Κατά καιρούς, η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει συμφορές που είναι αδύνατο να αγνοηθούν. Καθώς επί του παρόντος ο κόσμος ασχολείται με τον τρόπο αντιμετώπισης των δεινών της πανδημίας, αναρωτιέμαι: Τι μας έφερε εδώ και πώς θα μπορούσαμε να το αντιμετωπίσουμε;
Ο Μύθος της Πανδώρας
Διατυπώνοντας αυτήν την ερώτηση, θυμήθηκα την ιστορία της Πανδώρας. Το παραμύθι της Πανδώρας, όπως έγραψε ο Ησίοδος στο «Έργα και Ημέρες», ξεκινά με τον Τιτάνα Προμηθέα, ο οποίος δημιουργεί ανθρώπους και κλέβει την μαγική φωτιά από τον Δία και την δίνει στους ανθρώπους.
Ο Δίας, εξαγριωμένος από την κλοπή, τιμωρεί τον Προμηθέα αλυσοδένοντάς τον σε ένα βράχο, όπου ένας αετός τρώει κάθε μέρα το συκώτι του. Ο Δίας είναι απογοητευμένος που οι άνθρωποι κατέχουν τη μαγεία των θεών χωρίς να έχουν αποδείξει προγενέστερα ότι είναι άξιοι για κάτι τέτοιο. Αποφασίζει ότι πρέπει να βιώσουν κάποιο είδος απώλειας σε σχέση με την απόκτηση των ευλογιών της φωτιάς.
Ο Δίας διατάζει τους θεούς να δημιουργήσουν μια γυναίκα που θα είναι προικισμένη με όλες τις ιδιότητες που θα την καθιστούσαν ευλογία και κατάρα. Κάθε ένας από τους Ολύμπιους θεούς της δίνει κάποια δική του ποιότητα, και ο Δίας την αποκαλεί Πανδώρα, που σημαίνει «εκείνη που της δόθηκαν όλα τα δώρα» και «εκείνη που δίνει όλα τα δώρα».
Ο Δίας την δίνει στον Επιμηθέα, τον αδερφό του Προμηθέα. Σε αυτό το σημείο βρίσκει το κουτί που της έχει ειπωθεί να μην ανοίξει. Η ακόρεστη και άπληστη περιέργειά της την αναγκάζει να ανοίξει το κουτί, το οποίο με τη σειρά του εξαπολύει το λοιμό, το θάνατο, το μίσος και κάθε άλλη θλίψη για την ανθρωπότητα. Μόνο η ελπίδα παραμένει κλειδωμένη μέσα.
Η «Πανδώρα» του Waterhouse
Στον πίνακά του με τίτλο «Πανδώρα», ο John William Waterhouse απεικονίζει την κρίσιμη στιγμή που η Πανδώρα ανοίγει το κουτί.
Ο Άγγλος ζωγράφος του 19ου αιώνα Waterhouse επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από την ‘Προ-Ραφαηλική Αδελφότητα’ που, σύμφωνα με το μουσείο τέχνης Tate, «πίστευαν σε μια τέχνη με σοβαρή θεματολογία που χειρίζονταν με ιδιαίτερο ρεαλισμό. Τα βασικά τους θέματα ήταν αρχικά θρησκευτικά, αλλά εμπνεύστηκαν επίσης θέματα από τη λογοτεχνία και την ποίηση, ιδιαίτερα εκείνα που ασχολούνται με την αγάπη και το θάνατο.
Ο Waterhouse χρησιμοποιεί τον μέγιστο ρεαλισμό για να απεικονίσει την Πανδώρα και το περιβάλλον της. Τα δέντρα, οι βράχοι, το νερό και το γρασίδι είναι ζωγραφισμένα με πολύ λεπτομερή τρόπο.
Αν και τα πάντα γύρω από την Πανδώρα είναι ζωγραφισμένα με ιδιαίτερη προσοχή και φροντίδα, παρ’ όλα αυτά είναι πιο σκοτεινά από εκείνην. Εάν στραφούμε στον πίνακα, οι λεπτομέρειες εξαφανίζονται και η Πανδώρα γίνεται ένα ελαφρύ σχήμα στο κέντρο του πίνακα που ξεχωρίζει και πλαισιώνεται από τη γύρω σκοτεινή μάζα.
«Πανδώρα», 1898, του John William Waterhouse. Λάδι σε καμβά; 35,9 ίντσες με 59,8 ίντσες. Ιδιωτική συλλογή. (Δημόσιος τομέας)
Νομίζω ότι ο Waterhouse θέλει να διασφαλίσει ότι δεν θα υπάρξουν ερωτηματικά σχετικά με το ποιο είναι το σημείο εστίασης. Τα συνθετικά στοιχεία και ο βαθμός του ρεαλισμού το κάνουν να φαίνεται σαν η Πανδώρα και το κουτί να είναι παρόντα, και έχουμε πέσει ακριβώς πάνω στη στιγμή της πράξης. Το σχετικό σκοτάδι του περιβάλλοντος που την πλαισιώνει, μαζί με τον καπνό που διαφεύγει από το κουτί, μπορεί να αντιπροσωπεύει το σκοτάδι που εξαπολύει ανοίγοντας το κουτί.
Τι Χάνουμε με την Έλλειψη Υπομονής
Καθώς ανοίγει το κουτί, φαντάζομαι την Πανδώρα να σκέφτεται: «Ξέρω ότι δεν έπρεπε να το κάνω αυτό, αλλά μια μικρή ματιά δεν θα βλάψει τίποτα. Το κουτί είναι χρυσό και γυαλιστερό. Κάτι όμορφο πρέπει να είναι μέσα του. Γιατί δεν επιτρέπεται να κοιτάξω μέσα; Δημιουργήθηκα από τους θεούς! Δεν δικαιούμαι τα πράγματα που θέλω;” Κοιτάζει γύρω, βλέπει ότι κανείς δεν την κοιτά και το ανοίγει.
Ο πόνος, η φρίκη, η ταλαιπωρία, η ασθένεια και ο θάνατος αναδύονται από το κουτί και την τρομάζουν. Συνειδητοποιώντας το λάθος της, χτυπά το καπάκι και παγιδεύει την ελπίδα μέσα. Αλλά γιατί είναι η ελπίδα μέσα σε ένα κουτί τρόμου;
Είναι επειδή οι θεοί ήθελαν να μας προσφέρουν έναν τρόπο να ξεπεράσουμε τη θλιβερή κατάστασή μας, ή επειδή η ανεκπλήρωτη ελπίδα – όταν είναι ακραία – είναι εξίσου οδυνηρή με όλα τα άλλα μέσα στο κουτί;
Είτε έτσι είτε αλλιώς, αυτά τα οδυνηρά προβλήματα προκύπτουν από ορισμένες συμπεριφορές που συμπεριλαμβάνουν την ευφυΐα, την υστεροβουλία, το ψέμα και την κλοπή. Ο Προμηθέας κλέβει έξυπνα την φωτιά από τους θεούς και την δίνει στους ανθρώπους αν και δεν έπρεπε. Κατά συνέπεια, οι άνθρωποι χάνουν την ευκαιρία να μάθουν την αξία της σκληρής δουλειάς, επειδή δεν χρειάστηκε να αποδείξουν πρώτα ότι αξίζουν ένα τέτοιο δώρο.
Η Πανδώρα παραβιάζει κρυφά την εντολή να μην κοιτάξει μέσα στο κουτί λόγω της ψευδαίσθησης πως έχει αυτό το δικαίωμα και ως εκ τούτου καταστρέφει τον κόσμο. Δεν έχει την υπομονή να περιμένει μέχρι να της δοθεί η άδεια να κοιτάξει μέσα στο κουτί.
Ωστόσο, η σκληρή δουλειά και η υπομονή είναι σημαντικές. Προσθέτουν αξία στη ζωή μας και μας διδάσκουν να εκτιμούμε αυτό που έχουμε αποκτήσει με την εργασία ή για το οποίο έχουμε υπομείνει. Στην πραγματικότητα, η σκληρή δουλειά μας διδάσκει την υπομονή. Μας διδάσκει ότι είναι καλό να υπομένουμε γι’ αυτό που θέλουμε.
Η σκληρή δουλειά μπορεί επίσης να αποτελέσει μια πρακτική ευγνωμοσύνης. Μας δίνει την ευκαιρία να αναγνωρίσουμε και να είμαστε ευγνώμονες τόσο για τις δυνατότητές μας να επιτύχουμε κάτι όσο και για το αποτέλεσμα για το οποίο εργαζόμαστε.
Χωρίς την εκτίμηση της αξίας της σκληρής δουλειάς, είναι εύκολο να αποκτήσει κάποιος την νοοτροπία του δικαιωματικού παραβιαστή του κράτους δικαίου και να νομιμοποιήσει την κλοπή. Η Πανδώρα δεν είναι μόνο η ενσάρκωση αυτής της παράβασης, αλλά οι ενέργειά της είναι επίσης και η συνέπειά της: Αυτοί που αισθάνονται ότι δικαιούνται, πράγματι, καταστρέφουν τον κόσμο. Εάν ένα άτομο που, λόγω της αίσθησης του δικαιώματος, διαπιστώσει ότι μέσω του ψέματος, της εξαπάτησης και της κλοπής παίρνει αυτό που θέλει, αυτή η συμπεριφορά μπορεί να γίνει συνηθισμένη. Αυτός ο τύπος χαρακτήρα μπορεί να προέρχεται από μια κουλτούρα στην οποία οι άνθρωποι προτιμούν τις απολαύσεις της άνεσης από τη σκληρή δουλειά.
Η ιστορία της Πανδώρας μου θυμίζει ότι χωρίς απώλεια δεν υπάρχει κέρδος και ότι είναι πιο ωφέλιμο να χάσει κανείς σκόπιμα πρώτα από τη σκληρή δουλειά, από ότι είναι να κερδίσει πρώτα μέσω της εξαπάτησης και να εξαναγκαστεί να χάσει αργότερα.
Η τέχνη έχει την απίστευτη ικανότητα να δείχνει εκείνο που δεν μπορεί να ιδωθεί, ώστε να μπορούμε να αναρωτηθούμε «Τι σημαίνει αυτό για μένα και για όσους το βλέπουν;» «Πώς έχει επηρεάσει το παρελθόν και πώς μπορεί να επηρεάσει το μέλλον;» «Τι προτείνει για την ανθρώπινη εμπειρία;» Αυτές είναι μερικές από τις ερωτήσεις που διερευνούμε στη σειρά μας Ενδοσκόπηση: Τι προσφέρει η παραδοσιακή τέχνη στην καρδιά.
Ο Έρικ Μπες [Eric Bess] είναι ένας εν ενεργεία αναπαραστατικός καλλιτέχνης. Κάνει το διδακτορικό του στο Ινστιτούτο Διδακτορικών Σπουδών για τις Οπτικές Τέχνες (IDSVA).