Σαράντα χρόνια μετά την ίδρυσή της, η ζώνη Σένγκεν έχει επεκταθεί ώστε να αποτελεί τη μεγαλύτερη ζώνη ελεύθερης κυκλοφορίας στον κόσμο, που περιλαμβάνει 29 χώρες και περισσότερους από 450 εκατομμύρια ανθρώπους.
Περιγραφόμενη στις Βρυξέλλες ως ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της Ευρώπης, η ζώνη Σένγκεν ενσαρκώνει το όραμα μιας σύγχρονης Ευρώπης, διαμορφωμένης μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον Ψυχρό Πόλεμο, αποτελώντας όχι μόνο σύμβολο κινητικότητας αλλά και βασικό στοιχείο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και ταυτότητας.
Ωστόσο, έχει βρεθεί υπό αυξανόμενη πίεση τα τελευταία χρόνια, καθώς οι εθνικές κυβερνήσεις σε όλη την ήπειρο επαναφέρουν ελέγχους στα εσωτερικά σύνορα, όχι μόνο λόγω των διαρκών ανησυχιών για την παράνομη μετανάστευση και την ασφάλεια, αλλά και λόγω νέων γεωπολιτικών πιέσεων που συνδέονται με τον πόλεμο Ρωσίας-Ουκρανίας.
Αυτό έχει εγείρει ερωτήματα για τη βιωσιμότητα ενός από τα καθοριστικά έργα της ΕΕ και για το κατά πόσο μπορεί να αντέξει τα προβλήματα του 21ου αιώνα.
Οι ειδικοί λένε ότι το όραμα πίσω από τη ζώνη Σένγκεν αντανακλούσε μια Ευρώπη πολύ διαφορετική από τη σημερινή – μια Ευρώπη που δεν μπορούσε να προβλέψει τις πιέσεις που αντιμετωπίζει πλέον το σύστημα.
«Ένας εντελώς διαφορετικός κόσμος»
Στις 14 Ιουνίου 1985, το Βέλγιο, η Γαλλία, η Γερμανία, το Λουξεμβούργο και η Ολλανδία υπέγραψαν τη Συμφωνία του Σένγκεν — που πήρε το όνομά της από το χωριό του Λουξεμβούργου όπου υπογράφηκε – θέτοντας τα θεμέλια για την κατάργηση των εσωτερικών συνοριακών ελέγχων και επιτρέποντας την ελεύθερη κυκλοφορία ανθρώπων, αγαθών και υπηρεσιών.
«Σαράντα χρόνια πριν, ήταν ένας εντελώς διαφορετικός κόσμος», δήλωσε ο Ρίτσαρντ Σενκ, ερευνητής στο think tank MCC Brussels, στην Epoch Times.
Εξηγεί ότι όταν η ζώνη του Σένγκεν περιελάμβανε μόνο λίγες χώρες, δεν υπήρχαν εξωτερικά σύνορα προς φύλαξη, εκτός από το Σιδηρούν Παραπέτασμα – που ήταν ένα πολύ καλά φυλασσόμενο σύνορο – και δεν υπήρχαν οι ροές μεταναστών και αιτούντων άσυλο που εμφανίστηκαν στην ήπειρο την τελευταία δεκαετία.
Ο Σενκ λέει ότι αυτή ήταν η λογική της εποχής, όπου «υπήρχε μια πολύ ισχυρή άμυνα εξωτερικά, και μετά μπορούσες να καταργήσεις τους ελέγχους μεταξύ των κρατών-μελών. Όμως, με την επέκταση και την αλλαγή του κόσμου, αυτό είναι πλέον εντελώς ξεπερασμένο».
Ο ερευνητής τόνισε το 2015 – στην κορύφωση της ευρωπαϊκής μεταναστευτικής κρίσης, όταν πάνω από ένα εκατομμύριο αιτούντες άσυλο και μετανάστες έφτασαν δια θαλάσσης – ως τη στιγμή που πολλοί συνειδητοποίησαν ότι τα εξωτερικά σύνορα της ΕΕ ήταν «ουσιαστικά ανύπαρκτα».
«Νέα κανονικότητα»
Η Γιολάντα Σιμανσκά, επικεφαλής του Προγράμματος Ευρωπαϊκής Ένωσης στο Πολωνικό Ινστιτούτο Διεθνών Υποθέσεων (PISM), δήλωσε ότι πριν από 40 χρόνια, «το σχέδιο Σένγκεν ήταν πολύ ιδεαλιστικό και σε μεγάλο βαθμό απροετοίμαστο για τις κρίσεις που θα ακολουθούσαν».
«Αυτό προκάλεσε πρόχειρες μεταρρυθμίσεις του συστήματος, οι οποίες, κατά τη γνώμη μου, ακόμα δεν καθιστούν το σύστημα ανθεκτικό σε μελλοντικές κρίσεις», παρατήρησε η Σιμανσκά.
Η ζώνη περιλαμβάνει 25 από τα 27 κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και όλα τα μέλη της Ευρωπαϊκής Ζώνης Ελεύθερων Συναλλαγών (Ισλανδία, Λιχτενστάιν, Νορβηγία και Ελβετία).
Ο Κώδικας Συνόρων Σένγκεν (SBC) δίνει τη δυνατότητα στα μέλη να επαναφέρουν προσωρινά τους εσωτερικούς συνοριακούς ελέγχους – με άλλα λόγια, τα εθνικά τους σύνορα – σε περίπτωση «σοβαρής απειλής για τη δημόσια τάξη ή την εσωτερική ασφάλεια».
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το εκτελεστικό όργανο της ΕΕ, αναφέρει ότι η επαναφορά των συνόρων θα πρέπει να γίνεται μόνο ως έσχατο μέτρο και μόνο σε εξαιρετικές περιστάσεις.
Η Επιτροπή μπορεί να εκδώσει γνώμη για την επαναφορά, αλλά δεν μπορεί να ασκήσει βέτο· η απόφαση παραμένει στην αρμοδιότητα του κράτους-μέλους.
Παρά τον προσωρινό χαρακτήρα της διάταξης, η Σιμανσκά λέει ότι αυτοί οι έλεγχοι «έχουν ήδη γίνει η νέα κανονικότητα στον Χώρο Σένγκεν μετά την προσφυγική κρίση του 2015».
Αυτή τη στιγμή, έντεκα χώρες – περισσότερες από το ένα τρίτο των μελών του Σένγκεν – έχουν κοινοποιήσει προσωρινή επαναφορά συνοριακών ελέγχων.
Η ερευνήτρια του PISM είπε ότι πολλές από αυτές τις χώρες εκδίδουν αυτές τις κοινοποιήσεις «εδώ και πολλά χρόνια».
«Οι εσωτερικοί έλεγχοι εμποδίζουν τη λειτουργία της περιοχής, αλλά επειδή τα κράτη-μέλη δίνουν προτεραιότητα στην ασφάλεια (κάτι κατανοητό, ειδικά στην εποχή των αυξανόμενων υβριδικών απειλών), δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι αυτή η τάση θα αντιστραφεί», σημείωσε η Σιμανσκά.
Ο Σενκ αναφέρει ότι ακόμα κι όταν κάποιες χώρες επαναφέρουν τα εθνικά τους σύνορα, αυτά είναι μια «αμυδρή σκιά» των πραγματικών ελέγχων που υπήρχαν πριν τον Χώρο Σένγκεν.
Τόνισε ότι στη Γερμανία, τη χώρα καταγωγής του, οι έλεγχοι γίνονται μόνο σε σημεία όπως οι μεγάλες οδικές αρτηρίες, που μπορούν εύκολα να παρακαμφθούν.
«Συνεχίζουν να συλλαμβάνουν πολλούς μετανάστες, κάτι που υποδηλώνει την κλίμακα του προβλήματος και πόσοι άνθρωποι περνούν τα σύνορα χωρίς να συλληφθούν καθόλου από την αστυνομία», είπε.
Ο Σενκ ανέφερε ότι «αν θέλεις να αποφύγεις τους ελέγχους, μπορείς ακόμα να το κάνεις σχετικά εύκολα. Απλώς αυξάνεται το τίμημα που πρέπει να πληρώσεις στους διακινητές. Δεν είναι τόσο απλό όσο παλιά, αλλά παραμένει αρκετά εύκολο να παρακάμψεις τους ελέγχους».
Οι ιδιαιτερότητες της Πολωνίας
Αρκετές χώρες, όπως η Γερμανία, που έχουν επαναφέρει ελέγχους, επικαλούνται την επίμονη πίεση της παράνομης μετανάστευσης.
Η Ιταλία και η Σλοβενία αναφέρονται στον κίνδυνο τρομοκρατών που παρεισφρύουν με τις μεταναστευτικές ροές, ενώ η Σλοβενία προειδοποιεί και για απειλές από το οργανωμένο έγκλημα, όπως το λαθρεμπόριο όπλων και ανθρώπων.
Η Γερμανία, η Αυστρία και η Ολλανδία επισημαίνουν την πίεση στα συστήματα ασύλου και τη δυνατότητα υποδοχής τους.
Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, προέκυψε μια νέα πρόκληση – όχι από τις νότιες μεταναστευτικές οδούς, αλλά από την ανατολή.
Η Γερμανία, η Αυστρία και η Νορβηγία τονίζουν τους κινδύνους ασφαλείας που συνδέονται με τον πόλεμο Ρωσίας-Ουκρανίας, συμπεριλαμβανομένων πιθανών σαμποτάζ, που δικαιολογούν το κλείσιμο συνόρων.
Η Πολωνία, στο ανατολικό άκρο του Σένγκεν, επέβαλε περιορισμούς με τη Λιθουανία, επικαλούμενη «διακίνηση μεταναστών» από τη Λευκορωσία στα σύνορα.
Από το 2021, ευρωπαϊκά κράτη κατηγορούν τη Λευκορωσία, στενή σύμμαχο της Ρωσίας, ότι χρησιμοποιεί τη μετανάστευση, μεταφέροντας ανθρώπους από χώρες όπως το Ιράκ και σπρώχνοντάς τους προς τα σύνορα της ΕΕ, με στόχο την αποσταθεροποίηση της Ένωσης.
Οι Ευρωπαίοι ηγέτες το αποκαλούν «υβριδική επίθεση», ενώ το Μινσκ αρνείται την κατηγορία.
Ο Μπάρτος Γκροντέτσκι, ειδικός σε θέματα ασφάλειας και εξωτερικής πολιτικής στην πολωνική δεξαμενή σκέψης Ινστιτούτο Σομπιέσκι, δήλωσε στην Epoch Times ότι τα τελευταία χρόνια η Πολωνία βρέθηκε να αντιμετωπίζει δύο «εντελώς διαφορετικές» κρίσεις στα σύνορά της.
Η μία, όπως είπε, ήταν η «υβριδική απειλή» που προέρχεται από τη Λευκορωσία, και η δεύτερη ήταν «η μαζική ροή [προσφύγων] από την Ουκρανία».
Σύμφωνα με την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (UNHCR), πάνω από 992.000 Ουκρανοί πρόσφυγες λαμβάνουν προσωρινή προστασία στην Πολωνία.
Ο Γκροντέτσκι αναφέρθηκε επίσης στον αντίκτυπο που έχουν οι εσωτερικοί έλεγχοι στους Ευρωπαίους πολίτες, οι οποίοι, μετά από χρόνια ελεύθερης κυκλοφορίας, πρέπει τώρα να συνηθίσουν ξανά τους ελέγχους στα σύνορα και τα προβλήματα που συνεπάγονται, όπως οι αναμονές στα σημεία ελέγχου.
«Αυτοί οι έλεγχοι είναι σχεδόν μόνιμοι», είπε. «Η ευρεία επαναφορά ελέγχων ουσιαστικά υπονομεύει την ίδια την ιδέα που βρίσκεται στον πυρήνα του Χώρου Σένγκεν, γιατί το Σένγκεν δημιουργήθηκε για να ενισχύσει την ελεύθερη κυκλοφορία – και αυτή τώρα διακόπτεται».
Η Πολωνία έχει επιβάλει ελέγχους και στα σύνορα με τη Γερμανία, η οποία έχει επαναφέρει σύνορα σε όλους τους εννέα γείτονές της με τους οποίους μοιράζεται χερσαία σύνορα.
Όταν η Γερμανία ανακοίνωσε για πρώτη φορά τον Σεπτέμβριο του 2024 τα σχέδια της για την επαναφορά ελέγχων στα εθνικά σύνορα προκειμένου να αντιμετωπίσει την παράνομη μετανάστευση, η Πολωνία επέκρινε την κίνηση.
Ο Πολωνός πρωθυπουργός Ντόναλντ Τουσκ είπε τότε ότι η Πολωνία δεν χρειαζόταν αυστηρότερους ελέγχους στα δυτικά της σύνορα με τη Γερμανία αλλά περισσότερη στήριξη από το Βερολίνο και τα άλλα κράτη-μέλη της ΕΕ για την ασφάλεια των ανατολικών συνόρων.
Η Σιμανσκά υποστηρίζει ότι η εισαγωγή εσωτερικών ελέγχων εντός του Χώρου Σένγκεν «σίγουρα δεν διευκολύνει τη συνεργασία μεταξύ των κρατών σε ζητήματα μετανάστευσης».
«Ακόμα χειρότερα, στέλνει ένα αρνητικό μήνυμα εκτός ΕΕ. Δείχνει ότι σε περίπτωση αυξημένης μεταναστευτικής πίεσης, αντί να συνεργαστούμε, αρχίζουμε να καβγαδίζουμε. Αυτό μπορεί να ενθαρρύνει όσους εργαλειοποιούν τη μετανάστευση να σπρώξουν ακόμα περισσότερους ανθρώπους στην ΕΕ», επεσήμανε.
Σαράντα χρόνια Σένγκεν
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποκαλεί τον Χώρο Σένγκεν «τη μεγαλύτερη περιοχή ελευθερίας και ασφάλειας στον κόσμο» και λέει ότι έχει αλλάξει θεμελιωδώς τον τρόπο με τον οποίο ζουν, εργάζονται και ταξιδεύουν οι Ευρωπαίοι στην ήπειρο.
Λέει επίσης ότι καθιστά τους Ευρωπαίους πολίτες πιο ασφαλείς. Χωρίς μόνιμα εσωτερικά σύνορα, οι υπηρεσίες διαφορετικών χωρών μπορούν να συνεργάζονται πιο εύκολα, κάτι που η Επιτροπή χαρακτηρίζει «τεράστιο πλεονέκτημα στη μάχη κατά της τρομοκρατίας και του σοβαρού και οργανωμένου εγκλήματος, συμπεριλαμβανομένης της εμπορίας ανθρώπων και της παράνομης μετανάστευσης».
Στην έκθεσή της για την 40ή επέτειο, η Επιτροπή δήλωσε ότι ο Χώρος Σένγκεν συνεχίζει να αποφέρει οφέλη και παραμένει κεντρικός για την εσωτερική αγορά και την ελεύθερη κυκλοφορία.
Αναγνώρισε την παράνομη μετανάστευση ως πρόβλημα για τα κράτη-μέλη, και λόγω των «τακτικών εργαλειοποίησης της μετανάστευσης για πολιτικούς σκοπούς».
Η Επιτροπή είπε ότι μέσω «εντατικοποιημένων προσπαθειών της ΕΕ» υπήρξε σημαντική μείωση στις παράνομες διελεύσεις συνόρων.
Τα στοιχεία του Ιανουαρίου από την ευρωπαϊκή συνοριοφυλακή Frontex δείχνουν ότι υπήρξαν 239.000 παράνομες είσοδοι στην Ένωση το 2024, 38% λιγότερες σε σχέση με το προηγούμενο έτος, και το χαμηλότερο επίπεδο από το 2021.
Η έκθεση προσθέτει ότι η Ένωση έχει λάβει μέτρα για να θωρακίσει τα εξωτερικά της σύνορα, μεταξύ άλλων αυξάνοντας τη χρηματοδότηση για τα συνοριακά κράτη ώστε να ενισχύσουν τις υποδομές και τις δυνατότητες επιτήρησης.
Συμπληρώνει δε ότι τα αποτελεσματικά μέτρα επιστροφών «είναι από τα πιο βιώσιμα εργαλεία για τη διασφάλιση της περιοχής ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης χωρίς εσωτερικά σύνορα» και ότι η Επιτροπή έχει προτείνει ένα νέο νομικό πλαίσιο για τις επιστροφές.
Η Epoch Times επικοινώνησε με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για σχόλιο, αλλά δεν έλαβε απάντηση έως τη δημοσίευση του άρθρου.
Της Victoria Friedman
