντας μαθήματα πιάνου σε ηλικία 6 ετών και δίνοντας το πρώτο του κονσέρτο σε ηλικία 9 ετών.

Σε ηλικία μόλις 17 ετών, ο Μέντελσον συνέθεσε μια ουβερτούρα για το έργο του Σαίξπηρ «Όνειρο καλοκαιρινής νύχτας». Σύμφωνα με τα λόγια της μαέστρου Μαρίν Άλσοπ, ο Μέντελσον απελευθέρωσε τη δημιουργική του δύναμη σε αυτό το έργο με εξαιρετικό αποτέλεσμα, «αποτυπώνοντας απόλυτα τη μαγεία και την ελαφρότητα του αιθέριου κόσμου που δημιούργησε ο Σαίξπηρ».

Το έργο του Σαίξπηρ για τους εραστές που χάνονται σε ένα μαγικό δάσος πρέπει να προσέφερε στον νεαρό συνθέτη ευρύ πεδίο για καλλιτεχνική εξερεύνηση και έκφραση. Το έργο του λάμπει από χαρά, ρομαντισμό, μαγεία και βαθιές σκέψεις για την ανθρώπινη κοινωνία, το γάμο και τη φύση, όλα ντυμένα με την εξαιρετική ποίηση του Σαίξπηρ. Ο Μέντελσον εκμεταλλεύτηκε πλήρως αυτό το πλεονέκτημα.

Η ουβερτούρα ξεκινά με τέσσερις μεγαλοπρεπείς συγχορδίες και τους αέρινους ήχους του φλάουτου και των εγχόρδων, που γρήγορα αρχίζουν να χορεύουν με τη σκανταλιάρικη διάθεση των ξωτικών, θυμίζοντας το τρέξιμο των νεράιδων. Σύντομα, το κομμάτι ανοίγει σε έναν πλήρη, χαρούμενο ήχο που αποτελείται από το παιχνίδι μεταξύ των εγχόρδων και των κόρνων. Η ένταση αυξάνεται καθώς προχωρά η ουβερτούρα, αλλά δεν εγκαταλείπει την ανεμελιά που διέπει το έργο, καταλήγοντας σε ένα κωμικό και χαρούμενο φινάλε. Σε όλο το έργο, ο Μέντελσον αναμιγνύει θέματα για την αυλή της Αθήνας, τις νεράιδες, τους εραστές, ακόμη και για τον Νικ Μπόττομ, τον υφαντή. Όπως ο Στράους, ο Μέντελσον χρησιμοποιεί έξυπνη ενορχήστρωση για να μιμηθεί τους ήχους των ζώων – όπως τον γάιδαρο του μαγεμένου Μπόττομ, που τον αποδίδει με ένα «χι-χα» από τα έγχορδα.

«Ο δρόμος συνεχίζεται παντοτινά: Ποιήματα και τραγούδια της Μέσης Γης»

Ο μεγάλος συγγραφέας φαντασίας Τζ.Ρ.Ρ. Τόλκιν έγραψε δεκάδες τραγούδια για τα λογοτεχνικά του έργα σχετικά με το φανταστικό βασίλειο της Μέσης Γης, συμπεριλαμβανομένων του «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών» και του «Χόμπιτ».

Αν και στα βιβλία του υπάρχουν μόνο ως στίχοι, μετά τη δημοσίευση και τη διάδοση των έργων, ορισμένοι μουσικοί έδειξαν ενδιαφέρον για αυτά τα τραγούδια. Ένας από αυτούς ήταν ο Βρετανός συνθέτης, τραγουδιστής και διασκεδαστής Ντόναλντ Σουάν. Σε συνεργασία με τον ίδιο τον Τόλκιν, ο Σουάν μελοποίησε τις μπαλάντες, τα ταξιδιωτικά τραγούδια και τα ποιήματα του Τόλκιν σύμφωνα με την παράδοση της βρετανικής λαϊκής μουσικής.

Δημοσίευσε αυτά τα γραφικά κομμάτια στο βιβλίο The Road Goes Ever On: Poems & Songs of Middle Earth, το οποίο εγκρίθηκε από τον Τόλκιν. Ο ίδιος ο συγγραφέας πρόσθεσε σημειώσεις και σχόλια στο βιβλίο. Όπως εξήγησε ο Στιούαρτ Χέντρικσον στην ηχογράφηση των τραγουδιών, όλα εκτός από ένα προέρχονται από το «Άρχοντας των Δαχτυλιδιών». Ένα τραγούδι μάλιστα τραγουδιέται στα ελφικά, τη γλώσσα που επινόησε ο Τόλκιν.

 

Σε όσους έχουν διαμορφώσει μία μουσική εντύπωση για τη Μέση Γη από την αριστουργηματική μουσική επένδυση του Χάουαρντ Σορ για τις κινηματογραφικές μεταφορές του Πήτερ Τζάκσον, οι ερμηνείες του Σουάν μπορεί να φανούν λίγο περίεργες. Κατ’ αρχάς, η ηχογράφηση του Χέντρικσον χρησιμοποιεί πιάνο, το οποίο δεν είναι όργανο που ανήκει στη Μέση Γη. Παρ’ όλα αυτά, τα τραγούδια είναι γοητευτικά και συγκινητικά. Έχουν μια σαφή σύνδεση με αυτό που γνωρίζουμε για τη μεσαιωνική ή ακόμα και την αρχαία μουσική, η οποία συχνά βασίζεται σε σόλο φωνή συνοδευόμενη από λιτή ενορχήστρωση. Σίγουρα, το γεγονός ότι ο ίδιος ο συγγραφέας ενέκρινε αυτές τις ερμηνείες τούς προσδίδει, αναμφίβολα, ένα βαθμό αξιοπιστίας.

 

Η «Θεία Κωμωδία», που γράφτηκε από τον Δάντη Αλιγκιέρι στις αρχές του 14ου αιώνα, αφηγείται το πνευματικό ταξίδι του προσκυνητή στα βασίλεια της μεταθανάτιας ζωής: την Κόλαση, το Καθαρτήριο και τον Παράδεισο. Το εμβληματικό ποίημα του Δάντη διατρέχει τα οδυνηρά βάθη της Κόλασης και εκτοξεύεται στις φωτεινές κορυφές του Ουρανού, περιλαμβάνοντας όλο το φάσμα των ανθρώπινων συναισθημάτων και εμπειριών, συμπυκνώνοντας το σύνολο του ανθρώπινου δράματος.

 

 

Όπως σημειώνουν οι Άλντο Μπερνάρντο και Άντονυ Πελεγκρίνι στο βιβλίο τους Companion to Dante’s Divine Comedy, ο Δάντης προσπάθησε να συνθέσει ένα «πλήρες όραμα» για όλα όσα υπάρχουν, το σύμπαν και τη θέση της ανθρωπότητας σε αυτό, συγκεντρώνοντας όλα τα πράγματα σε ένα αρμονικό και οργανωμένο σύνολο, δεμένο με τη δύναμη της αγάπης. Τα περισσότερα από όσα έγραψε τον 14ο αιώνα ισχύουν εξίσου και σήμερα: συνεχίζουμε να ζούμε ένα ψυχολογικό και πνευματικό δράμα, του οποίου τα θεμέλια παραμένουν αναλλοίωτα. Για την ανθρώπινη φύση, ο πόνος αποτελεί  συστατικό στοιχείο του κόσμου και θα παλεύουμε με το πώς να τον κατανοήσουμε.

Ο Δάντης μπορεί να μας βοηθήσει διδάσκοντάς μας σιγά-σιγά τον μυστηριώδη τρόπο με τον οποίο λειτουργεί ο πόνος και γιατί αποτελεί απαραίτητο καταλύτη για την ανάπτυξη και την τελειοποίησή μας ως ανθρώπινα όντα.

Ο πόνος στην κόλαση

Η «Θεία Κωμωδία» είναι ένα ποίημα γεμάτο πόνο στην αρχή. Μετά την περίφημη έναρξη που μας παρουσιάζει τον Δάντη σε «ένα ζοφερό δάσος, παραστρατημένο»,  ο ποιητής συναντά τον Βιργίλο και οδηγείται από εκείνον στα έγκατα της Κόλασης. Εκεί, βλέπει τα βάσανα, τα μαρτύρια και την απελπισία που είναι οι συνέπειες της αμετανόητης αμαρτίας.

 

Καθώς ο Δάντης και ο Βιργίλιος κατεβαίνουν τα επίπεδα της Κόλασης το ένα το άλλο, βλέπουν τις ψυχές να παρασύρονται από καταιγίδες, να καρφώνονται από τα δίκρανα των δαιμόνων και να κολλάνε ανάποδα σε αχνιστές καυτές τρύπες — είναι τα βάσανα εκείνων που αρνήθηκαν να αλλάξουν. Οι αμαρτωλοί στην «Κόλαση» υφίστανται μια ατελείωτη εμπειρία πόνου ως τιμωρία για τις αμαρτίες τους και την άρνηση ή αδυναμία τους για γνήσια μετάνοια. Ο πόνος δεν μπορεί να επιφέρει καμία βελτίωση σε αυτές τις ψυχές.

Οι κριτικοί γενικά συμφωνούν ότι το ποίημα του Δάντη μπορεί να διαβαστεί σε πολλαπλά επίπεδα: Σε ένα επίπεδο, είναι η περιγραφή ενός ταξιδιού στη μετά θάνατον ζωή. Αλλά αλληγορικά, αφηγείται επίσης το ταξίδι της ψυχής προς τον Θεό κατά τη διάρκεια αυτής της ζωής, τη διαδικασία της πνευματικής μεταστροφής και ωρίμανσης.

Μέσα από ισχυρές ποιητικές εικόνες, ο Δάντης επισημαίνει το γεγονός ότι ακόμη και εδώ στη γη τα βάσανα μιας δύστροπης ψυχής είναι ουσιαστικά αυτοεπιβαλλόμενα. Ο αμαρτωλός ζει σε έναν κόσμο περιχαρακωμένο από την ατομική του θέληση και επιθυμίες, ο οποίος συνεχώς συστέλλεται μέχρι που το άτομο εγκλωβίζεται μέσα στο ίδιο του το κακό και τη δυστυχία. Αυτός ακριβώς είναι ο τρόπος με τον οποίο ο Δάντης απεικονίζει τον Σατανά στο ποίημα: ως μια τερατώδη φιγούρα κλεισμένη σε φύλλα πάγου, βαθιά στον πυρήνα της γης. Ο πάγος έχει σχηματιστεί εξαιτίας των ψυχρών ριπών που δημιουργούνται από το ατελείωτο χτύπημα των νυχτεριδοφτερών του κακού πνεύματος. Με την αχαλίνωτη υπερηφάνεια και την άκαρπη προσπάθειά του να υψωθεί πάνω από τον ίδιο τον Θεό, ο Σατανάς δημιούργησε ο ίδιος τη φυλακή του.

Στοχαζόμενοι για τη μεταφορική και τη γήινη έννοια του ποιήματος, βλέπουμε τη σοφία και την αλήθεια όσων προτείνει ο Δάντης: η εμπειρία του πόνου εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη στάση του πάσχοντος, και, σε ορισμένες περιπτώσεις, ο πόνος μπορεί ακόμη και προκαλείται από τον ίδιο, από την άρνησή του να εγκαταλείψει έναν επιβλαβή, επιζήμιο ή παράλογο τρόπο ζωής.

Εν τούτοις, ο τιμωρητικός πόνος της Κόλασης δεν είναι ο μόνος τύπος πόνου που παρουσιάζει ο Δάντης. Στο δεύτερο μέρος του ποιήματος, το «Καθαρτήριο», ο πόνος δεν είναι τιμωρητικός αλλά θεραπευτικός. Όλο το ύφος του ποιήματος αλλάζει ανάλογα με τη στάση των πασχόντων που συναντά ο Δάντης. Η αντίδρασή τους στον πόνο είναι εντελώς διαφορετική σε αυτό το βασίλειο του φωτός και της ελπίδας σε σύγκριση με τις θειούχες εσοχές της κόλασης.

Ο πόνος στο Καθαρτήριο

Το βουνό του Καθαρτηρίου υψώνεται σαν στήλη από τη θάλασσα, προς τον ουρανό — μια οπτική αναπαράσταση της ελπίδας που τρέφουν οι καρδιές των ψυχών που ανεβαίνουν τις πλαγιές του. Ενώ οι ψυχές που συνάντησε ο Δάντης στην Κόλαση καταριόντουσαν, βογκούσαν και βυθίζονταν στην αυτολύπηση, οι ψυχές στο Καθαρτήριο χαιρετούν η μία την άλλη με χαρά, τραγουδούν και συζητούν για την ποίηση. Το βλέμμα τους είναι στραμμένο προς τα έξω και προς τα πάνω, και διαθέτουν ελπίδα: την ελπίδα να εξαγνίσουν τις ατέλειές τους και να φτάσουν μια μέρα στον Παράδεισο.

 

Αυτό που μας διδάσκει ο Δάντης στο «Καθαρτήριο» είναι ότι ο πόνος, όταν τον αγκαλιάζουμε με θάρρος και ελπίδα, μπορεί να μας μεταμορφώσει και να μας οδηγήσει, τελικά, σε ανώτερες περιοχές χαράς. Οι ψυχές στο Καθαρτήριο υποφέρουν με τη θέλησή τους, επειδή γνωρίζουν ότι οι πόνοι τους δεν έχουν σκοπό να τιμωρήσουν αλλά να θεραπεύσουν.

Οι ψυχές τους έχουν «λυγίσει» από σφάλματα που διέπραξαν στη ζωή και πρέπει να ισιώσουν. Για τον Δάντη, όπως και για αυτές τις ψυχές, η άνοδος στο βουνό είναι μια διαδικασία επίτευξης της ολότητας και αποκατάστασης της αθωότητας. Είναι ο δρόμος προς τον Παράδεισο.

Ολόκληρη η δομή του ποιήματος αντικατοπτρίζει τα πνευματικά στάδια της μετάνοιας: συνειδητοποίηση της αμαρτίας, μετάνοια και συγχώρεση. Ο κριτικός λογοτεχνίας Νασρουλάχ Μαμπρόλ γράφει:

«Όπως πρέπει να κάνουν όλα τα ανθρώπινα όντα, σύμφωνα με τη μεσαιωνική χριστιανική άποψη του Δάντη, ο προσκυνητής πρέπει πρώτα να αναγνωρίσει τη φύση της αμαρτίας (όπως κάνει στην «Κόλαση»), να εξιλεωθεί για την αμαρτία του (όπως κάνει στο «Καθαρτήριο») και να αυξηθεί σε σοφία, χαρά και αγάπη μέσω της αγίας ζωής (όπως κάνει στο «Παράδεισο»). Με αυτόν τον τρόπο, ο προσκυνητής Δάντης είναι ένας δυναμικός χαρακτήρας, που κινείται από την αμαρτία στη σωτηρία, από την άγνοια στη σοφία, από την απελπισία στη χαρά, μέσα από το ταξίδι του προς τον Θεό.»

Βλέπουμε αυτήν τη θεραπευτική διαδικασία να επιδεικνύεται στην ταράτσα των υπερήφανων, το πρώτο επίπεδο του Καθαρτηρίου. Οι πρώην αμαρτωλοί εδώ βαρύνονται από μεγάλες πέτρες που πρέπει να μεταφέρουν στο βουνό — ωστόσο, αν και λυγίζουν από το βάρος, δεν παραπονιούνται. Αυτό αποτελεί εν μέρει εξιλέωση για την αμαρτία της υπερηφάνειας, αλλά, ακριβέστερα, είναι ένας είδος επιδιόρθωσης. Είναι η διάλυση της δυσκαμψίας των υπερήφανων, έτσι ώστε να επανέλθουν στη σωστή κατάσταση και να μπορέσουν να περπατήσουν και πάλι με χάρη.

Παρομοίως, στο επίπεδο των ζηλόφθονων ράβονται τα μάτια τους, ώστε, πρώτον, να διδαχθούν να μην κοιτάζουν με ζήλια αυτά που έχουν οι γείτονές τους και, δεύτερον, να μάθουν να εμπιστεύονται και να στηρίζονται ο ένας στον άλλον καθώς ανεβαίνουν προς τη θέωση, αντί να υπονομεύουν ο ένας τον άλλον, όπως έκαναν στη ζωή.

Καθώς ανεβαίνει ο Δάντης τα επίπεδα, βιώνει και ο ίδιος τη διαδικασία της θεραπευτικής κάθαρσης. Όπως επισημαίνει ο κριτικός Τζόζεφ Πηρς , «ο συμβολισμός συνεχίζεται όταν ο άγγελος κάνει το σημάδι των επτά P πάνω στο μέτωπο του Δάντη, κατά την είσοδό του στο Καθαρτήριο, σύμβολο των επτά θανάσιμων αμαρτημάτων (P από το peccatum, τη λατινική λέξη για την αμαρτία). Κάθε ένα από αυτά τα Ρ αφαιρείται με τη άνοδό του στο επόμενο επίπεδο, κάτι που σημαίνει τον εξαγνισμό του από το αντίστοιχο αμάρτημα. Τελικά, στην κορυφή του Όρους του Καθαρτηρίου, ο Δάντης βρίσκεται στον επίγειο Παράδεισο, την Εδέμ πριν από το προπατορικό αμάρτημα, τον τόπο της αρχέγονης αθωότητας τον απαλλαγμένο από την αμαρτία». Έτσι, στο Καθαρτήριο, ο πόνος είναι λυτρωτικός, προπαρασκευαστικός και διορθωτικός.

Τι ακριβώς πρέπει να διορθωθεί; Στη ρίζα όλων των πνευματικών παραμορφώσεων, λέει ο Δάντης, βρίσκεται κάποιο είδος διαστροφής της αγάπης. Ο Δάντης υποστηρίζει ότι όλες οι πράξεις — καλές και κακές — απορρέουν τελικά από την αγάπη. Ακόμη και μια κακή πράξη εκτελείται επειδή το άτομο που τη διαπράττει αγαπάει κάτι — είτε το λάθος πράγμα είτε με λάθος τρόπο. Οι Μπερνάρ και Πελεγκρίνι εξηγούν: «Ο Δάντης μαθαίνει από τον Βιργίλιο ότι η κοσμική δύναμη που καθορίζει όλα τα πράγματα είναι η αγάπη. Η μοίρα κάθε ψυχής εξαρτάται από το πώς και πού κατευθύνει αυτή τη μυστηριώδη δύναμη που βρίσκεται και μέσα της και από την ικανότητά της να δέχεται την επιρροή της από έξω.»

Η σχέση ανάμεσα στον πόνο και την αγάπη διατυπώνεται υπέροχα στο ποίημα του Δάντη. Διότι αν η αγάπη είναι η πηγή όλων των πράξεων, τότε μια σωστά διατεταγμένη αγάπη παρέχει επίσης στις ψυχές στο Καθαρτήριο τα μέσα για να υπομείνουν αυτό που πρέπει να υπομείνουν. Πράγματι, η αγάπη περιέχει το κλειδί που επιτρέπει στον πάσχοντα να υπερβεί τον πόνο του. Ένα παράδειγμα αυτού συμβαίνει καθώς ο Δάντης φτάνει στο τελευταίο επίπεδο του Καθαρτηρίου, που αποτελείται από ένα πύρινο στεφάνι. Αυτό που του δίνει τελικά το κουράγιο να περάσει μέσα από τις φλόγες είναι η αγάπη του για τη Βεατρίκη, την οποία γνωρίζει ότι θα βρει στην άλλη πλευρά.

 

Μια από τις ψυχές που συναντά ο Δάντης στο Καθαρτήριο προσφέρει μία υπέροχη εξήγηση για το πώς η αγάπη κάνει τα βάσανα όχι απλώς υποφερτά, αλλά ακόμη και ένα είδος παρηγορίας:

Κάθε πνεύμα, του οποίου το τραγούδι καταγγέλλει την αδηφαγία στην οποία αφηνόταν, εδώ με την πείνα και τη δίψα εξαγνίζεται. Των καρπών τα αρώματα και η πάχνη της χλόης την επιθυμία μας να φάμε και να πιούμε φουντώνει. Και κάθε νέος γύρος, τον πόνο μας τροφοδοτεί. Πόνο, είπα; Παρηγορία, μάλλον: γιατί εκείνη η θέληση στο δέντρο μάς οδηγεί, η ίδια που τον Χριστό οδήγησε να κράξει τον Πατέρα, την ώρα που μας έσωζε πληρώνοντας με το ίδιο Του το αίμα. («Καθαρτήριο», Άσμα XXIII, ελεύθερη απόδοση από αγγλική μετάφραση – Σ.τ.Μ)

Με άλλα λόγια, το εξαγνιστικό μαρτύριο των κάποτε αδηφάγων ψυχών γίνεται στην πραγματικότητα παρηγοριά γι’ αυτές, αφού γνωρίζουν ότι τις θεραπεύει από το πάθος τους και τις φέρνει πιο κοντά στο αντικείμενο της αγάπης τους, τον Θεό. Αυτό είναι το ευτυχές παράδοξο που διερευνάται στο «Καθαρτήριο»: Ο πόνος δεν είναι ασύμβατος με την ευτυχία, τη χαρά και την αγάπη.

Στο τελευταίο τμήμα του ταξιδιού και ποιήματος του Δάντη, στον «Παράδεισο», δεν υπάρχει πόνος. Αλλά ο Δάντης μπορεί να φτάσει εκεί μόνο περνώντας από τις δοκιμασίες της Κόλασης και του Καθαρτηρίου. Με αυτόν τρόπο, ο ποιητής μάς δείχνει ότι ο πόνος έχει νόημα και αξία όταν ανταποκρινόμαστε θετικά σε αυτόν, ένα νόημα που εγκυμονεί την υπόσχεση μιας διαρκώς βαθύτερης ευτυχίας.

«Οι Βικτωριανοί ήταν ερωτευμένοι με τη φυσική ιστορία», έγραψε η Μπάρμπαρα Τ. Γκέητς στην εισαγωγή ενός τεύχους του Victorian Literature and Culture. Η βικτωριανή εποχή ήταν μια περίοδος άνθησης της επιστημονικής έρευνας και πειραματισμού, αλλά αυτό το επιστημονικό ενδιαφέρον δεν εξάλειψε σε καμία περίπτωση τη ρομαντική και πνευματική γοητεία της φύσης ούτε την εκτίμηση της εποχής για την αισθητική της.

Αυτές οι κάπως αντίθετες τάσεις – προς το συστηματικό και το λογικό από τη μία πλευρά και προς το διαισθητικό και το αισθητικό από την άλλη – συναντήθηκαν και συγχωνεύτηκαν κατά τη βικτωριανή και την εδουαρδιανή εποχή. Όπως το έθεσε η Γκέητς, το έργο των διανοουμένων και των καλλιτεχνών της εποχής «ήταν να χτίσουν και να ενισχύσουν δυνατές γέφυρες: μεταξύ της επιστήμης και της τέχνης […] μεταξύ του ρομαντισμού, με τον εκτεταμένο λεκτικό του φόρο τιμής στη φύση, και του βικτωριανισμού, με τη λατρεία του για τη συγκεκριμένη, λεπτομερή περιγραφή».

 

Η βικτωριανή αφοσίωση στη φύση εκδηλώθηκε τόσο στη λογοτεχνία όσο και στην τέχνη. Ο Ε.Ντ.Χ. Τζόνσον χαρακτήρισε την περίοδο από το 1770 έως το 1880 ως «χρυσή εποχή της φυσικής ιστορίας» και αυτή η χρυσή εποχή συνέχισε να επηρεάζει τον δυτικό πολιτισμό μέχρι την Εδουαρδιανή περίοδο (1901-1910) και πέρα από αυτήν. Όπως έγραψε η Γκέητς:

«Η βικτωριανή φυσική ιστορία περιγράφει μια συντριπτική τάση για συλλογή, παρατήρηση και καταγραφή της φύσης που εμφανίστηκε κατά τη διάρκεια της βασιλείας της βασίλισσας Βικτωρίας, αν και θα προτιμούσα να επεκτείνω το χρονικό της πλαίσιο ώστε να περιλαμβάνει αυτό που σήμερα ονομάζουμε μακρύ 19ο αιώνα.»

Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η μελέτη και η τεκμηρίωση της φύσης ήταν δημοφιλείς δραστηριότητες μεταξύ ανθρώπων όλων των ηλικιών και τάξεων, ανδρών όσο και γυναικών.

«Η φυσική ιστορία προσέφερε πεδία ανοιχτά τόσο σε ερασιτέχνες όσο και σε επαγγελματίες, και σε αυτά τα πεδία περιπλανήθηκαν και οι μεν και οι δε καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας τους. […] Σίγουρα είχε μια αισθητική, καθώς και μια επιστημονική συνιστώσα· ασχολούνταν τόσο με τα φυλλώδη γεγονότα όσο και με την ομορφιά των φύλλων.»

Τζ. Τζ. Ώντυμπον – Μπέατριξ Πόττερ

Όπως συμβαίνει συχνά με τις ερωτικές σχέσεις, η αγάπη των Βικτωριανών για τη φύση ενέπνευσε πολλά όμορφα έργα τέχνης. Με διαφορετικά στυλ και εφαρμογές, οι καλλιτέχνες που δραστηριοποιούνταν εκείνη την εποχή εξήγαγαν την αφοσίωση της εποχής στην ταξινόμηση, τη μελέτη και την απεικόνιση των πλούσιων θαυμάτων του φυσικού κόσμου.

Ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα, ο διάσημος καλλιτέχνης και ορνιθολόγος Τζον Τζέημς Ώντυμπον (1785-1851) πλανιόταν στην άγρια φύση με την ελπίδα να αναγνωρίσει και να απεικονίσει όλα τα πουλιά της Βόρειας Αμερικής. Η επιστημονική ακρίβεια του έργου του σε συνδυασμό με τα υψηλού επιπέδου έργα του προανήγγειλαν την έλευση του νατουραλισμού της βικτωριανής εποχής.

 

Το έργο του Ώντυμπον φαίνεται να λάμπει με ένα εξωπραγματικό φινίρισμα, μια ονειρική ποιότητα, διατηρώντας παράλληλα μια σχολαστική πιστότητα στις λεπτομέρειες και την ακρίβεια του θέματος, όπως αυτό υπάρχει στο καθημερινό περιβάλλον του. Είναι τόσο ρεαλιστικές όσο και ρομαντικές. Το αριστούργημά του, «The Birds of America», παραμένει το πρότυπο με το οποίο συγκρίνονται οι ζωγράφοι που ειδικεύονται στα πουλιά ακόμη και σήμερα. Ενώ ο Ώντυμπον είχε το βλέμμα του σταθερά στραμμένο στον ουρανό και τους κατοίκους του, μια άλλη γνωστή προσωπικότητα, η Μπέατριξ Πόττερ (1866–1943), είχε το δικό της βλέμμα στραμμένο στο έδαφος και στα φυτά και τους μύκητες που το κάλυπταν. Αν και είναι πιο γνωστή για τα μαγευτικά παιδικά της βιβλία με τα ανθρωπόμορφα ζώα, ήταν επίσης ταλαντούχος βοτανολόγος και μυκητολόγος. Δημιούργησε περίπλοκες, λεπτομερείς εικονογραφήσεις μυκήτων και έγραψε μια εργασία το 1897 με τίτλο «On the germination of the spores of Agaricineae» (Σχετικά με τη βλάστηση των σπόρων των Agaricineae). Όπως έγραψε η Linnean Society of London: «Η δύναμη της Πόττερ βρισκόταν στη σχολαστική της παρατήρηση και την καλλιτεχνική της δεινότητα […] ήταν μια άριστη εικονογράφος, που παρατηρούσε προσεκτικά και κατέγραφε πιστά ό,τι έβλεπε.»

 

Η τεράστια επιτυχία των παιδικών της βιβλίων μπορεί να αποδοθεί, εν μέρει, στο γεγονός ότι βασίζονταν στις δικές της παρατηρήσεις. Από την παιδική της ηλικία, η Πόττερ είχε άμεση επαφή με πραγματικά φυτά και ζώα και εξασκούνταν σταθερά στην πιστή αποτύπωσή τους. Αυτό το υπόβαθρο σήμαινε ότι, όταν πρόσθετε μια πινελιά φαντασίας στις εικονογραφήσεις των παιδικών της βιβλίων, όπως τα ρούχα και τα μικρά σπιτάκια των χαρακτήρων της, αυτό αντισταθμιζόταν από το βάρος της αυθεντικότητας.

Η προσεκτική παρατήρηση της φύσης από την Πόττερ επηρέασε την τέχνη της Έντιθ Χόλντεν (1871-1920), ενώ η φανταστική, αλλά εμπνευσμένη από τη φύση παιδική λογοτεχνία της συνεχίστηκε από την Σίσελυ Μαίρη Μπάρκερ (1895–1973).

Άλλοι καλλιτέχνες

Η Χόλντεν είναι πιο γνωστή για το έργο της που εκδόθηκε μετά το θάνατό της, «Nature Notes for 1906» (Σημειώσεις για τη φύση του 1906), που δημοσιεύθηκε με τον τίτλο «The Country Diary of an Edwardian Lady» (Το εξοχικό ημερολόγιο μιας εδουαρδιανής κυρίας). Πρόκειται για ένα όμορφα γραμμένο και εικονογραφημένο ημερολόγιο που καταγράφει τις παρατηρήσεις της για τη βρετανική ύπαιθρο και τον φυσικό κόσμο της. Περιλαμβάνει σημειώσεις, παρατηρήσεις, αποσπάσματα ποίησης, καλλιγραφία και λεπτομερείς, πλούσιες ακουαρέλες με δείγματα και τοπία, με τις κοινές και επιστημονικές ονομασίες τους.

 

Αυτό το έργο της αποκαλύπτει ένα μυαλό σε αρμονία με τον φυσικό κόσμο, την αγγλική λογοτεχνική παράδοση, τις εικαστικές τέχνες και τη σχέση μεταξύ των τριών. Δεν ήταν ασυνήθιστο για τις βικτωριανές και εδουαρδιανές κυρίες να κρατούν παρόμοια ημερολόγια για τη φύση, αν και η επαγγελματική κατάρτιση της Χόλντεν ως καλλιτέχνιδα της Σχολής Καλών Τεχνών του Μπέρμιγχαμ και στη Δημοτική Σχολή Καλών Τεχνών έκανε το δικό της ένα αξιοσημείωτο παράδειγμα. Το ημερολόγιό της αγαπήθηκε από το αναγνωστικό κοινό, όταν ανακαλύφθηκε και εκδόθηκε για πρώτη φορά, τη δεκαετία του 1970.

Το έργο της Σ.Μ. Μπάρκερ είναι πολύ λιγότερο ακριβές από επιστημονική σκοπιά, αν και αντλεί σαφώς έμπνευση από τους φυσιοδίφες καλλιτέχνες του προηγούμενου αιώνα. Η καλλιτέχνις έγινε ισόβιο μέλος της Croydon Art Society όταν ήταν μόλις 16 ετών και σύντομα αφοσιώθηκε στην καριέρα της ως ζωγράφος, εικονογραφώντας ευχετήριες κάρτες, περιοδικά και βιβλία.

Το 1923, πούλησε μια συλλογή εικόνων και στίχων με θέμα τις νεράιδες στην Blackie & Son, με τίτλο «Flower Fairies of the Spring» (Νεράιδες των λουλουδιών της άνοιξης), την οποία ακολούθησαν άλλα τρία βιβλία που συμπλήρωσαν τις τέσσερις εποχές. Οι λεπτεπίλεπτες εικονογραφήσεις με τις φανταστικές νεράιδες που συνδέονταν με πραγματικά φυτά, θυμίζουν την Πόττερ και την ευρύτερη παράδοση των φυσιολατρών καλλιτεχνών. Τα βιβλία ταξινομούνται ως ψεύτικα ημερολόγια φύσης ή οδηγοί πεδίου.

Αν και πήρε μια φανταστική κατεύθυνση με τα βιβλία της για νεράιδες, η Μπάρκερ άντλησε έμπνευση από τους Προραφαηλίτες, οι οποίοι ακολουθούσαν τον κανόνα «πιστοί στη φύση» που διατύπωσε ο συγγραφέας, λέκτορας και κριτικός τέχνης Τζον Ράσκιν.

Πιστοί στη φύση

Ο Ράσκιν πίστευε ότι η προσήλωση στις μορφές που βρίσκονται στη φύση οδηγεί σε υψηλότερες αλήθειες στον ηθικό, πνευματικό και φιλοσοφικό τομέα.

Μεταξύ των πλέον αξιόλογων μελών του προραφαηλιτικού κινήματος ήταν ο Ντάντε Γκαμπριέλ Ροσσέττι, ο Ουίλλιαμ Χόλμαν Χαντ και ο Τζον Έβερετ Μιλλαί.

 

Αυτό το κίνημα — ιδιαίτερα οι τοπιογραφίες του — τόνισε εκ νέου τον τρόπο με τον οποίο ο φυσικός κόσμος επηρέασε τη βικτωριανή τέχνη.

Επειδή οι Προραφαηλίτες ήταν αφοσιωμένοι στο να ζωγραφίζουν με ακρίβεια αυτό που έβλεπαν μπροστά τους στη φύση, εντρύφησαν στη ζωγραφική «en plein air». Όπως έγραψε ο Ντόμινικ Γουίτεκ για το Artsper Magazine: «Οι Προραφαηλίτες και ο Ράσκιν διαφωνούσαν με την ιδέα ότι η φύση έπρεπε να αλλάξει. Για αυτούς, η φύση ήταν ένα δώρο του Θεού […] Ο Μιλλαί πήγαινε στη φύση και προσπαθούσε να παραμείνει όσο το δυνατόν πιο πιστός σε αυτό που είχε μπροστά του.»

Τα έργα που εμπνεύστηκαν από τη βικτωριανή αντίληψη για τη φύση δεν περιορίζονταν στον καμβά ή στα σκίτσα. Η Μάρθα Μάξγουελ ήταν φυσιοδίφης και ταριχεύτρια στις Ηνωμένες Πολιτείες. Μερικά από τα ταριχευμένα δείγματά της εκτέθηκαν τελικά στο Σμιθσόνιαν. Πράγματι, η τέχνη της ταρίχευσης ξεκίνησε κατά τη διάρκεια της βικτωριανής περιόδου με το έργο του Τζον Χάνκοκ. Ο Χάνκοκ εξέθεσε ένα έργο με τίτλο «Struggle with the Quarry» (Μάχη με το θήραμα). Σε αυτό, ένα γεράκι επιτίθεται σε έναν ερωδιό που κρατάει ένα χέλι. Το ρεαλιστικό έργο προσέλκυσε το ενδιαφέρον των επισκεπτών της έκθεσης, των επιστημόνων, ακόμη και της ίδιας της βασίλισσας Βικτωρίας. Οι Βικτωριανοί άρχισαν να τοποθετούν ταριχευμένα ζώα στα σπίτια τους. Αυτό έφερε τον φυσικό κόσμο σε μια πρωτόγνωρη εγγύτητα για τους κατοίκους των πόλεων.

 

Κάθε ένας από αυτούς τους καλλιτέχνες, καθώς και το έργο τους, παρουσιάζουν μια υπέροχη αρμονία μεταξύ επιστήμης και φύσης, λογικής και φαντασίας, που φαίνεται να χαρακτήριζε το βικτωριανό πνεύμα. Ακολουθώντας την αριστοτελική παράδοση, αυτοί οι βικτωριανοί καλλιτέχνες είχαν ως αφετηρία τις αισθήσεις τους και την προσεκτική παρατήρηση του κόσμου που τους περιέβαλλε. Σε αυτόν βρήκαν βαθιές πηγές νοήματος — πνευματικού και επιστημονικού — που εκφράστηκαν ως εξαιρετικά έργα τέχνης.

Επιπλέον, η δημοτικότητα της μελέτης και της απεικόνισης της φύσης μαρτυρά μία κουλτούρα που επεδίωκε να ζει κοντά στον φυσικό κόσμο. Οι Βικτωριανοί αγαπούσαν να πίνουν από ένα καθαρό ελιξίριο της φύσης που διεγείρει τόσο το μυαλό όσο και τα συναισθήματα. Το έργο των Βικτωριανών φυσιοδιφών-καλλιτεχνών μάς διδάσκει μια νοοτροπία που αναπαύεται στα θαύματα της καθημερινότητας, που βρίσκει ατελείωτη γοητεία και χαρά σε ένα μικροσκοπικό κοχύλι ή μανιτάρι και σε μια ψηλή βουνοκορφή — κάτι που χρειάζεται να ανακτήσουμε στην εποχή μας.

Η Σαρλότ Μέισον συνόψιζε τη φιλοσοφία του εκπαιδευτικού της προγράμματος ως εξής: «Η εκπαίδευση είναι ατμόσφαιρα, πειθαρχία και ζωή» .

Αυτή η πρόταση έγινε το σύνθημα της Εθνικής Εκπαιδευτικής Ένωσης Γονέων (PNEU), της οργάνωσης που ίδρυσε η Μέισον το 1887 για να δοκιμάσει και να εφαρμόσει τις εκπαιδευτικές της αντιλήψεις.

Η ιδέα ότι η εκπαίδευση περιλαμβάνει πειθαρχία δεν προκαλεί έκπληξη στους περισσότερους αναγνώστες. Ωστόσο, το να θεωρούμε την εκπαίδευση ως «ατμόσφαιρα» ή «ζωή» ακούγεται κάπως μυστηριώδες. Ωστόσο, αυτό υποδηλώνει την ευρύτητα που χαρακτήριζε την προσέγγιση της Mέισον. Για εκείνη, μια αληθινή εκπαίδευση εκτεινόταν ώστε να περιλαμβάνει ολόκληρη τη συνάντηση ενός παιδιού με τον κόσμο, σαν ένα δέντρο που απλώνει τα κλαδιά του. Για να το πετύχει αυτό, η Mέισον πίστευε ότι οι ψυχές των παιδιών έπρεπε να αφυπνιστούν μέσα από μια συνάντηση με τη γνώση.

Ενώ οι σημερινές αντιλήψεις για την εκπαίδευση ορίζονται κυρίως από εικόνες από τάξεις, βιβλία ασκήσεων, σχολικά βιβλία και μέσους όρους — τα οποία αφορούν σε ένα σημαντικό αλλά συγκεκριμένο είδος μάθησης — οι ιδέες της Mέισον πηγαίνουν πέρα από τη ‘βιομηχανική’ εκπαίδευση, αγκαλιάζοντας την ανθρώπινη ανάπτυξη συνολικά — την πλήρη άνθηση της προσωπικότητας — πέρα από τις βαθμολογίες των τεστ και την επαγγελματική κατάρτιση.

Όπως έγραψε η Σίντυ Ράστον στο βιβλίο «A Charlotte Mason Primer»: «Η αληθινή εκπαίδευση λαμβάνει χώρα στην πραγματική ζωή. Όταν αρχίσουμε να βλέπουμε όλη τη ζωή ως μια ‘τάξη’, θα εξοπλίσουμε πραγματικά τα παιδιά μας ώστε να γίνουν αυτοδίδακτοι, δια βίου μαθητές, που απολαμβάνουν τη μάθηση».

Αυτό το άρθρο παρουσιάζει εν συντομία την εκπαιδευτική σκέψη της Mέισον, η οποία παραπέμπει σε παλαιότερες μορφές μάθησης, οι οποίες προχωρούν πέρα από την επαγγελματική κατάρτιση (χωρίς να την παραμελούν) στον ευρύτερο ορίζοντα τού τι σημαίνει να είσαι ένας ολοκληρωμένος άνθρωπος.

Μια ζωή γεμάτη μάθηση

Η Μέισον γεννήθηκε το 1842 στο Μπάνγκορ της Αγγλίας. Οι γονείς της την εκπαίδευσαν, μοιραζόμενοι τα μαθήματα μεταξύ τους και ενσωματώνοντας εξωτερικά συμπληρωματικά μαθήματα. Όταν η Μέισον ήταν μόλις 16 ετών, πέθανε η μητέρα της. Τον επόμενο χρόνο, πέθανε ο πατέρας της. Στα 18 της, πήγε σε μία σχολή εκπαίδευσης δασκάλων στο Λονδίνο. Μετά την εκπαίδευσή της, εργάστηκε σε διάφορα σχολεία μέχρι που ανέλαβε θέση στο Κολέγιο Bishop Otter στο Τσίτσεστερ, όπου άρχισε να εκπαιδεύει άλλους δασκάλους.

Μέσα από την εμπειρία της ως δασκάλα και εκπαιδεύτρια δασκάλων, καθώς και μέσα από τα ταξίδια της στο εξωτερικό, η Μέισον ανέπτυξε την εκπαιδευτική φιλοσοφία και τις μεθόδους για τις οποίες είναι πλέον γνωστή.

Άρχισε να δίνει διαλέξεις για την εκπαίδευση και μερικές από αυτές τις διαλέξεις μεταφέρθηκαν σε μορφή βιβλίου. Όλα αυτά οδήγησαν στη σύσταση της Ένωσης Γονέων και Κηδεμόνων (και αργότερα στην Εθνική Ένωση Γονέων και Κηδεμόνων), η οποία εξέδωσε σε δική της έκδοση την Επιθεώρηση Γονέων και Κηδεμόνων.

Τελικά, η Μέισον ίδρυσε ένα κολέγιο εκπαίδευσης δασκάλων στο Σπρίνγκφηλντ, του Άμπλσαϊντ. Μέσα από τους πολλούς τόμους γραπτών της, το PNEU και το σχολείο Άμπλσαϊντ, η Μέισον κατάφερε να δημιουργήσει ένα ισχυρό σύνολο παιδαγωγικού έργου και επιρροής πριν από τον θάνατό της το 1923.

Βασικά χαρακτηριστικά της Σχολής Σαρλότ Μέισον

Στην καρδιά της μεθόδου της Mέισον βρίσκεται η πεποίθηση ότι «τα παιδιά γεννιούνται ως άτομα». Ως εκ τούτου, προορίζονται να συνάψουν σχέσεις που τα διαμορφώνουν ουσιαστικά. Αυτή η κατανόηση παρέχει το πλαίσιο για την προσέγγιση της Mέισον, την οποία το Ινστιτούτο Charlotte Mason ονομάζει «Σχεσιακή Εκπαίδευση». Στο «Ένα δοκίμιο προς μια φιλοσοφία της εκπαίδευσης», η Mέισον γράφει:

«Η εκπαίδευση είναι η επιστήμη των σχέσεων· δηλαδή, ένα παιδί έχει φυσικές σχέσεις με έναν τεράστιο αριθμό πραγμάτων και σκέψεων: έτσι το εκπαιδεύουμε με σωματικές ασκήσεις, γνώσεις της φύσης, χειροτεχνίες, επιστήμη και τέχνη, καθώς και με πολλά ζωντανά βιβλία, γιατί γνωρίζουμε ότι η δουλειά μας δεν είναι να το διδάξουμε τα πάντα για οτιδήποτε, αλλά να το βοηθήσουμε να πραγματοποιήσει όσο το δυνατόν περισσότερο — ‘αυτές τις πρωτότοκες συγγένειες/ που συνταιριάζουν τη νέα μας ύπαρξη στα υπάρχοντα πράγματα’.»

Η Μέισον ανέλυσε τη σχέση ενός μαθητή με τέσσερις τομείς: τη σχέση με τον εαυτό του, τη σχέση με τους άλλους ανθρώπους, τη σχέση με το σύμπαν και τη σχέση με τον Θεό.

Η σχέση με τον εαυτό αναπτύσσεται μέσω της αυτογνωσίας, του αυτοσεβασμού και της ηθικής διαμόρφωσης. Οι σχέσεις με τους άλλους ανθρώπους αναπτύσσονται μέσω της σύνδεσης με άλλους σε διαχρονικό και χωρικό επίπεδο, όπως μέσω της μελέτης της ιστορίας ή της γεωγραφίας, ενώ η σχέση του μαθητή με το σύμπαν ενισχύεται μέσω της άμεσης επαφής με τη φύση, η οποία πηγάζει από την εξερεύνηση και την αναγνώριση της χλωρίδας και της πανίδας στη γειτονιά του. Τέλος, η σχέση του μαθητή με τον Θεό αναπτύσσεται μέσω της βιβλικής μελέτης και της επίγνωσης ότι ο Θεός είναι η πηγή κάθε αλήθειας.

Η κατανόηση της Μέισον για τις διάφορες σχέσεις ενός παιδιού με τον κόσμο την οδήγησε στη δημιουργία ενός ισορροπημένου προγράμματος σπουδών. Με τα δικά της λόγια, «θέλουμε μια εκπαίδευση που θα θρέφει το μυαλό χωρίς να παραμελεί ούτε τη σωματική ούτε την επαγγελματική εκπαίδευση».

Ο μαθητής σε ένα σχολείο της Σάρλοτ Μέισον λαμβάνει μια υγιή δόση τόσο θεωρητικής όσο και βιωματικής μάθησης. Ένα εκπαιδευτικό μοντέλο που παραμελεί οποιαδήποτε από αυτές τις πτυχές – την εκπαίδευση του σώματος ή του νου – είναι ελλιπές. Η Μέισον καταλάβαινε ότι η υγιής ανάπτυξη του νου και του σώματος εξαρτώνται η μία από την άλλη.

Το Ινστιτούτο Charlotte Mason (CMI) περιγράφει την ισορροπημένη προσέγγιση της μεθόδου ως εξής: «Οι συναντήσεις με τον γραπτό λόγο και τον φυσικό κόσμο δημιουργούν ένα ισορροπημένο και ζωντανό πρόγραμμα σπουδών που είναι αρκετά εκτεταμένο για να διευρύνει και να ενθουσιάσει τους μαθητές, που μπορεί φυσικά να έλκονται περισσότερο προς το ένα ή το άλλο, αλλά αξίζουν και τα δύο».

Πράγματι, η Μέισον πίστευε ότι τα παιδιά άξιζαν να εκτίθενται σε μια μεγάλη ποικιλία από τις καλύτερες ιδέες, τέχνες και εμπειρίες. Όπως το έθεσε στο βιβλίο της «Σχολική Εκπαίδευση», «το οφείλουμε [στα παιδιά] να ξεκινήσουμε έναν τεράστιο αριθμό ενδιαφερόντων». Ωστόσο, ο στόχος της προσέγγισης δεν είναι μόνο η ποσότητα, αλλά και η ποιότητα. Η Μέισον συχνά συνέκρινε την εκπαίδευση με μια πνευματική «γιορτή» – αλλά μία γιορτή υγιεινών πνευματικών τροφών που θα καλλιεργούσαν το μυαλό και την καρδιά ενός παιδιού. Η Ράστον εξηγεί:

«Η Σάρλοτ Μέισον πίστευε ότι τα μυαλά των παιδιών πρέπει να τρέφονται με την καλύτερη πνευματική τροφή – τον Λόγο του Θεού, τη σπουδαία λογοτεχνία, τις καλές τέχνες, την όμορφη μουσική, την πραγματική, ζωντανή ιστορία και την άμεση επαφή με τη δημιουργία του Θεού! Δίδασκε ότι τα παιδιά χρειάζονται άμεση, πραγματική επαφή με αυτές τις πραγματικές, ζωντανές ιδέες.»

Σύμφωνα με τη Mέισον, τα παιδιά ωριμάζουν διανοητικά τρεφόμενα με εμπνευσμένες ιδέες. Ο στόχος δεν είναι να γεμίσουν το μυαλό με γεγονότα, αλλά να το πυροδοτήσουν με έννοιες που δίνουν στα γεγονότα νόημα και πλαίσιο. Οι εκπαιδευτικοί κατευθύνουν τους μαθητές προς τα καλύτερα βιβλία για κάθε θέμα – δίνοντας έμφαση στην αφηγηματική και λογοτεχνική ποιότητα – και δείχνουν στον μαθητή πώς να κατανοεί, να αλληλεπιδρά και να ανταποκρίνεται σε αυτά τα έργα μόνος του. Το μοντέλο κινείται προς την «αυτομόρφωση» παρέχοντας στους μαθητές τα εργαλεία που χρειάζονται για να βρίσκουν και να επεξεργάζονται πληροφορίες ανεξάρτητα.

Εφαρμογή στην πράξη

Το μοντέλο της Μέισον παρουσιάζει κάποια ευελιξία. Ωστόσο, ορισμένες βασικές, συγκεκριμένες πρακτικές περιγράφονται στο υλικό του CMI και στο εγχειρίδιο της Ράστον για τη μέθοδο. Μερικές από αυτές είναι οι εξής:

Σύντομα μαθήματα, με ποικιλία

Για τους μικρότερους μαθητές, τα μαθήματα καλύτερα να μην υπερβαίνουν τα 20 λεπτά. Τα μαθήματα για τους μεγαλύτερους μαθητές μπορεί να διαρκούν 45 λεπτά. Τα μαθήματα ποικίλλουν από τη μία περίπτωση στην άλλη για να διατηρούν την προσοχή και το ενδιαφέρον. Η Μέισον πίστευε ότι το μυαλό, όπως και το σώμα, χρειάζεται μια ποικιλία ‘τροφών’ για να είναι υγιές και ισορροπημένο.

Έμφαση στα «ζωντανά βιβλία»

Το CMI συνιστά βιβλία «γραμμένα από ειδικούς που είναι παθιασμένοι με τα αντικείμενά τους, με προσεκτικά επιλεγμένη γλώσσα, εμπνευσμένες ιδέες και πολλές φορές σε αφηγηματική μορφή». Συχνά, τα μαθήματα μεταδίδονται με λογοτεχνική και αφηγηματική μορφή, την οποία η Mέισον θεωρούσε ως τον πιο φυσικό τρόπο για τα παιδιά να επεξεργάζονται τις πληροφορίες.

Δομημένος και μη δομημένος χρόνος

Για να είναι ισορροπημένη η εκπαίδευση χρειάζονται και τα δύο είδη χρόνου. Η Μέισον όρισε το βασικό πρόγραμμα της ημέρας ως εξής: «Όλη η πνευματική εργασία γίνεται κατά τις ώρες του πρωινού σχολείου και τα απογεύματα αφιερώνονται σε σπουδές φύσης, σχέδιο, χειροτεχνίες κλπ. Παρά τους περιορισμούς αυτούς, τα παιδιά παράγουν μια εκπληκτική ποσότητα καλής πνευματικής εργασίας. Δεν απαιτούνται εργασίες για το σπίτι».

Μάθηση μέσω της μεγάλης Λογοτεχνίας

Οι μαθητές μαθαίνουν να γράφουν μέσω αφήγησης (επανάληψη όσων έχουν διαβάσει), υπαγόρευσης (καταγραφής όσων τους διαβάζονται) και μεταγραφής (αντιγραφής απευθείας από σπουδαία βιβλία). Τα επίσημα μαθήματα γραμματικής δεν διδάσκονται στις μικρές ηλικίες. Η τέχνη της γραφής ξεκινά μέσα από τη μίμηση, σύμφωνα με τη Mέισον.

Μαθήματα προσαρμοσμένα στο γεωγραφικό και πολιτισμικό πλαίσιο

Η γνώση των παιδιών για τον κόσμο ξεκινά από το σπίτι και ακτινοβολεί προς τα έξω, και αυτό αντικατοπτρίζεται στο μοντέλο της Mέισον. Έτσι, η μέθοδος προωθεί την «τοπική μάθηση». Τα παιδιά μαθαίνουν πρώτα για το δικό τους βιοσύστημα, για παράδειγμα, πριν μάθουν για τα ξένα. Μαθαίνουν την τοπική ιστορία πριν εξερευνήσουν την παγκόσμια ιστορία και άλλους πολιτισμούς.

Αφυπνίζοντας την καρδιά του μαθητή

Η Μέισον είχε πολλές εξαιρετικές ιδέες για μια εκπαίδευση πραγματικά «φιλελεύθερη» — μια εκπαίδευση που απελευθερώνει τους μαθητές ώστε να γίνουν η καλύτερη εκδοχή του εαυτού τους. Οι μέθοδοί της εφαρμόζονται σε μαθητές που κάνουν κατ’ οίκον εκπαίδευση, σε μικροσχολεία, ακόμη και σε πιο καινοτόμα δημόσια ή ιδιωτικά σχολεία. Επιπλέον, μπορούν να ενσωματωθούν σε άλλα εκπαιδευτικά μοντέλα, όπως το κλασικό μοντέλο ή τον ποιητικό τρόπο μάθησης που ανέπτυξε ο Τζον Σίνιορ και οι συνάδελφοί του.

Η Μέισον κατάλαβε σωστά ότι ο τελικός στόχος της εκπαίδευσης ήταν περισσότερο ποιοτικός παρά ποσοτικός. Δεν πρόκειται για τη συσσώρευση μεμονωμένων ψηγμάτων γνώσης στο κεφάλι του μαθητή. Πρόκειται για την αφύπνιση της καρδιάς του μαθητή. Ή, για να παραφράσω ευθέως τη Μέισον:

«Το ερώτημα δεν είναι πόσα γνωρίζει ο νέος, όταν τελειώσει την εκπαίδευσή του, αλλά πόσο τον νοιάζει – και για πόσα πράγματα νοιάζεται – στην πραγματικότητα, πόσο μεγάλος είναι ο χώρος στον οποίο πατάει τα πόδια του – και, επομένως, πόσο γεμάτη είναι η ζωή που έχει μπροστά του.»

Σε πρόσφατο ταξίδι μου, είδα με έκπληξη ότι σχεδόν κάθε παιδί στο αεροδρόμιο ή στο αεροπλάνο ήταν απορροφημένο από τη μαγευτική οθόνη ενός iPad. Αν και κατανοώ τη δυσκολία τού να ταξιδεύει κανείς με μικρά παιδιά και να τα απασχολεί κατά τη διάρκεια των μακρών στάσεων, αναρωτιέμαι ποιες μεγαλύτερες, μακροπρόθεσμες δυσκολίες μπορεί να δημιουργούμε στα παιδιά μας εξοικειώνοντάς τα κατ’ αυτόν τον τρόπο με την καταφυγή σε μια οθόνη.

Έρευνες έχουν δείξει ότι ο αυξημένος χρόνος μπροστά σε μια οθόνη παρεμβαίνει στην ανάπτυξη των παιδιών. Με τη χρήση της σχετίζονται αρκετές διαταραχές, όπως καθυστερημένη γλωσσική ανάπτυξη, βραδεία κοινωνική και συναισθηματική ανάπτυξη, κακές ακαδημαϊκές επιδόσεις, αυξημένη πιθανότητα παχυσαρκίας, προβλήματα ύπνου, κατάθλιψη και άγχος. Αυτές οι προοπτικές πρέπει να ωθήσουν τους γονείς να το σκεφτούν σοβαρά προτού επιτρέψουν τα παιδιά τους να μάθουν να περνούν τον ελεύθερο χρόνο τους μπροστά σε μια οθόνη.

Παρόλα αυτά, είναι γεγονός ότι οι γονείς χρειάζονται μερικές φορές ένα διάλειμμα και δεν μπορούν πάντα να συμμετέχουν σε κοινές δραστηριότητες με τα παιδιά τους για να τα κρατάνε απασχολημένα. Ωστόσο, υπάρχουν αρκετοί τρόποι για να είναι τα μικρά παιδιά ήρεμα και ικανοποιημένα που δεν απαιτούν μεγάλη γονική συμβολή.

Αφήστε τα να βραχούν λίγο

Η μαγεία του παιχνιδιού με το νερό πάντα σαγηνεύει τα νήπια, κρατώντας την προσοχή τους για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Για παράδειγμα, η δίχρονη κόρη μου απολαμβάνει να «πλένει τα πιάτα». Ανοίγουμε τη βρύση της κουζίνας, έτσι ώστε το νερό να τρέχει λίγο, και της δίνουμε μερικά πλαστικά κύπελλα να γεμίζει, να αδειάζει και να ξαναγεμίζει. Παραμένει συγκεντρωμένη σε αυτή την εργασία για μισή ώρα, ίσως και περισσότερο.

Η μπανιέρα συν μερικά παιχνίδια μπάνιου αποτελεί μια ακόμη πιο γοητευτική επαφή με το νερό, αλλά αν υπάρχει σημαντική ποσότητα νερού στην μπανιέρα, χρειάζεται γονική επίβλεψη στις μικρές ηλικίες.

Ακουστικά βιβλία και podcast

Τα παιδιά δεν χρειάζεται να δουν μια ιστορία για να την απολαύσουν. Η ακρόαση ενός παιδικού podcast ή ενός ακουστικού βιβλίου προσφέρει πολλά από τα οφέλη μιας ταινίας ή μιας τηλεοπτικής εκπομπής χωρίς τα μειονεκτήματα. Τα παιδιά μπορούν να απορροφηθούν ακούγοντας μια ιστορία ή μια ενημερωτική εκπομπή χωρίς να έχουν τα μάτια τους κολλημένα σε μια οθόνη. Παράλληλα, ασκείται η φαντασία τους για να ζωντανέψει το περιεχόμενο με έναν τρόπο που δεν συμβαίνει όταν παρακολουθούν κάτι στην τηλεόραση ή στο tablet.

Ορισμένες εταιρείες έχουν αναπτύξει συσκευές ήχου φιλικές προς τα παιδιά, χωρίς οθόνη, όπως η συσκευή αναπαραγωγής Yoto. Τοποθετώντας μικρές κάρτες στη συσκευή αναπαραγωγής Yoto, τα παιδιά μπορούν να έχουν πρόσβαση σε ακουστικά βιβλία, μουσική, ραδιόφωνο και podcasts που έχουν φτιαχτεί για μικρούς ακροατές.

 

Σπιτικό ξεφάντωμα

Στη σύζυγό μου αρέσει να μου διηγείται για τα συχνά ‘σπιτικά πάρτυ’ που έκαναν στο σπίτι της όταν ήταν μικρή. Όταν ο πατέρας της έβγαινε έξω για να αρμέξει τις αγελάδες το βράδυ, η μητέρα της έβαζε μουσική και μαζί με τα τέσσερα κοριτσάκια της χόρευαν για όλο το βράδυ – με σκούπες, χάρακες και ό,τι άλλο υπήρχε πρόχειρο για παρτενέρ. Συνεχίζουμε την οικογενειακή παράδοση στο σπίτι μας, και είναι κάτι που η κόρη μας λατρεύει.

Τα περισσότερα νήπια ενστικτωδώς απολαμβάνουν το χορό, που είναι μια ανθρώπινη παράδοση χιλιετιών. Οι άνθρωποι χορεύουν μαζί από την εποχή του λίθου. Ο χορός έχει πολλά οφέλη τόσο για τα παιδιά όσο και για τους ενήλικες, συμπεριλαμβανομένης της βελτίωσης της ισορροπίας και της δύναμης, της εκτόνωσης του στρες και της θλίψης και της βελτίωσης της καρδιαγγειακής υγείας. Είναι μια εξαιρετική δραστηριότητα για μια ομάδα παιδιών που μπορούν έτσι να διασκεδάσουν όλα μαζί, εκτονώνοντας την ενέργειά τους με δημιουργικό και μη καταστροφικό τρόπο.

Τα αγαπημένα αυτοκόλλητα

Μέσω του συνδυασμού ελκυστικών εικόνων και κινητικής εμπλοκής, τα βιβλία με αυτοκόλλητα μπορούν να καθηλώσουν τα νήπια. Από δεινόσαυρους μέχρι κέικ, υπάρχουν συλλογές αυτοκόλλητων για σχεδόν κάθε θέμα που μπορεί να προσελκύσει ένα παιδί. Όπως συμβαίνει με τα περισσότερα από τα αντικείμενα αυτής της λίστας, η αποτελεσματικότητα της ψυχαγωγίας εξαρτάται από το πόσο συχνά χρησιμοποιείται. Αν τα αυτοκόλλητα επιτρέπονται μόνο ορισμένες ημέρες την εβδομάδα, τότε κάθε η ευχαρίστηση, η απόλαυση και η συγκέντρωση του παιδιού θα είναι μεγαλύτερη.

Η ορχήστρα της κουζίνας

Τα παιδιά πρέπει να έχουν κάποιον εσωτερικό μαγνήτη που τα τραβάει στις κατσαρόλες και τα τηγάνια. Μερικές φορές, κάνουν επιδρομή στα ντουλάπια της κουζίνας πριν ακόμα περπατήσουν. Η λάμψη των κατσαρολικών και των τηγανιών, και οι δυνατοί ήχοι τους τα κάνουν ακαταμάχητα. Εξετάστε το ενδεχόμενο να απλοποιήσετε τη διαδικασία για το παιδί σας, βγάζοντας μόνοι σας τις προμήθειες της κουζίνας και στήνοντας στο νήπιό σας ένα ή δύο τηγάνια και ένα κουτάλι. Βέβαια, αυτή η δραστηριότητα ενδείκνυται μόνο όταν δεν είναι ώρα κοινής ησυχίας και όταν και εσείς δεν έχετε ανάγκη για ησυχία.

Βάλτε τα να δώσουν ένα χεράκι

Η επιθυμία ενός γονέα να κάνει τη δουλειά του δεν χρειάζεται πάντα να έρχεται σε σύγκρουση με την επιθυμία του παιδιού για διασκέδαση. Πολλά παιδιά – ακόμη και τα πολύ μικρά – απολαμβάνουν να μιμούνται τους ενήλικες και να κάνουν «πραγματική δουλειά». Εξετάστε το ενδεχόμενο να δώσετε στο παιδί σας μια κατάλληλη για την ηλικία του δουλειά να διεκπεραιώσει. Θα μπορούσε να είναι κάτι τόσο απλό όσο το μάζεμα των παιχνιδιών, το στρώσιμο του τραπεζιού ή το δίπλωμα των ρούχων. Το αποτέλεσμα μπορεί να μην είναι αυτό ακριβώς που θα θέλατε, αλλά αυτό ισοβαθμίζεται από τα οφέλη που έχει για τα παιδιά, αφού έτσι τους δίνεται η ευκαιρία να εμπλακούν στη ζωή του σπιτιού, να εξοικειωθούν με τις εργασίες του νοικοκυριού και να αποκομίσουν μαθήματα υπευθυνότητας αλλά και την ικανοποίηση και αυτοπεποίθηση που ένα επίτευγμα χαρίζει.

 

Ειδικά στην αρχή, συνιστάται να τα αφήνετε να σας βοηθούν στη δουλειά που κάνετε εκείνη την ώρα, ώστε να έχετε την ευκαιρία να τα παρακολουθείτε και να τα διδάσκετε, και σιγά σιγά θα φτάσουν στο σημείο να τα καταφέρνουν μόνα τους. Αν και η δουλειά θα χρειαστεί λίγη περισσότερη ώρα για να γίνει, αξίζει αυτή η μικρή θυσία χρόνου, ειδικά αφού συμβάλλει και στην ενίσχυση του δεσμού γονέα-παιδιού, και κατ’ επέκταση στη μεταξύ τους επικοινωνία. Αυτό θα το εκτιμήσετε αργότερα πολύ! Όσο χρόνο και κόπο αφιερώνετε στο παιδί σας στα πρώτα του βήματα στη ζωή τόσο μεγαλύτερη η ανταμοιβή σας όταν το παιδί σας φτάσει στην εφηβεία: θα διαπιστώσετε με χαρά ότι αντί για το κλισέ το αντιδραστικού εφήβου, θα έχετε απέναντι σας ένα σχετικά ώριμο άτομο, με το οποίο θα μπορείτε να συνεννοηθείτε και ακόμη και να συνεργαστείτε, και το οποίο θα ανταποκρίνεται στις υποχρεώσεις του χωρίς τη συνδρομή σας.

Επιτρέψτε λίγη βαρεμάρα

Οι γονείς δεν χρειάζεται να κρατούν τα παιδιά τους απασχολημένα κάθε ώρα της ημέρας. Το να επιτρέπετε στο παιδί σας κάποιες περιόδους πλήξης, μπορεί πραγματικά να το ωφελήσει. Με λίγη καθοδήγηση, θα μάθουν πώς να διασκεδάζουν μόνα τους.

Σύμφωνα με το Child Mind Institute, οι περίοδοι πλήξης βοηθούν τα παιδιά να αναπτύξουν σημαντικές δεξιότητες, όπως η αντιμετώπιση της απογοήτευσης, η ανάπτυξη της φαντασίας και η εξάσκηση της δημιουργικότητας. «Η πλήξη βοηθά επίσης τα παιδιά να αναπτύξουν στρατηγικές σχεδιασμού, ικανότητες επίλυσης προβλημάτων, ευελιξία και οργανωτικές ικανότητες – βασικές ικανότητες γις οποίες ίσως στερούνται τα παιδιά των οποίων η ζωή είναι πολύ δομημένη». Οι ειδικοί του Ινστιτούτου εξηγούν ότι οι γονείς θα πρέπει να βοηθήσουν τα παιδιά να μάθουν να διαχειρίζονται την πλήξη, ώστε αυτή να γίνει ευκαιρία για δράση, ανεξαρτησία, επίλυση προβλημάτων και ικανότητα ψυχαγωγίας.

Οι παραπάνω δραστηριότητες μπορεί να μην κρατήσουν ένα παιδί κολλημένο στον καναπέ για δύο ώρες συνεχόμενα, όπως θα έκανε μια ταινία, αλλά θα προσφέρουν λίγο χρόνο στους γονείς για να εργαστούν, να ξεκουραστούν ή να μιλήσουν μεταξύ τους, χωρίς να νιώθουν τύψεις επειδή υποκύπτουν στον πειρασμό της εύκολης αλλά βλαβερής λύσης που προσφέρουν οι οθόνες. Η ποικιλία των δραστηριοτήτων που προτείνετε στα παιδιά συντελεί να παραμένει το ενδιαφέρον τους ζωηρό και να συντηρείται για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα.

Με τη συμβολή της Αλίας Ζάε

Η συνάντηση των εικαστικών τεχνών και της λογοτεχνίας παρέχει γόνιμο έδαφος για την άνθηση της δημιουργικότητας. Ένας από τους μεγάλους θησαυρούς του δυτικού πολιτισμού είναι η συνεχής «συνομιλία» που γίνεται ανά τους αιώνες μεταξύ ποιητών, ζωγράφων και φιλοσόφων, οι οποίοι ανταποκρίνονται οι μεν στις ιδέες και την καλλιτεχνική έκφραση των δε. Κάθε έργο τέχνης εμπνευσμένο από τη λογοτεχνία σχολιάζει τη λογοτεχνία που το παρήγαγε. Ερμηνεύει το όραμα του συγγραφέα, προσθέτοντας βάθος στο έργο, ενώ ταυτόχρονα γίνεται ένα νέο όραμα – ένα νέο έργο τέχνης από μόνο του.

Η εξερεύνηση αυτής της καλλιτεχνικής συνομιλίας είναι σκέτη απόλαυση τόσο για τους κριτικούς λογοτεχνίας όσο και για τους μελετητές της τέχνης. Σε μια αμοιβαία σχέση, η τέχνη ρίχνει φως στην ποίηση, ενώ η ποίηση ρίχνει φως στην τέχνη.

Πέτερ Μπρύγκελ, «Τοπίο με την πτώση του Ικάρου», 1560

Όπως ο κορμός ενός δέντρου, αυτός ο πίνακας του Ολλανδού δασκάλου Πέτερ Μπρύγκελ του πρεσβύτερου αναπτύσσεται από μια λογοτεχνική παράδοση και αποτελεί τη βάση για μεταγενέστερες λογοτεχνικές παραφυάδες. Εδώ, ο Μπρύγκελ απεικονίζει μια σκηνή από τον ελληνικό μύθο του Δαίδαλου και του Ίκαρου.

 

Στον μύθο, ο βασιλιάς Μίνωας της Κρήτης προσλαμβάνει τον Δαίδαλο για να κατασκευάσει έναν περίπλοκο λαβύρινθο, από τον οποίο είναι αδύνατο να ξεφύγει κανείς, ως φυλακή για τον Μινώταυρο. Αλλά όταν ο Δαίδαλος ολοκληρώνει το έργο του, ο βασιλιάς Μίνωας δεν επιτρέπει σε αυτόν και τον γιο του, τον Ίκαρο, να επιστρέψουν στο σπίτι τους. , και τους κλειδώνει σε έναν πύργο.

Ο πολυμήχανος Δαίδαλος δημιουργεί δύο ζευγάρια φτερά από φτερά πουλιών και κερί, ώστε να μπορέσουν να δραπετεύσουν αυτός και ο γιος του. Αλλά ο Ίκαρος, αγνοώντας τις προειδοποιήσεις του πατέρα του, πετάει πολύ κοντά στον ήλιο. Η ζέστη λιώνει το κερί, τα φτερά διαλύονται και ο Ίκαρος γκρεμίζεται στη θάλασσα, που από την πτώση του ονομάστηκε Ικάριο πέλαγος.

Απεικονίζοντας τη στιγμή της πρόσκρουσης του Ικάρου στο νερό, ο Μπρύγκελ έκανε την ενδιαφέρουσα επιλογή να αναφερθεί πολύ διακριτικά στο μυθικό του θέμα, απεικονίζοντας μόνο τα πόδια του νέου που εξέχουν από το νερό, σε ένα όχι κεντρικό σημείο του πίνακα. Ως εστιακά σημεία, αντίθετα, προβάλλουν ένα μεγάλο ιστιοφόρο με ανοιγμένα τα πανιά, που φαίνεται να αφήνει τον κόλπο, όπου βυθίζεται ο Ίκαρος, και ένας γεωργός που οργώνει, στο πρώτο πλάνο.

Στη συνέχεια, ο διάσημος πίνακας ενέπνευσε ένα ποίημα του μοντερνιστή ποιητή Γ.Χ. Ώντεν, το οποίο προβληματίζεται για το πώς οι περισσότερες από τις φιγούρες στον πίνακα του Μπρύγκελ αγνοούν την τραγωδία του Ικάρου:

Σχετικά με τον πόνο δεν έκαναν ποτέ λάθος / Οι Παλαιοί Δάσκαλοι: πόσο καλά κατανοούσαν την ανθρώπινη θέση του – συμβαίνει / την ώρα που κάποιος άλλος τρώει, ανοίγει ένα παράθυρο ή απλά περπατά νωχελικά

About suffering they were never wrong / The Old Masters: how well they understood / Its human position; how it takes place / While someone else is eating or opening a window or just walking dully along

Η τέχνη γεννά τέχνη, σε έναν αδιάκοπο κύκλο.

Ζακ-Λουί Νταβίντ, «Η Ανδρομάχη θρηνεί τον Έκτορα», 1783

Οι αναγνώστες της «Ιλιάδας» θα είναι εξοικειωμένοι με ένα από τα πιο συγκινητικά θέματά της: τη σχέση μεταξύ του Έκτορα και της αγαπημένης του συζύγου, Ανδρομάχης. Ο Έκτορας είναι ο πρίγκιπας της Τροίας που συγκρατεί την άμυνα της πόλης απέναντι στους Έλληνες που την πολιορκούν. Η ηγετική του ικανότητα, το θάρρος και η πολεμική του αρετή τον καθιστούν εγγυητή της ασφάλειας της πόλης. Ταυτόχρονα, όμως, είναι και ένας στοργικός πατέρας και τρυφερός σύζυγος.

Μια από τις πιο συγκινητικές σκηνές του ποιήματος είναι η επίσκεψη του Έκτορα στην Ανδρομάχη και τον γιο τους Αστυάνακτα, όταν επιστραφεί στην πολιορκημένη πόλη, μετά τη μάχη. Παίζει τρυφερά με το αγόρι και παρηγορεί τη γυναίκα του, η οποία τον παρακαλεί – μάταια – να μην επιστρέψει στον πόλεμο.

Τελικά, ο ισχυρός πολεμιστής πέφτει, σε μονομαχία με τον ημίθεο Αχιλλέα, που θέλει να εκδικηθεί τον θάνατο του Πατρόκλου. Ο πίνακας του Νταβίντ απεικονίζει την Ανδρομάχη και τον Αστυάνακτα να θρηνούν πάνω από το σώμα του Έκτορα. Η δεξιοτεχνία και το πάθος που έβαλε ο ζωγράφος σε αυτόν τον πίνακα οδήγησαν στην εκλογή του στην Académie Royale, το 1784.

 

Στο έργο του Νταβίντ, το φως λούζει έντονα την απαρηγόρητη Ανδρομάχη. Στρέφει τα μάτια της προς τα πάνω και μακριά από το σώμα του Έκτορα, το οποίο είναι ξαπλωμένο μπροστά της, μισοκρυμμένο στη σκιά, που μοιάζει να εισβάλει από αριστερά, όπως η σκιά του ίδιου του θανάτου.

Ντάνιελ Μακλίζ, «Η σκηνή του συμποσίου στον ΄Μάκβεθ΄ του Σαίξπηρ»,  1840

Αυτός ο δυνατός πίνακας του Ντάνιελ Μακλίζ κόβει την ανάσα των θεατών με τη ρεαλιστική χρήση του φωτός και της σκιάς, τη στοιχειωμένη ατμόσφαιρα και τις δραματικές πόζες.

Απεικονίζει τη στιγμή στο έργο του Σαίξπηρ «Μάκβεθ» κατά την οποία ο ομώνυμος χαρακτήρας βλέπει το φάντασμα του δολοφονημένου θύματός του και πρώην φίλου του, Μπάνκο. Το θύμα κάθεται στο θρόνο του ίδιου του Μάκβεθ, σε μια γιορτή που διοργανώνει ο βασιλιάς για τους υπηρέτες του. Ο Μπάνκο υπέστη παράπλευρες απώλειες κατά τη διάρκεια της εφιαλτικής καθόδου του Μάκβεθ στη ζήλια, την παράνοια και τη σκληρότητα. Ο Μάκβεθ αντιδρά με σοκ και τρόμο στο φασματικό όραμα. Η σύζυγός του, η Λαίδη Μάκβεθ, προσπαθεί να εξηγήσει την παράξενη συμπεριφορά του στους μπερδεμένους καλεσμένους, οι οποίοι δεν μπορούν να δουν το πνεύμα.

 

Από τις άγριες, τρεχούμενες φλόγες του πολυελαίου μέχρι την κίνηση του χεριού της Λαίδης Μάκβεθ και τη φιγούρα του Μάκβεθ που αναδιπλώνεται (σε αντίθεση με την ακίνητη σιλουέτα του φαντάσματος), ο πίνακας διαθέτει μια ισχυρή, αν και ελαφρώς ανισόρροπη, ενέργεια. Αντικατοπτρίζει την κατάπτωση του Μάκβεθ σε μια σχεδόν τρελή κατάσταση, καθώς αρχίζει να χάνει τον έλεγχο της κατάστασής του.

Οι σκοτεινές σκιές στις άκρες της σύνθεσης αντικατοπτρίζουν το σκοτάδι, τη μαγεία και το κακό που περιβάλλει τον Μάκβεθ σε αυτήν τη σκοτεινή τραγωδία του Σαίξπηρ. Η Λαίδη Μάκβεθ είναι η κυρίαρχη και πιο φωτεινή φιγούρα στον πίνακα, μια επιλογή σύνθεσης που αναμφίβολα αντανακλά τη σημαντική επιρροή της στον σύζυγό της και τον εξέχοντα ρόλο της στα μακάβρια γεγονότα του έργου.

 Σερ Τζον Έβερετ Μιλλαί , «Οφηλία», 1851

Το έργο του Σαίξπηρ είναι από τα πιο αγαπημένα των ζωγράφων. Ο Σερ Τζον Έβερετ Μιλλαί επέλεξε να απεικονίσει, με πολύ συγκινητικό τρόπο, τις τελευταίες στιγμές της Οφηλίας από τον «Άμλετ».

Η Οφηλία συγκεντρώνει το ερωτικό ενδιαφέρον του Άμλετ. Βυθίζεται στην τρέλα αφού ο Άμλετ, πενθώντας τον θάνατο του πατέρα του, του βασιλιά της Δανίας, αρχίζει να συμπεριφέρεται αλλοπρόσαλλα και σκοτώνει κατά λάθος τον πατέρα της, τον Πολώνιο. Μετά από αυτή την τραγωδία, η κοπέλα περιπλανιέται παράφορα στην άγρια φύση, τραγουδώντας παράξενα τραγούδια, ώσπου τελικά πνίγεται σε ένα ρυάκι.

 

Ο Μιλλαί ζωγραφίζει την Οφηλία λίγο πριν βυθιστεί στο νερό, με τα χείλη της ακόμα χωρισμένα από το τραγούδι, τα ρούχα και τα μαλλιά της να φουσκώνουν γύρω της στο νερό, με μερικά λουλούδια να κρέμονται χαλαρά στο χέρι της. Τα πλούσια χρώματα και η περίεργη, αγαλματένια στάση της μισοβυθισμένης γυναίκας καθηλώνουν το βλέμμα.

Όπως έγραψε η Τζέηνι Σλάμπερτ για το «The Collector»: «Ακόμα και στο θάνατο, διαθέτει έναν αέρα χαράς και γαλήνης, με τα χέρια της απαλά γυρισμένα προς τα πάνω, σαν να έχει αποδεχτεί το τέλος της». Πράγματι, τα ανοιχτά χέρια της Οφηλίας υποδηλώνουν ότι είναι έτοιμη να αποδεχτεί αυτό που έρχεται: τον επικείμενο θάνατό της.

Τζον Ουίλλιαμ Γουότερχαουζ, «Η Λαίδη του Σάλοτ», 1888

Σε αυτόν τον πίνακα, ο Τζον Ουίλλιαμ Γουότερχαουζ εικονογράφησε μια σκηνή από το έργο του συγχρόνου του, του μεγάλου ποιητή Άλφρεντ, λόρδου Τέννυσον. Ο Τέννυσον είχε εμπνευστεί σε μεγάλο βαθμό από τους θρύλους του Αρθούρου, άλλο ένα παράδειγμα τέχνης που γεννά τέχνη. Έγραψε μια σειρά από αναδιηγήσεις τους σε στίχους, συμπεριλαμβανομένης της βιβλιογραφικής συλλογής «Τα ειδύλλια του βασιλιά».

Ένα ξεχωριστό, αυτόνομο ποίημα, «Η Λαίδη του Σάλοτ», αφηγείται την ιστορία μιας δέσποινας που ζει σε έναν πύργο δίπλα σε ένα ποτάμι του Κάμελοτ. Είναι θύμα μιας κατάρας που της απαγορεύει να κοιτάζει απευθείας τον κόσμο. Αν το κάνει, θα πεθάνει. Μπορεί να δει έξω μόνο κοιτάζοντας έναν καθρέφτη και ό,τι βλέπει το υφαίνει σε ταπισερί. Τελικά, όμως, η Λαίδη του Σάλοτ επιλέγει να αγνοήσει την κατάρα. Κοιτάζει κατευθείαν στο Κάμελοτ, εξασφαλίζοντας έτσι τον θάνατό της. Φεύγοντας από τον πύργο της, βρίσκει μια βάρκα και με αυτήν πλέει στο ποτάμι προς το Κάμελοτ. Πεθαίνει λίγο πριν φτάσει.

 

Ένας από τους πιο διάσημους πίνακες του Γουότερχαουζ, «Η Λαίδη του Σάλοτ», δείχνει την ηρωίδα στη βάρκα της, λίγο πριν τον θάνατό της. Το έργο είναι αξιοσημείωτο για τον συνδυασμό του φωτογραφικού ρεαλισμού που αναμειγνύεται με έναν μυστικιστικό και φανταστικό αέρα. Με πυκνές, πλούσιες λεπτομέρειες και χρώματα, ο Γουότερχαουζ έδωσε την πρεπούμενη ένταση στις ύστατες στιγμές της Λαίδης του Σάλοτ.

Η γνώση για τον επερχόμενο θάνατό της είναι ζωγραφισμένη στο πρόσωπό της, το οποίο είναι βαθιά πένθιμο, κουρασμένο, εύθραυστο, αλλά ειρηνικό. Κάθεται με το ένα χέρι ελαφρώς τεντωμένο, παρατηρώντας γύρω της, σαν να είναι αποφασισμένη να ρουφήξει όσο περισσότερα μπορεί από τον κόσμο πριν της ξεφύγει.

Όπως η Λαίδη του Σάλοτ που βλέπει τον κόσμο σε έναν καθρέφτη, έτσι και οι μεγάλοι καλλιτέχνες είδαν τον κόσμο να αντανακλάται στους μύθους, τα ποιήματα και τις ιστορίες που προσπάθησαν να εικονογραφήσουν. Το έργο τους γίνεται ένα είδος διπλής αντανάκλασης της πραγματικότητας, καθώς η λογοτεχνία και η τέχνη συνεργάζονται για να προβάλουν την αλήθεια και την ομορφιά πιο ξεκάθαρα.

Είναι σύνηθες το πεδίο της εκπαίδευσης να οριοθετείται κυρίως από τα σχολικά βιβλία, τις διαλέξεις, τους πίνακες και τις γραπτές ασκήσεις. Αν και αυτός ο τύπος μάθησης είναι πολύ σημαντικός, δεν είναι ο μόνος. Οι μαθητές χρειάζεται να εκπαιδεύονται και με άλλες μεθόδους, προκειμένου να αναπτύξουν πλήρως και υγιώς το μυαλό και το σώμα τους.

Η ευρωπαϊκή παιδαγωγική διακρίνει παραδοσιακά δύο τύπους μάθησης ή γνώσης: «wissenschaft» και «kenntnis». Το wissenschaft είναι ο τύπος γνώσης που συνήθως συνδέουμε με το σχολείο: βιβλιογραφική, αφηρημένη, θεωρητική, διανοητική και μετρήσιμη. Το Kenntnis, από την άλλη πλευρά, περιγράφει ένα άλλο είδος μάθησης: διαισθητικό, από πρώτο χέρι, εμπειρικό και αισθητηριακό. Οι μαθητές γνωρίζουν για τον Αμερικανικό Επαναστατικό Πόλεμο μέσω του wissenschaft. Αλλά γνωρίζουν για την αγάπη των γονιών τους ή τα περιγράμματα της αυλής τους μέσω του kenntnis. Και οι δύο τύποι μάθησης είναι σημαντικοί. Ωστόσο, πολλά εκπαιδευτικά μοντέλα, μεταξύ τους και το ελληνικό, τείνουν να δίνουν υπερβολική έμφαση στη θεωρητική γνώση. Υπάρχει μια βαθιά διαφορά μεταξύ ενός μαθητή που διαβάζει για τη μεταμόρφωση μιας κάμπιας σε πεταλούδα και ενός μαθητή που πηγαίνει μια εκδρομή, συλλέγει κάμπιες, παρατηρεί τις χρυσαλίδες τους και βλέπει από πρώτο χέρι τη μεταμόρφωση σε πεταλούδα. Το δεύτερο εμπλέκει τις αισθήσεις, τη φαντασία, την περιέργεια και τα συναισθήματα: είναι ένα βίωμα.

Οι εκδρομές αποτελούν ιδανικό μέσο για να αποκτήσουν οι μαθητές περισσότερες βιωματικές γνώσεις. Αυτό έχει αποδειχθεί επαρκώς από την έρευνα. Μελέτη του 2022, που συντάχθηκε από τους Χάιντι Χ. Έρικσον, Άντζελα Ρ. Γουάτσον και Τζέι Π. Γκριν, χώρισε μαθητές της Δ΄και Ε΄ τάξης από 15 δημοτικά σχολεία της Ατλάντα σε δύο ομάδες: μια ομάδα ελέγχου και μια ομάδα που συμμετείχε σε τρεις εκδρομές κατά τη διάρκεια του σχολικού έτους. Οι εκδρομές αυτές συνίσταντο σε μία επίσκεψη σε μουσείο τέχνης, παρακολούθηση μίας θεατρικής παράστασης και παρακολούθηση μίας συναυλίας συμφωνικής μουσικής. Η μελέτη διαπίστωσε ότι οι μαθητές που συμμετείχαν στις εκδρομές απουσίασαν λιγότερο από το σχολείο, είχαν υψηλότερους βαθμούς και λιγότερα προβλήματα συμπεριφοράς. Επίσης, ήταν πιο πιθανό να εκφράσουν την επιθυμία να ασχοληθούν με τις τέχνες στο μέλλον, σύμφωνα με μια έκθεση για τη μελέτη από το «Science Daily».

Στην έκθεση, ο Έρικσον, κύριος συγγραφέας της μελέτης και καθηγητής στο BYU, εξήγησε ότι «είναι δυνατό να εκθέσουμε τους μαθητές σε έναν διευρυμένο κόσμο και να έχουμε ένα πολιτιστικά εμπλουτισμένο πρόγραμμα σπουδών χωρίς να θυσιάζουμε τα ακαδημαϊκά αποτελέσματα. […] Προβλέψαμε ότι οι εκδρομές δεν θα έβλαπταν την επίδοση των μαθητών στις εξετάσεις. Ωστόσο, αρχίσαμε να παρατηρούμε και βελτίωση, και συνειδητοποιήσαμε ότι οι μαθητές που συμμετείχαν σε αυτές τις εκδρομές είχαν καλύτερες επιδόσεις στην τάξη.»

Ένας άλλος συγγραφέας της μελέτης, ο Γκρην, παρατήρησε σε άρθρο για την εφημερίδα «New York Daily News» ότι τέτοιες εκδρομές προσφέρουν στους μαθητές μια σπάνια ευκαιρία να βιώσουν ανεκτίμητες εμπειρίες ανεκτίμητες πολιτιστικής φύσεως. «Αν τα σχολεία κάνουν τις πολιτιστικού ενδιαφέροντος εκδρομές αναπόσπαστο μέρος της εκπαιδευτικής εμπειρίας, όλοι οι μαθητές — και ειδικά εκείνοι των οποίων οι γονείς έχουν δυσκολότερη πρόσβαση σε αυτές τις εμπειρίες — θα επωφεληθούν», έγραψε.

Μια άλλη μελέτη του 2014, των Μαρκ Μπερντ και Τερέζα Φράνκλιν του Πανεπιστημίου του Οχάιο, συνόψισε πολλαπλές έρευνες σχετικά με τα οφέλη των εκδρομών για τους μαθητές. Μελετώντας τη βιβλιογραφία, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι οι εκδρομές ενεργοποιούν περισσότερο τους μαθητές, ενισχύουν το ενδιαφέρον τους και αυξάνουν τις γνώσεις τους για ένα συγκεκριμένο θέμα. Τα οφέλη δεν περιορίστηκαν μόνο στην ενίσχυση της περιέργειας και του ενθουσιασμού για τη μάθηση. Μελετώντας τα αποτελέσματα των εκδρομών, οι Μπερντ και Φράνκλιν σημείωσαν: «Βελτιώνονται οι δεξιότητες παρατήρησης και αναπτύσσονται οι κοινωνικές δεξιότητες, καθώς οι μαθητές μοιράζονται τις αντιλήψεις και τις γνώσεις τους με άλλους. Οι μαθητές μπορεί να αρχίσουν να ανυπομονούν για τα μαθήματα και να συνδέουν προηγούμενες γνώσεις και εμπειρίες με τις νέες έννοιες». Αναφερόμενη στα μοναδικά πλεονεκτήματα των εκδρομών, η μελέτη πρόσθεσε: «Οι εκδρομές προσφέρουν στους μαθητές την ευκαιρία να αναπτύξουν την αντίληψή τους, να εμπλουτίσουν το λεξιλόγιό τους και να αυξήσουν το ενδιαφέρον τους για τη φύση». Οι εκδρομές σε πάρκα ή άλλους υπαίθριους χώρους συχνά περιλαμβάνουν την ευκαιρία να αναπτυχθούν και νέες δεξιότητες, όπως ο προσανατολισμός ή η αναρρίχηση.

Οι εκδρομές μπορεί να είναι το κλειδί που θα ξεκλειδώσει ένα μέχρι τότε άγνωστο πάθος σε έναν μαθητή. Μπορεί να ανοίξουν ένα παράθυρο σε έναν κόσμο. Μία εμπειρία μπορεί ακόμη και να αλλάξει τη ζωή ενός μαθητή. Ένας μαθητής που επισκέπτεται για πρώτη φορά ένα ενυδρείο, μπορεί να εμπνευστεί για να γίνει θαλάσσιος βιολόγος. Η μαθήτρια της πέμπτης τάξης που ενθουσιάζεται από μια συναυλία συμφωνικής ορχήστρας μπορεί να αρχίσει να παίρνει πιο σοβαρά τα μαθήματα βιολιού που κάνει και αργότερα να επιλέξει να σπουδάσει μουσική. Εν ολίγοις, μια βιωματική εμπειρία μπορεί να αφυπνίσει το μυαλό και να ανάψει την καρδιά με έναν τρόπο που η μάθηση από τα βιβλία δεν μπορεί από μόνη της να κάνει.