Michelle Plastrik

Στις 19 Οκτωβρίου 2025, μια τολμηρή ληστεία διαπράχθηκε στο Λούβρο, κατά τη διάρκεια της λειτουργίας του. Στις 9:30 το πρωί, λίγο μετά το άνοιγμα του μουσείου και μέσα σε λιγότερο από οκτώ λεπτά, οι κλέφτες διέρρηξαν την Αίθουσα του Απόλλωνα, όπου φυλάσσονται πολύτιμα βασιλικά αντικείμενα. Δύο από τους ληστές μπήκαν από ένα παράθυρο, χρησιμοποιώντας μια ανυψωτική πλατφόρμα που βρισκόταν σε φορτηγό τοποθετημένο στην πρόσοψη του Λούβρου που βλέπει προς τον Σηκουάνα. Δύο συνεργοί τους περίμεναν στο δρόμο. Μόλις μπήκαν μέσα, οι εγκληματίες έσπασαν δύο γυάλινες βιτρίνες που περιείχαν τα γαλλικά στέμματα και έκλεψαν εννέα κοσμήματα ανεκτίμητης ιστορικής αξίας. Μετά από λιγότερο από τέσσερα λεπτά στο μουσείο, διέφυγαν μέσω της ανυψωτικής πλατφόρμας του φορτηγού. Όλη η ομάδα διέφυγε με μοτοσικλέτες, κατευθυνόμενη προς έναν κοντινό αυτοκινητόδρομο.

Ένα από τα αντικείμενα που έκλεψαν, το στέμμα της αυτοκράτειρας Ευγενίας, έπεσε στο δρόμο και έτσι ανακτήθηκε. Δυστυχώς, υπέστη ζημιά καθώς το έβγαζαν από τη βιτρίνα μέσα από ένα στενό άνοιγμα, αλλά οι ειδικοί πιστεύουν ότι μπορεί να αποκατασταθεί. Τα υπόλοιπα οκτώ κοσμήματα που εκλάπησαν, αξίας περίπου 90 εκατομμυρίων ευρώ, παραμένουν αγνοούμενα, ενώ όσο περνάει ο καιρός, λιγοστεύουν οι πιθανότητες να ανακτηθούν. Οι ειδικοί προβλέπουν ότι τα πετράδια θα αφαιρεθούν από τις βάσεις τους, το μέταλλο θα λιώσει, πολλές πέτρες θα ξανακοπούν και όλα τα πολύτιμα αντικείμενα θα κυκλοφορήσουν στη διεθνή αγορά κοσμημάτων, χωρίς να είναι πλέον δυνατό να ταυτοποιηθούν.

 

Τα κλεμμένα κοσμήματα είναι ένα σμαραγδένιο κολιέ και σκουλαρίκια από ένα ταιριαστό σετ που ανήκε στην αυτοκράτειρα Μαρία Λουίζα, μια τιάρα με ζαφείρια, ένα κολιέ και ένα μονό σκουλαρίκι από το σετ κοσμημάτων της βασίλισσας Μαρί-Αμελί και της βασίλισσας Ορτάνς, καθώς και η καρφίτσα με φιόγκο, η τιάρα και η καρφίτσα-λειψανοθήκη της αυτοκράτειρας Ευγενίας.

Το γαμήλιο σετ της αυτοκράτειρας

 

Η Μαρία Λουίζα (1791–1847), κόρη του αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και ανιψιά της βασίλισσας Μαρίας Αντουανέττας, έγινε η δεύτερη σύζυγος του αυτοκράτορα Ναπολέοντα, το 1810. Καθώς ο νέος της ρόλος απαιτούσε εντυπωσιακά κοσμήματα μεταξύ άλλων, ο Ναπολέων παρήγγειλε πολλά πολυτελή σετ, τα λεγόμενα parures, πριν και μετά το γάμο στον Γάλλο κοσμηματοπώλη Φρανσουά-Ρενιώ Νιτό (η εταιρεία του οποίου έγινε αργότερα γνωστή ως Chaumet και παραμένει μέχρι σήμερα μια από τις πιο διακεκριμένες οίκους κοσμημάτων του Παρισιού). Μερικά κομμάτια προορίζονταν για την προσωπική συλλογή της Μαρίας Λουίζας, ενώ άλλα για τα κοσμήματα του στέμματος.

 

Ένα τέτοιο προσωπικό σετ κοσμημάτων, με εξαιρετικά σμαράγδια, προσφέρθηκε από τον Ναπολέοντα στη νύφη του με την ευκαιρία του γάμου τους. Αποτελούνταν από ένα διάδημα, ένα κολιέ, ένα ζευγάρι σκουλαρίκια και μια χτένα. Όταν ο Ναπολέων εξορίστηκε στην Έλβα, το 1814, η Μαρία Λουίζα επέστρεψε στη Βιέννη παίρνοντάς μαζί της τα κοσμήματά της, τα οποία αργότερα κληροδότησε σε διάφορους συγγενείς. Η σμαραγδένια σειρά κληροδοτήθηκε στον ξάδελφό της Λεοπόλδο Β΄, Μεγάλο Δούκα της Τοσκάνης. Οι απόγονοί του κράτησαν τα κοσμήματα μέχρι το 1953, οπότε τα πούλησαν στη Van Cleef & Arpels.

Ο κοσμηματοπώλης αφαίρεσε τα σμαράγδια από το διάδημα και τα επανατοποθέτησε, πουλώντας τα σε διαφορετικά άτομα, διασκορπίζοντας έτσι την ιστορία τους. Οι χαμένες πέτρες του διαδήματος αντικαταστάθηκαν με τυρκουάζ και το κομμάτι αποκτήθηκε από την Αμερικανίδα συλλέκτρια Μάρτζορι Μέρριγουέδερ Ποστ για το Σμιθσόνιαν. Σήμερα, βρίσκεται στο Εθνικό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Ουάσιγκτον.

 

Το κολιέ, με 32 σμαράγδια και 1.138 διαμάντια, και τα σκουλαρίκια διατηρήθηκαν στην αρχική τους κατάσταση από την Van Cleef & Arpels. Πριν ενταχθούν στη συλλογή του Λούβρου, το 2004, βρίσκονταν στην κατοχή της βαρόνης Έλι ντε Ρότσιλντ.

 

Ζαφείρια και διαμάντια 

Το κλεμμένο σετ ζαφειριών έχει υποστεί αρκετές τροποποιήσεις κατά τη διάρκεια των αιώνων και έχει φορεθεί από πολλές βασίλισσες. Η πρώτη γνωστή ιδιοκτήτρια ήταν η βασίλισσα Ορτάνς της Ολλανδίας (1783-1837), θετή κόρη του Ναπολέοντα. Σύμφωνα με μια αβάσιμη ιστορία, τα πολύτιμα ζαφείρια της Κεϋλάνης ήταν μέρος της συλλογής της μητέρας της, της αυτοκράτειρας Ιωσηφίνας, και ίσως να χρονολογούνται ακόμη και από την εποχή της Μαρίας Αντουανέττας.

 

Το σετ αγόρασε από την Ορτάνς ο μελλοντικός βασιλιάς Λουδοβίκος-Φίλιππος Α΄ της Γαλλίας για την Ιταλίδα σύζυγό του, βασίλισσα Μαρί-Αμελί (1782-1866). Με τη σειρά της, η βασίλισσα χάρισε τα κοσμήματα στα εγγόνια της όταν παντρεύτηκαν. Το σετ παρέμεινε στην οικογένεια της Ορλεάνης μέχρι το 1985, όταν το Λούβρο αγόρασε την τιάρα, το κολιέ, τα σκουλαρίκια, μια μεγάλη καρφίτσα και δύο μικρές καρφίτσες από τον Ανρί ντ’ Ορλεάν, κόμη του Παρισιού, για 5 εκατομμύρια φράγκα. Το ποσό ήταν μικρότερο από αυτό που θα είχαν αποφέρει στην ελεύθερη αγορά, αλλά ο κόμης ήθελε να παραμείνουν στη Γαλλία. Βρίσκονταν στο Λούβρο για 40 χρόνια, μέχρι τη ληστεία.

Η τιάρα περιλαμβάνει πέντε κύρια αρθρωτά στοιχεία, με το καθένα να είναι στολισμένο με ένα μεγάλο ζαφείρι. Το κομμάτι έχει συνολικά 24 ζαφείρια και 1.083 διαμάντια.

 

Το κόσμημα για το κεφάλι μπορεί να αποσυναρμολογηθεί και να δώσει πολλές καρφίτσες. Αυτό φαίνεται σε ένα πορτρέτο της Μαρίας-Αμελίας, όπου τα κομμάτια της τιάρας κοσμούν τη φούστα του φορέματός της.

 

Το κολιέ, με οκτώ ζαφείρια συμπληρωμένα με διαμάντια, είναι δειγμα εξαιρετικής χειροτεχνίας. Όλοι οι κρίκοι του είναι αρθρωτοί, που σημαίνει ότι κατασκευάστηκε με εύκαμπτα μέρη που επιτρέπουν την κίνηση. Αυτό το χαρακτηριστικό προσδίδει δυναμισμό στο κόσμημα. Τα σκουλαρίκια έχουν κρεμαστά ζαφείρια σε σχήμα briolette. Μόνο το ένα σκουλαρίκι εκλάπη.

 

Η εξαίσια τιάρα της Ευγενίας

Η κομψή Ισπανίδα αυτοκράτειρα Ευγενία (1826-1920) ήταν πρωτοπόρος της μόδας στα μέσα του 19ου αιώνα. Ως σύζυγος του αυτοκράτορα Ναπολέοντα Γ; , γιου της βασίλισσας Ορτάνς και αδελφού του Ναπολέοντα Α΄, η Ευγενία αρεσκόταν στα πολυτελή φορέματα και κοσμήματα. Λίγο μετά το γάμο της, ο ζωγράφος της υψηλής κοινωνίας Φραντς Ξάβερ Βίντερχαλτερ δημιούργησε μια επίσημη ολόσωμη προσωπογραφία της. Το πρωτότυπο πιθανότατα χάθηκε κατά τη διάρκεια μιας πυρκαγιάς το 1871, αλλά σώζονται πολλά αντίγραφα.

 

Το έργο δείχνει την αυτοκράτειρα να φοράει μια υπέροχη τιάρα με μαργαριτάρια και διαμάντια που χρονολογείται από το 1853, την οποία κατασκεύασε ο αυλικός κοσμηματοπώλης Αλεξάντρ-Γκαμπριέλ Λεμονιέ κατά παραγγελία του Ναπολέοντα Γ΄ για γαμήλιο δώρο στη μέλλουσα σύζυγό του. Ο Λεμονιέ χρησιμοποίησε μαργαριτάρια από ένα σετ κοσμημάτων που είχε αρχικά φτιαχτεί για τη Μαρία Λουίζα. Η τιάρα αποτελείται από 212 φυσικά μαργαριτάρια και 1.998 διαμάντια.

 

Το 1870, η Ευγενία εξορίστηκε στην Αγγλία και ο Ναπολέων Γ΄ την ακολούθησε τον επόμενο χρόνο. Όπως είχε κάνει και η Μαρία Λουίζα, φεύγοντας από τη Γαλλία πήρε μαζί της τα προσωπικά της κοσμήματα. Η τιάρα, που θεωρούνταν μέρος των κοσμημάτων του στέμματος, έμεινε πίσω. Το 1887, πραγματοποιήθηκε στο Λούβρο μια μνημειώδης δημοπρασία κοσμημάτων από τα κοσμήματα του στέμματος της χώρας. Η Γ΄ Γαλλική Δημοκρατία, η κυβέρνηση που είχε αντικαταστήσει τη Β΄ Γαλλική Αυτοκρατορία του Ναπολέοντα Γ΄, ήταν επιφυλακτική ως προς το να κρατήσει αυτά τα ισχυρά σύμβολα της βασιλείας στην κατοχή της, καθώς θα μπορούσαν να εμπνεύσουν την αποκατάσταση της μοναρχίας. Σχεδόν όλα τα κοσμήματα της συλλογής πωλήθηκαν, συμπεριλαμβανομένης της τιάρας της αυτοκράτειρας Ευγενίας. Την τιάρα απέκτησε, το 1890, η γερμανική αριστοκρατική οικογένεια Thurn und Taxis, στην οποία παρέμεινε περνώντας από γενιά σε γενιά, πριν πωληθεί το 1992 στο Sotheby’s για 3.719.430 ελβετικά φράγκα (περίπου 360.000 ευρώ). Αγοράστηκε για να εκτεθεί στο Λούβρο.

 

Η ανακτηθείσα κορώνα της Ευγενίας εμφανίζεται επίσης στο πορτρέτο του Βίντερχαλτερ , τοποθετημένη πάνω σε ένα μαξιλαράκι. Η ζωγραφική της απόδοση ωστόσο διαφέρει από το πραγματικό αντικείμενο, καθώς όταν οΒίντερχαλτερ ζωγράφισε τον πίνακα, ο Λεμονιέ δεν είχε ακόμη ολοκληρώσει την κορώνα. Ως αποτέλεσμα, ο Βίντερχαλτερ εργάστηκε βάσει των σχεδίων του κοσμηματοποιού. Οι οκτώ αψίδες σε σχήμα αετού της τελικής κορώνας είναι διανθισμένες με διαμαντένιες παλμέτες – αυτοκρατορικά σύμβολα αμφότερα. Στην κορυφή των αψίδων βρίσκεται ένας διαμαντένια σφαίρα με έναν σταυρό.

 

Η κορώνα είχε δημιουργηθεί και εκτεθεί στην Παγκόσμια Έκθεση του 1855. Η Γ΄ Δημοκρατία την επέστρεψε στην αυτοκράτειρα το 1875 και εκείνη την κληροδότησε στην πριγκίπισσα Μαρία-Κλοτίλδη Ναπολέοντα, κόρη του διορισμένου διαδόχου του αποθανόντος γιου της. Εντάχθηκε στη συλλογή του Λούβρου το 1988.

Καρφίτσα-φιόγκος

 

Η καρφίτσα σε σχήμα φιόγκου της Ευγενίας, κατασκευής Φρανσουά Κράμερ,  αποτελείται από 2.438 διαμάντια και έχει το εντυπωσιακό ύψος των 23 εκατοστών περίπου. Κατασκευάστηκε το 1855 και προσαρμόστηκε το 1864. Με ένα δεξιοτεχνικό σχέδιο, είναι μια γλυπτική ‘κορδέλα’, με ασύμμετρες πλεξούδες που τελειώνουν με φούντες με αρθρωτά κρόσσια και πέντε δέσμες διαμαντιών να κρέμονται ελεύθερα από την κορδέλα, «en pampille», που σημαίνει ότι καταλήγουν σε σχήμα παγοκρύσταλλου.

Πωλήθηκε επίσης στη δημοπρασία του 1887 (ήταν το νούμερο πέντε του καταλόγου), σε έναν κοσμηματοπώλη για λογαριασμό της «βασίλισσας» της υψηλής κοινωνίας της Νέας Υόρκης της Χρυσής Εποχής, Κάρολαϊν Άστορ, για 42.200 φράγκα (πάνω από 7.000 ευρώ) της εποχής. Το 1902, αγοράστηκε από τον Δούκα του Ουέστμινστερ για τον γάμο της κόρης του με τον έβδομο Κόμη Μπόουτσαμπ. Η σύζυγος του όγδοου κόμη την πούλησε σε έναν έμπορο πολύτιμων λίθων της Νέας Υόρκης, το 1980. Όταν η συλλογή του εμπόρου επρόκειτο να πωληθεί το 2008 στο Christie’s, το Λούβρο ήταν αποφασισμένο να φέρει την καρφίτσα πίσω στη Γαλλία. Καθώς η δημοπρασία τελικά ακυρώθηκε, το μουσείο διαπραγματεύτηκε μια ιδιωτική πώληση του κομματιού για το ποσό των 10,7 εκατομμυρίων δολαρίων.

Βασιλική καρφίτσα-λειψανοθήκη

 

Η καρφίτσα-λειψανοθήκη της Ευγενίας ήταν ένα από τα λίγα κοσμήματα της κορώνας που δεν δημοπρατήθηκαν από την Γ΄ Δημοκρατία. Αντ’ αυτού, προστέθηκε στη συλλογή του Λούβρου. Το όνομά της είναι λανθασμένο, καθώς δεν υπάρχει χώρος στο κομμάτι για να φιλοξενήσει ένα λείψανο. Οι μελετητές υποθέτουν ότι η θήκη της καρφίτσας μπορεί να προοριζόταν για αυτή τη χρήση. Η καρφίτσα κατασκευάστηκε το 1855 από τον Άλφρεντ Μπαπστ, η οικογένεια του οποίου ήταν βασιλικοί κοσμηματοποιοί για γενιές. Κάτω από τη ροζέτα στην κορυφή της καρφίτσας υπάρχουν δύο μεγάλα διαμάντια σε σχήμα καρδιάς. Αυτές οι σημαντικές πέτρες μπορούν να αναχθούν στον καρδινάλιο Ζυλ Μαζαρέν. Ο Μαζαρέν, πρωθυπουργός της Γαλλίας, συγκέντρωσε μια θρυλική συλλογή από 18 σπάνια διαμάντια στα μέσα του 17ου αιώνα. Μετά το θάνατό του, τα άφησε στον βασιλιά Λουδοβίκο ΙΔ΄ και στα γαλλικά βασιλικά κοσμήματα. Τα διαμάντια με αριθμούς 17 και 18 χρησιμοποιήθηκαν από τον βασιλιά ως κουμπιά για τα παλτά του και, αιώνες αργότερα, χρησιμοποιήθηκαν για την Ευγενία.

Τον 20ό αιώνα, θρηνώντας για την απώλεια της γαλλικής ιστορίας από την πώληση του 1887, το Λούβρο άρχισε να αγοράζει τα βασιλικά κοσμήματα. Είναι ειρωνικό το γεγονός ότι τα οκτώ κλεμμένα κοσμήματα αφαιρέθηκαν από ένα μέρος που προοριζόταν ειδικά για την προστασία τους προς όφελος της δημόσιας έκθεσης. Η θλίψη που προκάλεσε αυτή η κλοπή δεν αφορά μόνο την απώλεια διαμαντιών, ζαφειριών, σμαραγδιών και μαργαριταριών, αλλά και τις ιστορίες που φέρουν τα συγκεκριμένα κοσμήματα, τα οποία αποτελούσαν ζωντανές μαρτυρίες της δεξιοτεχνίας, της ομορφιάς, της εξουσίας, της πολιτικής και του ρομαντισμού, αφού όλοι οι εμπλεκόμενοι έχουν πλέον φύγει. Μέρος της γαλλικής πολιτιστικής κληρονομιάς, η κλοπή τους δεν είναι μόνο κλοπή από το Λούβρο και τον γαλλικό λαό, αλλά και από τους πολίτες του κόσμου που αγαπούν και εκτιμούν την ιστορία.

Το The Met Cloisters είναι ένα μουσείο γεμάτο με θησαυρούς μεσαιωνικής ευρωπαϊκής τέχνης. Μεταξύ των πιο εμβληματικών έργων του συγκαταλέγεται μία σειρά επτά ταπισερί, 3,5 επί 4 μέτρων, με τον γενικό τίτλο «Οι ταπισερί με τους μονόκερους», έργα ιδιαίτερα αγαπητά για την ομορφιά και τη δεξιοτεχνία τους. Η σειρά αποτελεί μία ενιαία αφηγηματική ενότητα η οποία μπορεί να ερμηνευθεί είτε υπό θρησκευτικό είτε από κοσμικό πρίσμα.

Και οι επτά ταπισερί πιθανώς σχεδιάστηκαν στο Παρίσι και υφάνθηκαν στις Βρυξέλλες, και χρονολογούνται μεταξύ 1495 και 1505. Σε ένα πρώτο επίπεδο ανάγνωσης, η σειρά εξιστορεί ένα φανταστικό κυνήγι μονόκερου: άντρες με όπλα και λαγωνικά αναζητούν, καταδιώκουν, παγιδεύουν και τελικά σκοτώνουν το μυθικό ζώο, μέσα σε πλούσια δάση και κήπους.

Φυλλώματα και χρώματα

 

Οι συγγραφείς Πήτερ Μπαρνέτ και Νάνσυ Γου, στο βιβλίο «The Cloisters: Medieval Art and Architecture» («Το Cloisters: Μεσαιωνική Τέχνη και Αρχιτεκτονική»), περιγράφουν την ύφανση των ταπισερί, για την οποία χρησιμοποιούνταν μάλλινα νήματα, μεταξωτά αλλά και μεταλλικές κλωστές. Τα πλούσια χρώματα των νημάτων οφείλονται σε φυτικές βαφές: ρεζεντά (Reseda Luteola – κίτρινο), ριζάρι ή αλιζάρι («ερυθρόδανον το βαφικόν» – κόκκινο) και ισάτις (μπλε).

Η Κάσσια Σαιντ Κλαιρ [Kassia St. Clair], στο βιβλίο της «The Secret Lives of Color» («Οι μυστικές ζωές του χρώματος»), αναφέρει ότι το ριζάρι χρησιμοποιούνταν και ως βαφή για τα μεσαιωνικά γαμήλια ενδύματα. Η ισάτις, ιδανική για τον χρωματισμό των απορροφητικών ινών του μαλλιού, ήταν μια αξιόπιστη βαφή για τη δημιουργία μιας ανθεκτικής απόχρωσης του μπλε. Ωστόσο, η Σαιντ Κλαιρ εξηγεί ότι όταν αναμιγνυόταν με λιγότερο σταθερά στοιχεία, όπως τα κίτρινα για την παρασκευή πράσινης βαφής, τα άλλα συστατικά έτειναν να ξεθωριάζουν με την πάροδο του χρόνου, και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο είναι σύνηθες τα φυλλώματα που απεικονίζονται σε ταπισερί να εμφανίζονται πλέον μπλε.

Ζωντανά δείγματα των φυτών που απεικονίζονται στις ταπισερί υπάρχουν στον βοτανικό κήπο του μουσείου, το Bonnefont Cloister. Οι Μπαρνέτ και Γου αναφέρουν ότι υπάρχουν 101 διαφορετικά είδη φυτών που αποδίδονται στον κύκλο των ταπισερί, με 84 να έχουν ταυτοποιηθεί, μεταξύ των οποίων φασκόμηλο, κατιφές, τριανταφυλλιά, πουρνάρι, κερασιά, ροδιά, χουρμαδιά, πορτοκάλι, ορχιδέα, ίριδα, γαϊδουράγκαθο της Αγίας Μαρίας και κρίνο της Παναγίας. Η εξαιρετική δεξιοτεχνία των ταπισερί, που αποδεικνύεται από τη ρεαλιστική αναπαράσταση των βοτάνων, εκτιμάται περαιτέρω όταν εξετάζει κανείς τα πολυτελή υφάσματα (μπροκάρ, βελούδο, δέρμα και γούνα) που αντιστοιχούν στις ενδυμασίες των ανθρώπων. Αυτά τα στοιχεία βοηθούν και στη χρονολόγηση των ταπισερί.

Η θρησκευτική προσέγγιση

Η μεσαιωνική τέχνη είναι συνήθως γεμάτη συμβολισμούς. Έτσι, η βαθύτερη διερεύνηση της εικονογραφίας στις «Ταπισερί με μονόκερους» οδηγεί τόσο σε θρησκευτικές όσο και σε ερωτικές ερμηνείες. Οι Μπαρνέτ και Γου θεωρούν ότι ο μονόκερως αντιπροσωπεύει τον Χριστό, με τις σκηνές του κυνηγιού να αποτελούν μεταφορά για τα Πάθη Του. Στην ταπισερί «Ο μονόκερως καθαρίζει το νερό», οι 12 κυνηγοί θα μπορούσαν να συμβολίζουν τους 12 αποστόλους και η τριανταφυλλιά πίσω από τον μονόκερω μπορεί να αντιπροσωπεύει το μαρτύριο του Χριστού.

 

Στην ταπισερί «Οι κυνηγοί επιστρέφουν στο κάστρο», υπάρχει μια ενδιαφέρουσα διπλή αφήγηση, που απεικονίζει δύο στάδια της θανάτωσης του μονόκερου. Στο πρώτο, το μεγάλο πουρνάρι πάνω από το κεφάλι του μπορεί να θεωρηθεί ως αλληγορία για τον μαρτυρικό θάνατο του Χριστού πάνω στον σταυρό. Η επόμενη σκηνή, εξίσου πλούσια σε θρησκευτικούς συμβολισμούς, περιλαμβάνει μια αναφορά στο ακάνθινο στέμμα: το κέρατο του μονόκερου έχει κοπεί και παρουσιάζεται μπλεγμένο σε αγκαθωτά κλαδιά βελανιδιάς. Το σώμα του παρουσιάζεται στον άρχοντα και την αρχόντισσα ενός κάστρου και στους συνοδούς τους. Αυτή η ομαδοποίηση θα μπορούσε να είναι ένας υπαινιγμός στην Αποκαθήλωση, με την κυρία που κρατάει ένα κομποσκοίνι να παραπέμπει στην Παναγία, ο άρχοντας στον Ιωάννη τον Πρόδρομο και οι άλλοι στις θλιμμένες άγιες γυναίκες.

 

Το έργο «Ο μονόκερως αναπαύεται σε έναν κήπο», που εντυπωσιάζει με το ολάνθιστο φόντο του, μπορούμε να το ερμηνεύσουμε ως αναπαράσταση της ανάστασης του Χριστού: ο μονόκερως, που είχε προηγουμένως σκοτωθεί, επανέρχεται στη ζωή. Πράγματι, ορισμένα από τα φυτά που απεικονίζονται σε αυτή την ταπισερί παραπέμπουν στην Παναγία και στα Πάθη του Χριστού. Υπάρχει μια υποψία αίματος στο σώμα του μονόκερου, μια αναφορά στις βάναυσες πληγές που δέχτηκε. Μια πιο προσεκτική εξέταση των σταγόνων αποκαλύπτει ότι πρόκειται για μείγμα χυμού και σπόρων ροδιού. Τα ρόδια κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα συμβόλιζαν τον Χριστό, και πράγματι μια ροδιά υψώνεται πίσω από τον μονόκερω.

 

Η κοσμική προσέγγιση

Μια εξίσου πιθανή ερμηνεία των «Ταπισερί με μονόκερους» είναι η κοσμική, με το κυνήγι να συμβολίζει το φλερτ και ο μονόκερως να αντιπροσωπεύει τον γαμπρό. Στο έργο «Ο μονόκερως ξεκουράζεται σε έναν κήπο», μπορεί κανείς να παραλληλίσει τον μονόκερω με έναν άνδρα παγιδευμένο σε γάμο. Σύμφωνα με αυτή την εκδοχή, τα ρόδια που ξεχειλίζουν από σπόρους και χυμούς γίνονται αντιληπτά ως σύμβολα γονιμότητας, όπως και άλλα φυτά της εικόνας, όπως ήταν γνωστό από τα αρχαία χρόνια. Αυτό υποδηλώνει ότι οι ταπισερί μπορεί να δημουργήθηκαν για να τιμήσουν έναν γάμο.

Οι ιστορικοί τέχνης πίστευαν κάποτε ότι υφάνθηκαν για τον γάμο της Άννας της Βρετάνης και του βασιλιά Λουδοβίκου ΙΒ΄ της Γαλλίας, αν και αυτό θεωρείται πλέον λιγότερο πιθανό. Οι μελετητές αναρωτιούνται επίσης αν η κρυπτογράφηση «AE» στις ταπισερί είναι αναφορά στον Αδάμ και την Εύα ή κάποιο είδος συνθήματος.

Από τη Γαλλία στην Αμερική

Ο αρχικός ιδιοκτήτης των «Ταπισερί με τους μονόκερους» παραμένει αγνώστων στοιχείων. Η παλαιότερη γραπτή καταγραφή των ταπισερί, με ημερομηνία 1680, αποκαλύπτει ότι βρίσκονταν στην παρισινή κατοικία του Φρανσουά ΣΤ΄, δούκα Ντε Λα Ροσφουκώ. Οι ταπισερί αναφέρονται και πάλι σχεδόν 50 χρόνια αργότερα σε απογραφή ενός απογόνου των Ντε Λα Ροσφουκώ, αναφέροντας την παραμονή τους στο κάστρο της οικογένειας στο Βερτέιλ. Το 1790, με την έναρξη της Γαλλικής Επανάστασης, η αριστοκρατία καταργήθηκε στη Γαλλία και τα έργα τέχνης των ευγενών τέθηκαν στη διάθεση του λαού.

Οι ταπισερί απομακρύνθηκαν από τον πύργο κατά τη διάρκεια της Βασιλείας της Τρομοκρατίας· μια μαρτυρία αναφέρει ότι χρησιμοποιήθηκαν για να καλύψουν τις πατάτες ενός χωρικού για να μην παγώσουν. Στα μέσα του 19ου αιώνα, η οικογένεια Ντε Λα Ροσφουκώ ανέκτησε τις χαμένες «Ταπισερί με τους μονόκερους» από μια αγροτική οικογένεια και τις εγκατέστησε ξανά στο κάστρο της. Το 1923, πουλήθηκαν στον Τζον Ντ. Ροκφέλλερ Τζούνιορ, ο οποίος αργότερα τις δώρισε στο μουσείο, το σημερινό ασφαλές καταφύγιό τους.

Σε ολόκληρο τον κόσμο, υπάρχουν μόνο επτά γνωστά «μαύρα βιβλία» – μεσαιωνικά εικονογραφημένα χειρόγραφα σε περγαμηνή, βαμμένα ή χρωματισμένα μαύρα. Τα υπάρχοντα δείγματα χρονολογούνται από το δεύτερο μισό του 15ου αιώνα. Όλα ανήκουν σε έναν συγκεκριμένο τύπο χριστιανικού βιβλίου γνωστού ως Βιβλίο των Ωρών, που είναι μια συνοπτική συλλογή καθημερινών προσευχών ή λειτουργιών, που υποστήριζε και έτρεφε την πίστη.

Το Μουσείο & Βιβλιοθήκη της Ισπανικής Εταιρείας (Hispanic Society Museum & Library) της Νέας Υόρκης κατέχει το παλαιότερο από αυτά. Το «Μαύρο Βιβλίο των Ωρών» του, επίσης γνωστό ως «Horae beatae marie secundum usum curie romane», χρονολογείται γύρω στα 1458. Αν και μόλις 13 x 10 εκ., είναι ένας από τους μεγαλύτερους θησαυρούς του μουσείου λόγω της σπανιότητάς του. Ωστόσο, μέχρι τώρα, το κοινό δύσκολα έβρισκε την ευκαιρία να το θαυμάσει, καθώς είναι σε πολύ εύθραυστη και δεν εκτίθεται συχνά. Όπως όμως ανακοινώθηκε τον Απρίλιο, έχουν δρομολογηθεί οι εργασίες για τη συντήρησή του χάρη σε μια διπλή επιχορήγηση.

 

Για το πένθος μιας βασίλισσας

Οι μελετητές πιστεύουν ότι το «Μαύρο Βιβλίο των Ωρών» του μουσείου είτε ανατέθηκε από τη Μαρία της Καστίλης (1401-1458), βασίλισσα και σύζυγο του Αλφόνσο Ε΄ της Αραγωνίας, μετά το θάνατο του συζύγου της το 1458 είτε της δόθηκε ως δώρο πένθους. Η θεωρία του πένθους υποστηρίζεται από το χρώμα της περγαμηνής.

Η Μαρία πέθανε τρεις μήνες μετά τον σύζυγό της, γι’ αυτό ίσως το χειρόγραφο έμεινε ημιτελές. Αν και το κείμενο είναι πλήρες – με τις σελίδες του να φέρουν περίτεχνα χρυσά περιγράμματα και χρυσά και ασημένια γοτθικά γράμματα – ωστόσο δεν υπάρχουν όλες οι μικρογραφίες στην αρχή κάθε λειτουργικής περιόδου.

 

Ένα από τα φύλλα του περιέχει το καστιλιάνικο οικόσημο, μια αναφορά στην καταγωγή της Μαρίας. Η απουσία του οικοσήμου της Αραγωνία, από όπου καταγόταν ο σύζυγός της, ενισχύει την ιδέα ότι ήταν χήρα την εποχή της δημιουργίας του βιβλίου. Ο καλλιτέχνης ήταν πιθανώς Φλαμανδός, από τον κύκλο του Βίλλεμ Φρέλαντ (Willem Vrelant, απεβ. 1481/1482), ενός διακεκριμένου εικονογράφου που έζησε στη Μπρυζ το τρίτο τέταρτο της δεκαετίας του 1400.

 

Στη Νέα Υόρκη βρίσκονται αρκετά τέτοια μικρά μαύρα βιβλία. Η Morgan Library & Museum κατέχει ένα που χρονολογείται γύρω στα 1480. Συγκρίνοντας τα στυλ, οι ειδικοί εικάζουν ότι το χειρόγραφο της Morgan πιθανώς δημιουργήθηκε στο ίδιο εργαστήριο με αυτό της Hispanic Society. Η ανάλυση της μαύρης βαφής που χρησιμοποιήθηκε στην περγαμηνή του βιβλίου της Hispanic Society δείχνει την παρουσία άνθρακα, όπως και στο βιβλίο της Μόργκαν, το οποίο επίσης χρειάζεται συντήρηση.

Χαρακτηριστικό του άνθρακα είναι ότι κάνει την επιφάνεια της περγαμηνής λεία και γυαλιστερή, αλλά δεν είναι κατάλληλος για ορισμένες χρωστικές του χειρογράφου. Επιπλέον, το μαύρο χρώμα της περγαμηνής του βιβλίου της Morgan ξεφλουδίζει σε ορισμένα σημεία.

Το όνειρο του Ά. Μ. Χάντιγκτον

 

Η Hispanic Society έλαβε το «Μαύρο Βιβλίο των Ωρών» ως δώρο από τον ιδρυτή της, Άρτσερ Μίλτον Χάντιγκτον (Archer Milton Huntington, 1870-1955), το 1933. Ο Χάντιγκτον το είχε αγοράσει από τον διάσημο βιβλιοπώλη του Λονδίνου Μπέρναρντ Κουάριτς, ο οποίος με τη σειρά του το είχε αποκτήσει το 1900.

 

Φιλάνθρωπος, μελετητής και συλλέκτης, ο Χάντιγκτον ίδρυσε το μουσείο το 1904. Ήταν η εκπλήρωση του ονείρου μιας ολόκληρης ζωής. Σε μια επιστολή του προς τη μητέρα του, το 1898, εξηγούσε:

«Η συλλογή μου είχε πάντα μία βάση – ξέρεις – ένα μουσείο. Το μουσείο θα πρέπει να αγγίζει ευρέως τις τέχνες, τη χειροτεχνία, τις επιστολές. Πρέπει να συμπυκνώνει την ψυχή της Ισπανίας μέσω έργων του χεριού και του πνεύματος. […] Θέλω να γνωρίσω την Ισπανία ως Ισπανία και να την εκφράσω έτσι – σε ένα μουσείο. Είναι το μόνο που μπορώ να κάνω. Αν μπορέσω να φτιάξω ένα μουσείο σαν ένα ποίημα, θα είναι εύκολο να το διαβάσει κανείς».

 

Η συλλογή του ιδρύματος είναι εκτεταμένη τόσο σε γεωγραφικό εύρος – από την Ισπανία και την Πορτογαλία, μέχρι τη Λατινική Αμερική, τις Φιλιππίνες – όσο και σε καλλιτεχνικά μέσα. Υπάρχουν περισσότεροι από 900 πίνακες, συμπεριλαμβανομένων σημαντικών έργων από κορυφαίους καλλιτέχνες της Ισπανίας – Βελάσκεθ, Γκόγια, Σορόγια και Ελ Γκρέκο – 6.000 σχέδια και ακουαρέλες, καθώς και γλυπτά, διακοσμητικές τέχνες και υφάσματα.

 

Δρομολογώντας το έργο αποκατάστασης

Η Bιβλιοθήκη περιλαμβάνει 250.000 έργα, από τον 11ο έως τον 20ό αιώνα. Το «Μαύρο Βιβλίο των Ωρών» είναι ένα από τα πιο περιζήτητα αντικείμενα της συλλογής της. Το Ευρωπαϊκό Ίδρυμα Καλών Τεχνών (TEFAF) συνεργάστηκε με το Πρόγραμμα Συντήρησης Έργων Τέχνης της Τράπεζας της Αμερικής για την από κοινού υποστήριξη της αποκατάστασης του βιβλίου, χορηγώντας στην Ισπανική Εταιρεία 56.700 δολάρια για αυτόν τον σκοπό. Ένας από τους κύριους στόχους είναι να ελαφρύνει η πίεση που ασκείται στο εικονογραφημένο χειρόγραφο από τη δερμάτινη βιβλιοδεσία του.

Η διευθύντρια μάρκετινγκ της TEFAF, Αλίνα Άρκαρι, εξηγεί:

«Τον 19ο αιώνα, το ‘Μαύρο Βιβλίο των Ωρών’ της Εταιρείας ξαναδέθηκε με μια επιχρυσωμένη σκούρα μπλε δερμάτινη βιβλιοδεσία. Κατά τη διαδικασία, οι σελίδες κόπηκαν και οι άκρες επιχρυσώθηκαν. Ενώ η περγαμηνή, τα ασημένια και χρυσά γράμματα, καθώς και οι επιχρυσωμένες εικόνες στα 149 φύλλα, παραμένουν σε καλή κατάσταση, ορισμένες σελίδες χωρίς διακοσμήσεις παρουσιάζουν σημάδια φθοράς, ενώ η βιβλιοδεσία είναι εξαιρετικά σφιχτή, περιορίζοντας το άνοιγμα του τόμου σε 45 μοίρες το πολύ».

Το σύνολο του χειρογράφου θα αποδεσμευτεί και κάθε σελίδα θα φωτογραφηθεί ψηφιακά, ώστε το περιεχόμενο του βιβλίου να είναι πιο ορατό. Οι συντηρητές θα δημιουργήσουν επίσης ένα ασφαλέστερο περίβλημα για να αντικαταστήσουν την παλιά βιβλιοδεσία.

Τα Βιβλία των Ωρών ήταν από τα πιο προσωπικά αντικείμενα πολυτελείας που δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα. Στόχευαν στην καλλιέργεια της πνευματικότητας και ευλάβειας του ιδιοκτήτη τους, ενώ παράλληλα φιλοξενούσαν στις σελίδες τους εξαιρετικά έργα τέχνης σε μικρή κλίμακα. Με ηλικία άνω των 550 ετών, το «Μαύρο Βιβλίο των Ωρών» της Ισπανικής Εταιρείας αποτελεί έναν πραγματικό θησαυρό.

Οι κρατήρες, κοίλα δοχεία σε διάφορα μεγέθη, έπαιζαν κεντρικό ρόλο στη ζωή των αρχαίων Ελλήνων, όχι μόνο ως χρηστικά αντικείμενα, αλλά και ως φορείς πολιτισμικών στοιχείων με υψηλή αισθητική και καλλιτεχνική αξία. Εντός τους αναμειγνύονταν ο οίνος με νερό. Το μείγμα ονομαζόταν κεκραμμένος οίνος (εξ ου η σημερινή ονομασία ‘κρασί’), ποτό που πινόταν πιο ευχάριστα και με λιγότερο βλαβερές συνέπειες.

Ανάλογα με το σχήμα τους, οι κρατήρες διακρίνονται σε τέσσερις κατηγορίες, : τους ελικοειδείς, τους κιονωτούς, τους καλυκόσχημους και τους κωδωνόσχημους. Ορισμένα έφεραν στην επιφάνειά τους ζωγραφικές παραστάσεις, με θέματα από τη μυθολογία, τα έπη ή την καθημερινότητα, από τις οποίες διακρίνονται σε μελανόμορφους και ερυθρόμορφους, ανάλογα με την τεχνοτροπία. Αυτές οι εικονογραφήσεις έχουν παράσχει πολλές πληροφορίες για την καθημερινή ζωή και τον πολιτισμό στην αρχαία Ελλάδα.

Οι κρατήρες συνήθως κατασκευάζονταν από τερακότα, έναν σκληρό, κοκκινοκαφέ πηλό που χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή αγγείων, προπλασμάτων και γλυπτών. Ο αγγειοπλάστης πρώτα διαμόρφωνε το σχήμα του αγγείου, συχνά σε ξεχωριστά μέρη, σε έναν τροχό. Αφού στέγνωναν τα κομμάτια, τα συναρμολογούσαν, προσθέτοντας τις λαβές στο τέλος. Ύστερα, το αγγείο ζωγραφιζόταν, αν και όχι πάντα.

 

Από τις δύο ζωγραφικές  τεχνικής προηγήθηκε η μελανόμορφη και ακολούθησε η ερυθρόμορφη, που εφευρέθηκε γύρω στα 530 π.Χ. Στην πρώτη τεχνοτροπία υπήρχε χάραξη των σχεδίων και ένθεση ειδικού υλικού το οποίο μαύριζε κατά το ψήσιμο, ενώ στη δεύτερη κάλυπταν το φόντο. Η ερυθρόμορφη τεχνική τελικά επικράτησε της μελανόμορφης, καθώς επέτρεπε πιο φυσικές αλλά και περίτεχνες απεικονίσεις. Και οι δύο τεχνικές απαιτούσαν ψήσιμο σε τρεις φάσεις στον κλίβανο.

Κιονωτοί κρατήρες

 

Οι κιονωτοί κρατήρες χρονολογούνται στα τέλη του 7ου αιώνα π.Χ., όταν άρχισαν να κατασκευάζονται στην Κόρινθο. Ο όρος προέρχεται από τα χερούλια του αγγείου που μοιάζουν με στήλες και ενώνονται με το χείλος του κρατήρα. Η μορφή αυτή διαδόθηκε και στην Αθήνα, όπου κατασκευαζόταν από τις αρχές του 6ου αιώνα π.Χ. έως τα τέλη του επόμενου αιώνα.

Ο ερυθρόμορφος κρατήρας του Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης, που χρονολογείται περίπου στο 500 π.Χ., είναι ένα συναρπαστικό παράδειγμα της σταδιακής μετάβασης από τον μελανόμορφο στον ερυθρόμορφο. Η κύρια σκηνή απεικονίζει τον Ηρακλή να μάχεται τον Κύκνο, γιο του θεού Άρη, ο οποίος λήστευε τους ταξιδιώτες που κατευθύνονταν προς τους Δελφούς, και έχει γίνει με την ερυθρόμορφη τεχνοτροπία. Ωστόσο, για το διακοσμητικό σχέδιο στο λαιμό του κρατήρα, ο αγγειοπλάστης επέλεξε την παραδοσιακή – και τότε ήδη παρωχημένη – μελανόμορφη τεχνική. Η σκηνή απεικονίζει νεαρούς με σκύλους και ρόπαλα.

 

Καλυκόσχημοι κρατήρες

 

Αυτός ο τύπος κρατήρα έχει κυρτό σχήμα που ανοίγει προς τα πάνω και λαβές που βρίσκονται στο κάτω μέρος του σώματός του. Μοιάζει με τον κάλυκα ενός λουλουδιού, το εξωτερικό μέρος του λουλουδιού που αποτελείται από σέπαλα, όπου οφείλει και την ονομασία του. Η προέλευση του καλυκόσχημου κρατήρα χρονολογείται στον 6ο αιώνα π.Χ. Με την πάροδο του χρόνου, το σχήμα του επιμηκύνθηκε.

Εκτός από σκηνές της μυθολογίας και των επών, οι κρατήρες διακοσμούνταν και με εικόνες από την καθημερινή ζωή. Στο Μουσείο Τέχνης Walters, ο «Κρατήρας με σκηνή αναχώρησης», που χρονολογείται μεταξύ 470 π.Χ. και 460 π.Χ., απεικονίζει μια κρίσιμη στιγμή στη ζωή ενός νεαρού πολεμιστή. Η μία πλευρά του αγγείου δείχνει τον πολεμιστή μπροστά από τον οικογενειακό του βωμό, την ώρα που ετοιμάζεται να φύγει για τη μάχη, μετά από χρόνια εκπαίδευσης. Ο νέος φορά θώρακα και κρατά δόρυ. Στην άλλη πλευρά του βωμού, μια γυναίκα κρατά την ασπίδα και του δίνει το κράνος του. Η άλλη πλευρά του κρατήρα απεικονίζει έναν μεγαλύτερο άνδρα που στηρίζεται σε ραβδί. Οι επιμελητές πιστεύουν ότι το απλωμένο χέρι του μπορεί να αντικατοπτρίζει αυτό της γυναίκας και τη χειρονομία της προς τον πολεμιστή. Διακοσμητικά μοτίβα πλαισιώνουν και τις δύο πλευρές. Το κάτω περίγραμμα έχει μοτίβο με μαιάνδρους.

 

Ελικοειδείς κρατήρες

Η ονομασία των ελικοειδών κρατήρων προέρχεται από το σπειροειδές σχήμα των λαβών τους. Οι έλικες είναι σπειροειδή μοτίβα, τα οποία απαντούν και στα ιωνικά κιονόκρανα. Κράτηρες αυτού του τύπου κατασκευάζονταν σε όλον τον αρχαιοελληνικό κόσμο, ήδη από τον 6ο αιώνα π.Χ. Μερικά από τα πιο περίτεχνα δείγματα κατασκευάστηκαν σε μια αποικία στη σημερινή Απουλία, στην Ιταλία. Τα έργα των καλλιτεχνών της Απουλίας διακρίνονται για την προσθήκη χρωμάτων (κυρίως κίτρινου και λευκού), τις πολύπλοκες συνθέσεις και τις περίτεχνες λεπτομέρειες.

 

Ο ερυθρόμορφος ελικοειδής κρατήρας που βρίσκεται στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Βιρτζίνια (VMFA) έχει μια εξαιρετική ιστορία.

Το αγγείο κατασκευάστηκε στη Νότια Ιταλία στα τέλη του 3ου αιώνα π.Χ. Από τότε και μέχρι το 1982, η τύχη του ήταν ένα απόλυτο μυστήριο. Εμφανίστηκε σε δημοπρασία του οίκου Sotheby’s το 1989 και πωλήθηκε σε ιδιώτη. Δυστυχώς, ο κρατήρας έσπασε και καταβλήθηκε η ασφαλιστική αποζημίωση. Η ασφαλιστική εταιρεία κατέσχεσε τα υπολείμματα: 35 μεγάλα θραύσματα και εκατοντάδες μικρά κομμάτια.

Όταν η εταιρεία εξαγοράστηκε από μια διεθνή εταιρεία, ένας υπάλληλος, ο Νταγκ Τίντερ, έκλεισε το γραφείο και αποφάσισε να πάρει τα σπασμένα κομμάτια στο σπίτι του. Πιστεύεται ότι του δόθηκε προφορική άδεια να το κάνει, αλλά δεν υπήρχε κάτι γραπτό. Το σπασμένο αρχαίο αγγείο έμεινε στο γκαράζ του Τίντερ στο Ρίτσμοντ της Βιρτζίνια για πάνω από 30 χρόνια.

Το 2021, επικοινώνησε με το Μουσείο της Βιρτζίνια για να ρωτήσει αν θα ενδιαφερόταν να δεχτεί τον κρατήρα ως δωρεά. Ο επιμελητής Πήτερ Σερτζ ενθουσιάστηκε με την προσφορά, καθώς το μουσείο δεν είχε αντίστοιχο κομμάτι στη συλλογή του. Αφού εντόπισε την προέλευση του αγγείου στα 1982, ο κος Σερτζ αντιμετώπισε δύο εμπόδια πριν μπορέσει να συμφωνήσει για την απόκτηση του αγγείου από το μουσείο.

Πρώτα, επικοινώνησε με τη διεθνή ασφαλιστική εταιρεία για να βεβαιωθεί ότι δεν είχαν καμία αξίωση ιδιοκτησίας. Δεδομένου ότι δεν είχαν, το επόμενο βήμα του κου Σερτς ήταν να γράψει στην ιταλική κυβέρνηση, καθώς το μουσείο ακολουθούσε αυστηρές οδηγίες σχετικά με τις εισαγόμενες αρχαιότητες. Η κυβέρνηση δεν έθεσε καμία αντίρρηση και έδωσε το πράσινο φως για την απόκτηση. Όταν ο κος Τίντερ και η σύζυγός του, Σάρον, οριστικοποίησαν τη δωρεά, ο συντηρητής Σκάυλερ Τζένκινς αφιέρωσε σχεδόν 300 ώρες για τον καθαρισμό, τη συντήρηση και την ανακατασκευή του κρατήρα.

 

Με τα ζωντανά χρώματα και τα γοητευτικά μοτίβα του, ο ανακατασκευασμένος κρατήρας εντυπωσιάζει. Η μία πλευρά του έχει ως κεντρικό μοτίβο τον Πήγασο. Το άλογο βρίσκεται σε ένα ναΐσκο, μια τριπλή ταφική κατασκευή. Δεν υπάρχει γνωστό παράλληλο μοτίβο και οι μελετητές δεν είναι σίγουροι για τη σημασία του. Μία από τις μορφές που το περιβάλλουν είναι ο θεός Έρως. Στο λαιμό του κρατήρα υπάρχει η προτομή μίας γυναίκας ανάμεσα σε φυτικά μοτίβα.

Κωδωνόσχημοι κρατήρες

 

Ο κωδωνόσχημος ερυθρόμορφος κρατήρας του Ινστιτούτου Τέχνης  του Σικάγο (Art Institute of Chicago) χρονολογείται στα 450 π.Χ. περίπου. Οι κωδωνόσχημοι κρατήρες  πήραν το όνομά τους από την ομοιότητά τους με το σχήμα ανεστραμμένης καμπάνας και έχουν μικρά ανασηκωμένα χερούλια τοποθετημένα λίγο πιο πάνω από το μέσο του σώματός τους. Δεν κατασκευάζονταν μέχρι τις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. Καθώς ήταν ο τελευταίος τύπος κρατήρα, δεν υπάρχει μελανόμορφο δείγμα.

Πιστεύεται ότι οι ζωγραφισμένες μορφές αντιστοιχούν στον Αχιλλέα, τον οποίο δείχνουν στο σπίτι του με την οικογένειά του. Η μία πλευρά του αγγείου δείχνει τον πολεμιστή που επιστρέφει και δίνει το κράνος του στη μητέρα του, τη Θέτιδα, η οποία φοράει διάδημα. Είναι η κόρη του θεού της θάλασσας Νηρέα, ο οποίος επίσης απεικονίζεται στο αγγείο. Η γυναίκα στα δεξιά, ίσως μια Νηρηίδα ή νύμφη της θάλασσας, κάνει νόημα στον Αχιλλέα να της δώσει την ασπίδα του. Εδώ, ο καλλιτέχνης έχει χωρίσει δραματικά την εικόνα με τη διαγώνιο του δόρατος του Αχιλλέα.

 

Στην άλλη πλευρά, κυριαρχούν οι κάθετες γραμμές στη σύνθεση. Αριστερά, ο Αχιλλέας κρατά ένα όρθιο δόρυ, του οποίου η μορφή επαναλαμβάνεται σε ένα αρχιτεκτονικό στοιχείο, έναν μικρό κίονα. Πίσω του στέκεται μία Νηρηίδα, κρατώντας μια κορδέλα, ίσως για το κεφάλι. Αυτοί οι δύο ισορροπούνται από τις μορφές της Θέτιδας, που κρατά μια κανάτα για να γεμίσει το κύπελλο του Αχιλλέα, και του παππού του Αχιλλέα, που κρατά ένα μακρόστενο αντικείμενο.

 

Οι μελετητές εντοπίζουν τις ρίζες του σκακιού στην Ινδία του 6ου αιώνα. Από εκεί, ταξίδεψε στη Μέση Ανατολή και στη συνέχεια στην Ευρώπη, εξελισσόμενο κατά τη διάρκεια της πορείας του. Στη μεσαιωνική Ευρώπη, το σκάκι ήταν ένα δημοφιλές παιχνίδι για την ελίτ της κοινωνίας, με βαθύτερες σημασίες: το παιχνίδι υποδήλωνε υψηλό βαθμό ευγένειας και ιπποσύνης. Ήταν επίσης ένας τρόπος ανάπτυξης και να επίδειξης στρατηγικών δεξιοτήτων, παρόμοιων με αυτές που απαιτούνται σε έναν πόλεμο.

Εκείνη την εποχή επίσης, στην Ευρώπη, εξελίχθηκε η μορφή των σκακιστικών κομματιών στις φιγούρες που χρησιμοποιούνται σήμερα. Για παράδειγμα, ο αξιωματικός προήλθε από το ινδικό κομμάτι του ελέφαντα, ενώ η βασίλισσα από το κομμάτι του βεζίρη ή συμβούλου του βασιλιά, με τη θλιμμένη έκφραση που είχε στο πρόσωπό της να προέρχεται από τις απεικονίσεις της Παναγίας που θρηνεί τον Υιό της.

Μεταξύ των παλαιότερων σωζόμενων σετ σκακιού με αμφότερους τους αξιωματικούς και τις βασίλισσες είναι τα κομμάτια σκακιού του Λούις, τα πιο διάσημα κομμάτια σκακιού στον κόσμο. Είναι γνωστά για την τεχνική τους, με περίτεχνα γλυπτά και εκφραστικά πρόσωπα. Επιπλέον, αντανακλούν ιστορικές εμπορικές διαδρομές, ενώ η προέλευσή τους είναι αρκετά μυστηριώδης. Τα αντίγραφά τους είναι ιδιαίτερα δημοφιλή και έχουν εμφανιστεί ακόμη και στην πρώτη ταινία του Χάρρυ Πόττερ.

 

Ο θησαυρός της νήσου Λούις

Οι πεσσοί πήραν το όνομά τους από τη νήσο Λούις, που ανήκει στις Εξωτερικές Εβρίδες της Σκωτίας. Αποτελούσαν μέρος ενός θησαυρού που ανακαλύφθηκε στο νησί κάποια στιγμή πριν από τις 11 Απριλίου 1831. Την ημερομηνία αυτή, εκτέθηκαν στην Εταιρεία Αρχαιολόγων της Σκωτίας στο Εδιμβούργο, αλλά οι ακριβείς συνθήκες της ανακάλυψής τους παραμένουν ασαφείς, και οι εκδοχές περί αυτών αντικρουόμενες. Πιθανώς βρέθηκαν στην άμμο της Ουίγκ Στραντ, ενός κολπίσκου στα βορειοδυτικά του νησιού, αλλά το πρόσωπο ή τα πρόσωπα που τα εντόπισαν παραμένουν ακαθόριστα.

 

Συνολικά, ο θησαυρός περιείχε ενενήντα τρία αντικείμενα, τα περισσότερα από τα οποία κατασκευασμένα από χαυλιόδοντα θαλάσσιου ίππου, ενώ μερικά είναι από δόντια φάλαινας: πενήντα εννέα σκακιστικά κομμάτια (οκτώ βασιλιάδες, οκτώ βασίλισσες, δώδεκα φρουροί που αντιστοιχούν σε πύργους, δεκαπέντε ίπποι, δεκαέξι αξιωματικοί), δεκαεννιά πιόνια, δεκατέσσερις επίπεδες, κυκλικές σκακιέρες και μία αγκράφα. Αυτά τα αντικείμενα σχηματίζουν τέσσερα πλήρη σετ σκακιού, με εξαίρεση έναν ιππότη, τέσσερις φρουρούς και σαράντα τέσσερα πιόνια. Η ποικιλία στο μέγεθος και το σχέδιο των κομματιών υποδηλώνει ότι ενδέχεται να έχουν σκαλιστεί από διαφορετικούς τεχνίτες στο ίδιο εργαστήριο.

Κάθε μικροσκοπικό γλυπτό εκπέμπει μια μοναδική γοητεία και την ανθρωπιά ενός εξατομικευμένου χαρακτήρα. Για παράδειγμα, οι ιππότες με την πανοπλία τους κρατούν ασπίδες μοναδικού σχεδιασμού και ιππεύουν άλογα με χαρακτήρα, που μοιάζουν με τα σημερινά ισλανδικά άλογα. Οι βασιλιάδες κάθονται σε θρόνους , έχοντας σπαθιά στα πόδια τους· μερικοί είναι ξυρισμένοι, άλλοι έχουν γένια και μακριά μαλλιά. Οι αξιωματικοί (επίσκοποι, στην αγγλική σκακιστική παράδοση) κρατούν ποιμαντικές ράβδους, αλλά μερικοί κρατούν επίσης βιβλία ή κάνουν τη χειρονομία της ευλογίας.

 

Ο θησαυρός διασκορπίστηκε το 1831 από τον έμπορο τέχνης του Εδιμβούργου Τ.Α. Φόρεστ. Το Βρετανικό Μουσείο αγόρασε κομμάτια εκείνη τη χρονιά και την επομένη, φθάνοντας τον αριθμό των ογδόντα δύο αντικειμένων συνολικά. Τα άλλα έντεκα γνωστά κομμάτια πέρασαν από διάφορες ιδιωτικές συλλογές πριν αποκτηθούν από το Εθνικό Μουσείο της Σκωτίας το 1888.

 

Σκανδιναβική προέλευση

Αν και τα σκακιστικά κομμάτια Λούις βρέθηκαν σε ένα νησί της Σκωτίας, πιστεύεται ότι έχουν σκαλιστεί αλλού, και ίσως είχαν διαφορετικό προορισμό.

Η γενικά αποδεκτή θεωρία είναι ότι κατασκευάστηκαν στη Νορβηγία, συγκεκριμένα στη δυτική πόλη Τρόντχαϊμ, γύρω στα 1150-1200 ή στις αρχές του 13ου αιώνα. Η πόλη ήταν καλλιτεχνικό κέντρο παιχνιδιών σκαλισμένων σε ελεφαντόδοντο θαλάσσιου ίππου, το οποίο προερχόταν πιθανώς από το εμπόριο με τη Γροιλανδία. Οι θρόνοι των σκακιστικών κομματιών παραπέμπουν σε σκαλίσματα που βρέθηκαν σε μεσαιωνικές νορβηγικές εκκλησίες.

 

Η σύνδεση αυτών των σκακιστικών κομματιών με τη σκανδιναβική παράδοση είναι εμφανής και στα πιόνια, που απεικονίζονται ως μπερσέρκερ, ξετρελλαμένοι πολεμιστές από τη νορβηγική μυθολογία. Ορισμένοι στρατιώτες δαγκώνουν την κορυφή των ασπίδων τους, όντας σε αλλόφρονη κατάσταση, ακριβώς πριν τη μάχη. Είναι από τα πιο εντυπωσιακά σκακιστικά κομμάτια.

 

Την εποχή που κατασκευάστηκαν τα σκακιστικά κομμάτια, η Νορβηγία είχε τον πολιτικό και εκκλησιαστικό έλεγχο της νήσου Λιούις (η οποία παραχωρήθηκε στη Σκωτία το 1266). Οι εμπορικές οδοί μεταξύ της Νορβηγίας και της Ιρλανδίας περνούσαν από τις Εξωτερικές Εβρίδες, γεγονός που οδηγεί ορισμένους ειδικούς στην υπόθεση ότι ο θησαυρός αποτελούσε μέρος εμπορεύματος που χάθηκε ή θάφτηκε στο νησί.

Άλλη θεωρία υποστηρίζει ότι τα κομμάτια προορίζονταν για τους τοπικούς ηγέτες του νησιού, αν και τα περισσότερα από τα αυτά δεν παρουσιάζουν σημάδια χρήσης.

Τα σύγχρονα σκακιστικά σετ παράγονται κατά κανόνα σε αντίθετα χρώματα, συνήθως μαύρο και άσπρο, για να διακρίνονται τα κομμάτια των αντιπάλων. Αν και τα σκακιστικά κομμάτια του Λούις έχουν τώρα ένα απαλό χρώμα ελεφαντόδοντου, το Εθνικό Μουσείο της Σκωτίας γράφει: «Η επιστημονική ανάλυση ορισμένων πεσσών έχει βρει ίχνη υδραργύρου. Αυτό υποδηλώνει ότι κάποια από αυτά μπορεί να ήταν κάποτε βαμμένα κόκκινα με κιννάβαρη (θειούχο υδράργυρο)».

Το χαμένο πιόνι

Το 2019 υπήρξε μια συναρπαστική εξέλιξη στα ιστορικά αρχεία του θησαυρού της νήσου Λούις. Ο οίκος Sotheby’s στο Λονδίνο δημοπράτησε ένα κομμάτι που αποδίδεται στο εργαστήριο σκακιστικών κομματιών Λούις για 927.423 δολάρια. Ο πεσσός είχε περάσει στην οικογένεια ενός αντικέρ από το Εδιμβούργο, ο οποίος το είχε αγοράσει για 5 λίρες το 1964 (~15ο ευρώ σήμερα). Έχοντας φυλάξει το πιόνι σε ένα συρτάρι για πολλά χρόνια, οι ιδιοκτήτες δεν γνώριζαν τη σημασία του μέχρι που το έφεραν στον οίκο δημοπρασιών για εκτίμηση.

 

Αυτό το κομμάτι, ύψους 8,89 εκ., ήταν ο πρώτος πεσσός που εμφανίστηκε ως πιθανά σχετικό με τον θησαυρό από τη δημόσια έκθεση του 1831. Καθώς πιστεύεται ότι λείπουν τέσσερα κομμάτια από το σύνολο, ενισχύεται η θεωρία ότι το κομμάτι του Sotheby’s ήταν μέρος ενός από τα αρχικά σετ. Τα σκακιστικά κομμάτια Λούις και το κομμάτι αυτό έχουν ορισμένες ομοιότητες.

Ο κατάλογος του Sotheby’s εξηγεί ότι «υπάρχουν σαφείς ομοιότητες μεταξύ του νεοανακαλυφθέντος πιονιού και των πεσσών του θησαυρού, αποδεχόμενοι το γεγονός ότι όλα τα κομμάτια έχουν διαφορές μεταξύ τους». Η συγκριτική ανάλυση είναι πιο δύσκολη επειδή αυτό το πιόνι είναι πιο ταλαιπωρημένο από άλλα κομμάτια της συλλογής.

Το σκούρο χρώμα του φαίνεται αρχικά ασύμβατο αυτό των άλλων κομματιών, αλλά όταν δημοπρατήθηκε δεν είχε καθαριστεί, σε αντίθεση με τους πεσσούς των συλλογών του Εθνικού Μουσείου της Σκωτίας και του Βρετανικού Μουσείου. Όλα τα σκακιστικά κομμάτια του Λούις παρουσιάζουν ένα λεπτό, τυχαίο δίκτυο καναλιών. Η γενική επιστημονική άποψη είναι ότι αυτό  είναι αποτέλεσμα της ταφής τους σε παράκτια τοποθεσία. Το πιόνι έχει επίσης αυτό το χαρακτηριστικό, κάτι που ενισχύει τη σύνδεσή του με τον θησαυρό του Λιούις.

Το γεγονός ότι τα περίπου 800 ετών σκακιστικά κομμάτια της νήσου Λούις επέζησαν και ανακαλύφθηκαν μετά από αιώνες ταφής σε ένα απομακρυσμένο μέρος της Σκωτίας είναι εξαιρετικό. Το μυστήριο της προέλευσής τους και της ανακάλυψής τους τα καθιστά ακόμη πιο συναρπαστικά. Τα κομμάτια, με τη ζωντανή τους εμφάνιση, επιτρέπουν στο κοινό να ταξιδέψει νοερά στη μεσαιωνική Ευρώπη, αναρωτώμενο τι μπορεί να κρύβει μια αμμουδιά ή ένα συρτάρι…