Τον 18ο αιώνα, την εποχή που ζούσε και ζωγράφιζε ο καλλιτέχνης Τζοβάνι Πάολο Πανίνι, ένα από τα κύρια τουριστικά αξιοθέατα της Ρώμης ήταν – και παραμένει – το Πάνθεον.
Το αρχικό κτήριο, που χτίστηκε από τον αυτοκράτορα Αύγουστο (27 π.Χ. – 14 μ.Χ.), κάηκε και καταστράφηκε. Όταν ξαναχτίστηκε τον 2ο αιώνα, Ρωμαίοι από όλα τα κοινωνικά στρώματα συγκεντρώνονταν εκεί για να προσευχηθούν, να συναναστραφούν και να θαυμάσουν την όμορφη αρχιτεκτονική.
Ο Πανίνι, χρησιμοποίησε τις αρχιτεκτονικές και σκηνογραφικές του γνώσεις του για να μεγεθύνει ελαφρώς τη δομή, έτσι ώστε ο πίνακάς του να αποτυπώνει ολόκληρο τον εσωτερικό χώρο και τις λεπτομέρειες του, συμπεριλαμβανομένου του ανοίγματος που οδηγεί έξω και του χώρου στο κέντρο του θόλου μέσα από τον οποίο φαίνεται ο ουρανός, συνοψίζοντας τις υψηλές φιλοδοξίες της κλασικής αρχιτεκτονικής: να συνδέσει τον άνθρωπο με τον ουρανό και το διάστημα.
Δεν είναι τυχαίο ότι το Πάνθεον παραμένει κέντρο προσκυνήματος, είπε σε συνέντευξη στην Epoch Times o αρχιτέκτονας και καθηγητής Χούλιο Μπερμούντεζ, πρόεδρος του ACSF (Architecture, Culture and Spirituality), αμερικανικού φόρουμ που συγκεντρώνει αρχιτέκτονες από όλο τον κόσμο που θέλουν να αποκαταστήσουν τo πνευματικό στοιχείο στην αρχιτεκτονική.
«Στην Αναγέννηση και ακόμα πιο πίσω, στον Μεσαίωνα, στους πολιτισμούς της Ρώμης, της Ελλάδας, της Αιγύπτου ή της Περσίας, της Κίνας, της Ινδίας και της Ιαπωνίας, η αρχιτεκτονική είχε πνευματικότητα», μου εξήγησε ο καθηγητής Μπερμούντεζ.
«Υπήρχε μια ομορφιά και μια διάσταση που συγκινούσε τους ανθρώπους και τους συνέδεε με κάτι μεγαλύτερο από τον εαυτό τους. Για παράδειγμα, στην Ιερουσαλήμ το νιώθεις.»
Ο καθηγητής Μπερμούντεζ, ο οποίος τώρα διδάσκει αρχιτεκτονική και design στο Καθολικό Πανεπιστήμιο της Αμερικής, διαχειρίστηκε επίσης ένα ειδικό πρόγραμμα για τις πολιτιστικές μελέτες και τους ιερούς τόπους και έγραψε δύο βιβλία, βασίζοντας τους ισχυρισμούς του σε μια σειρά νευροβιολογικών μελετών που έγιναν τα τελευταία χρόνια. Η έρευνα επιβεβαιώνει ότι ένα καλά σχεδιασμένο περιβάλλον μπορεί να βελτιώσει την ψυχική κατάσταση ενός ατόμου και να ενισχύσει την ψυχική του ευεξία.
Το 2010, ηγήθηκε της μοναδικής μελέτης στον κόσμο στο είδος της, η οποία εξέτασε πώς οι θεατές ανταποκρίθηκαν σε δύο τύπους κτηρίων: αρχαία κτήρια που θεωρούνται «ιερά» και συνηθισμένα σύγχρονα κτήρια. Οι συμμετέχοντες ήταν 12 αρχιτέκτονες χωρίς καμία πνευματική συγγένεια. Ενώ κοιτούσαν φωτογραφίες κτηρίων, υποβάλλονταν σε εξέταση μαγνητικής τομογραφίας που ήλεγχε ποιες περιοχές του εγκεφάλου τους είχαν ενεργοποιηθεί. Η μελέτη διαπίστωσε ότι η θέαση των αρχαίων κτηρίων ενεργοποιούσε μια ειδική περιοχή στον εγκέφαλο η οποία σχετίζεται με καταστάσεις οραματισμού, βαθιάς συγκέντρωσης ή διαλογισμού.
Παράλληλα με την έρευνά του, ο καθηγητής Χούλιο Μπερμούντεζ εξέταζε ποια ήταν τα χαρακτηριστικά της αρχαίας αρχιτεκτονικής που προκαλούσαν αυτά τα συναισθήματα στους ανθρώπους και κατά πόσο αυτά τα χαρακτηριστικά θα μπορούσαν να ενσωματωθούν στις σύγχρονες κατασκευές.
«Τα περισσότερα σύγχρονα κτήρια δεν προκαλούν καθόλου τέτοια συναισθήματα – τα περισσότερα από αυτά συνδέονται απλώς με την καθημερινότητά μας. Αν κοιτάξετε το Πάνθεον, τον Παρθενώνα ή την [πυραμίδα της] Γκίζα, όλα ήταν αφιερωμένα σε κάτι υπέροχο, σε κάτι θεϊκό ή στη μετά θάνατον ζωή. Σήμερα, επενδύουμε τους περισσότερους πόρους μας σε πολέμους, ενώ στο παρελθόν οι άνθρωποι επένδυαν τους περισσότερους πόρους τους στην κατασκευή αυτών των εκπληκτικών κτισμάτων. Στόχος τους ήταν τα κτήρια να διαρκέσουν για πάντα – επίσης, είχαν ένα ευρύ όραμα και μια επιθυμία να συνδεθούν με το σύμπαν», εξηγεί ο καθηγητής.
Ο Χούλιο Μπερμούντεζ ισχυρίζεται ότι πολλά κτήρια σχεδιάστηκαν σε αρμονία με τις κινήσεις των αστεριών, του ήλιου και της γης:
«Επειδή δεν υπήρχε τεχνητό φως στο παρελθόν, το φυσικό φως ήταν θεμελιώδες για τη σκέψη των αρχιτεκτόνων και το παιχνίδι μεταξύ φωτός και σκιάς ήταν έντονο. Τα κτήρια σχεδιάστηκαν από τα μεγαλύτερα και πιο ευρηματικά και σοφά μυαλά. Αν πάτε σε κάποιο από αυτά τα κτήρια, ανεξάρτητα από τη θρησκεία ή τη χώρα που ανήκουν, θα δείτε τοιχογραφίες που σας κάνουν να νιώθετε ότι όντως μπήκατε σε έναν ιερό χώρο – είναι μια αρχιτεκτονική χορογραφία του χώρου και του χρόνου που σπάνια κάνουμε σήμερα.»
— Λένε ότι τα κτήρια αυτά σχεδιάστηκαν για να κάνουν τον άνθρωπο να νιώθει μικρός μπροστά στην εκκλησία ή μπροστά στον Θεό.
— Αλήθεια λένε, παραδέχεται ο καθηγητής Μπερμούντεζ . Αλλά αυτά τα κτήρια επέτρεψαν επίσης στον άνθρωπο να νιώσει ότι είχε μια θέση στο σύμπαν. Δημιουργούσαν τάξη και τον έκαναν να νιώθει συνδεδεμένος με κάτι μεγαλύτερο. Τα κτήρια που σχεδιάστηκαν τον 20ο αιώνα, για παράδειγμα, επηρεάστηκαν από την υπαρξιστική σκέψη, η οποία λέει ότι δεν υπάρχει τίποτα και ότι η ζωή είναι απλώς χάσιμο χρόνου μέχρι να πεθάνεις – επομένως, δεν γίνεται καμία προσπάθεια να πετύχουμε κάτι.
Φυσικά, δεν είμαι αφελής. Είναι σαφές ότι έτσι άνθρωποι με θρησκευτική ή/και πολιτική εξουσία έλεγχαν τους αμόρφωτους. Αλλά, ανεξάρτητα από το υπόβαθρο ή τη θρησκεία, αυτές οι αρχαίες δομές συγκινούν.
Ο Βρετανός φιλόσοφος Ρότζερ Σκράτον περιγράφει λεπτομερώς στο ντοκιμαντέρ του με τίτλο «Why Beauty Matters» τι ακριβώς είναι αυτό που ενδιαφέρει τους ανθρώπους σε αυτά τα κτήρια. Και όχι μόνο σε αυτά, αλλά και στη συνηθισμένη αρχιτεκτονική που μας περιβάλλει καθημερινά. Στην ταινία δείχνει άσχημα μοντέρνα κτήρια στο Λονδίνο, που καταρρέουν μετά από λίγα χρόνια επειδή, σύμφωνα με τα λεγόμενά του, «κανείς δεν θέλει να βρίσκεται μέσα σε αυτά». Αντίθετα, παλιά κτήρια από τούβλα χρησιμοποιούνται ακόμα και σήμερα – ως καφετέριες μερικά – όπου ο κόσμος χαίρεται να μπαίνει μέσα. Ο μόνος λόγος γι’ αυτό, λέει, είναι «επειδή είναι όμορφο».
«Αν σκέφτεστε μόνο τη χρηστικότητα (το όφελος που θα αποφέρει η δομή), τα πράγματα που κατασκευάζετε θα γίνουν σύντομα άχρηστα. Οι περισσότερες πόλεις μας έχουν κτήρια που έχουν χτιστεί μόνο για λόγους ευκολίας, και γρήγορα έγιναν άχρηστα», λέει ο Σκράτον. «Μόλις οι άνθρωποι άρχισαν να διαμαρτύρονται για το βάναυσο στυλ του σκυροδέματος, οι αρχιτέκτονες απλώς το αντικατέστησαν με ένα διαφορετικό είδος σκουπιδιών – γυάλινους τοίχους, με μεταλλικά πλαίσια. Ο Όσκαρ Ουάιλντ είπε: ‘Όλη η τέχνη είναι άχρηστη’. Βάλτε πρώτα τη χρησιμότητα και τη χάνετε, βάλτε πρώτα την ομορφιά και αυτό που φτιάχνετε θα είναι χρήσιμο για πάντα. Αποδεικνύεται ότι τίποτα δεν είναι πιο χρήσιμο από το άχρηστο. Το βλέπουμε αυτό στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική με τις διακοσμητικές λεπτομέρειες – ο στολισμός μάς απελευθερώνει από την τυραννία του χρήσιμου και ικανοποιεί την ανάγκη μας για αρμονία.»
Ο Σκράτον προσθέτει ποιητικά ότι, κατά έναν περίεργο τρόπο, «μας κάνουν να νιώθουμε σαν στο σπίτι μας. Μας υπενθυμίζουν ότι δεν έχουμε απλώς χρήσιμες ανάγκες. Ότι δεν μας ελέγχουν μόνο ζωικές επιθυμίες, όπως το φαγητό και ο ύπνος. Ότι έχουμε και πνευματικές και ηθικές ανάγκες.»
Ο Ισραηλινοαμερικανός αρχιτέκτονας Νιρ Μπόρες αφιέρωσε ένα ολόκληρο βιβλίο στην κλασική αρχιτεκτονική, στο οποίο εξηγεί ότι σε αντίθεση με τις σύγχρονες πόλεις, που χτίστηκαν για να βρουν χρήσιμες λύσεις σε προβλήματα μεταφοράς ή πληθυσμού, οι αρχαίοι Έλληνες, οι Ρωμαίοι και οι αρχιτέκτονες της Αναγέννησης σχεδίαζαν τις πόλεις τους ώστε να είναι ευχάριστες για τους ανθρώπους.
Ο Μπόρες εξηγεί ότι η αίσθηση ομορφιάς και αρμονίας που βιώνει ένα άτομο όταν περπατά, για παράδειγμα, στους δρόμους του Παρισιού, συνδέεται με τις αναλογίες του κλασικού δρόμου και την τήρηση της αρχής της «χρυσής τομής», που βρίσκεται στη φύση – στα δέντρα, τα αστέρια, τον άνθρωπο – και στα αναγεννησιακά κτήρια.
«Ο δρόμος μοιάζει με δωμάτιο», εξηγεί ο Μπόρες, με τον ουρανό ως ταβάνι και έναν τοίχο μπροστά του. «Οι καλύτερες αναλογίες πηγάζουν από τη χρυσή τομή. Αυτή η αναλογία καθορίζει πόσο φαρδύς θα είναι ο δρόμος και πόσο από αυτόν θα δοθεί στους πεζούς. Καθορίζει επίσης πόσο ψηλά μπορεί να είναι τα κτήρια σε σχέση με τον δρόμο.»
Σήμερα, υποστηρίζει ο Μπόρες, έχουμε σταματήσει να αντιμετωπίζουμε τον δρόμο ως ένα δωμάτιο που θέλουμε να είναι καλαίσθητο, και έχουμε βάλει τη χρηστικότητα στο επίκεντρο. Έτσι, παραμελούμε ένα από τα πιο σημαντικά πράγματα για τον άνθρωπο: την ομορφιά.
