JAMES SALE

Η ελευθερία της βούλησης είναι κάτι που όλοι γνωρίζουμε- είναι φανερό πότε έχουμε ενεργήσει ελεύθερα ή πότε βρισκόμαστε υπό την επήρεια κάποιου είδους καταναγκασμού. Τουλάχιστον αναγνωρίζουμε την ελευθερία, μέχρι να κορεστούμε τόσο πολύ από τα ρεύματα του καταναγκασμού, ώστε να μην αντιλαμβανόμαστε την αξιοθρήνητη, υποδουλωμένη μας κατάσταση.

Στο πρώτο από τα δύο μέρη αυτού του άρθρου εξετάσαμε πώς η ιδέα της ηθικής κατέστη σταδιακά «απαράδεκτη», για να χρησιμοποιήσουμε έναν σύγχρονο όρο, και πώς καταργήθηκε επίσης η ιδέα του κακού. Επιπλέον, είδαμε πώς αντικαταστάθηκε η ηθική από τη θυματοποίηση και την ψυχιατρική και ότι πίσω από αυτό κρυβόταν μια θεμελιώδης επίθεση κατά της ελευθερίας γενικά και κατά της ελευθερίας της βούλησης ειδικότερα. Στο β΄ μέρος θα εξετάσουμε πιο προσεκτικά τα ζητήματα της ελευθερίας και της ελευθερίας της βούλησης.

Η ελευθερία, τελικά, είναι μια έκφραση αγάπης. Όταν παντρευόμαστε από αγάπη, επιλέγουμε κάποιον οικειοθελώς από τα εκατομμύρια των πιθανών επιλογών και δεσμευόμαστε ελεύθερα να περιχαρακώσουμε τον εαυτό μας, επειδή με κάποιον περίεργο τρόπο αυτό το είδος αγάπης μάς διευρύνει. (Είναι ενδιαφέρον ότι ο «πλησιέστερος συγγενής» μας είναι πάντα ο σύντροφός μας, όχι τα παιδιά μας, όχι οι γονείς μας ούτε άλλοι συγγενείς με τους οποίους συνδεόμαστε με σχέσεις αίματος, αλλά ένας ξένος, αυτός που αγαπήσαμε ελεύθερα).

Η ελευθερία έναντι της υποδούλωσης στη θυματοποίηση

Ο συγγραφέας Θεόδωρος Ντάλριμπλ (Theodore Dalrymple, γεν. 1949) στο βιβλίο του «Ο πολιτισμός μας ή ό,τι έχει απομείνει από αυτόν» παρατήρησε ότι ο διάσημος ειρηνιστής συγγραφέας Στέφαν Τσβάιχ (1881-1942), ο οποίος εγκατέλειψε τη ναζιστική Γερμανία, «θα έβλεπε με τρόμο την κακοφωνία των μονομανιών -σεξουαλικών, φυλετικών, κοινωνικών, εξισωτικών- που χαρακτηρίζει την πνευματική ζωή των κοινωνιών μας, όπου κάθε μονομανής απαιτεί νομοθετικό περιορισμό της ελευθερίας των άλλων στο όνομα ενός υποτιθέμενου μεγαλύτερου, συλλογικού αγαθού».

Αυτό που επισημαίνει ο Ντάλριμπλ είναι ακριβώς αυτό που επισημαίνει και ο συγγραφέας Κένεθ ΛαΦέιβ (Kenneth LaFave, 1936 – 2023) όταν λέει ότι: «Το όλο νόημα του να βάλουμε την ελευθερία στο κέντρο του πολιτισμού μας είναι να σπρώξουμε την πολιτική στην περιφέρεια». Τώρα συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Διότι είναι ακριβώς σε αυτόν τον τομέα της προσωπικής ελευθερίας που η «αφυπνισμένη» (woke) πολιτική απαιτεί υποταγή. (Για να είμαστε σαφείς, ο όρος woke  -«αφυπνισμένος»- χρησιμοποιείται τόσο από τους φιλελεύθερους όσο και από τους συντηρητικούς για να περιγράψει μια σειρά από πιο ριζοσπαστικές προοδευτικές ιδεολογίες, συμπεριλαμβανομένης της κριτικής φυλετικής θεωρίας, της κοινωνικής δικαιοσύνης και της θεωρίας των φύλων).

Η πιο πειστική απόδειξη γι’ αυτό είναι η έκρηξη της επιμονής τους να αλλάξουμε ακόμη και τις αντωνυμίες που χρησιμοποιούμε. Και όχι μόνο να τις αλλάξουμε, αλλά να αρχίσουμε να παραποιούμε και την πραγματικότητα: μια γυναίκα δεν είναι «αυτή» αλλά «αυτοί». Τι θα μπορούσε να είναι πιο παρεμβατικό για την αίσθηση της προσωπικής μας ελευθερίας;

Όπως είπε ο Καναδός κριτικός λογοτεχνίας Νόρθροπ Φράι (Northrop Frye, 1912-1991), «η πραγματική ελευθερία είναι κάτι που μόνο το άτομο μπορεί να βιώσει». Μια άλλη επιμονή είναι οι άλλοι να «είναι ευγενικοί» και να μας αφήσουν ελεύθερους να αποδεχτούμε τα τρωτά μας σημεία -τη θυματοποίησή μας- και μάλιστα να αρχίσουμε να τα περιφέρουμε και να τα επιδεικνύουμε. Αλλά αυτό δεν είναι πραγματικά μια ηθική θέση, γιατί παραδόξως, αυτού του είδους η «ελευθερία» έχει, φυσικά, μια ακούσια συνέπεια, που είναι το αντίθετο από αυτό που επιδιώκει. Δηλαδή, αντί να μας απελευθερώνει μάς δεσμεύει- γιατί όπως σοφά επεσήμανε ο Αγγλοϊρλανδός φιλόσοφος Έντμουντ Μπερκ (Edmund Burke, 1729-1797): «Είναι κανονισμένο στην αιώνια κατάσταση των πραγμάτων, ότι οι άνθρωποι με αχαλίνωτα μυαλά δεν μπορούν να είναι ελεύθεροι».

Ο «αχαλίνωτος νους» είναι αυτό στο οποίο αναφερθήκαμε προηγουμένως ως «κακοφωνία των μονομανιών».

Δηλαδή, υποδουλωνόμαστε από τη θυματοποίησή μας και από τα ίδια τα είδωλα που λατρεύουμε με τόση προσοχή και αφοσίωση – όπου είδωλα είναι οι προαναφερόμενες σεξουαλικές, φυλετικές, κοινωνικές και εξισωτικές εμμονές.

Γιατί η λογική δεν μπορεί να είναι το θεμέλιο της ηθικής μας

«Η ηθική δεν είναι ένα υποσύστημα ανάμεσα σε άλλα, όπως υπάρχουν η τέχνη, η επιστήμη, η θρησκεία, οι επιχειρήσεις, η πολιτική κ.ο.κ. μεταξύ άλλων. Αντίθετα, η ηθική είναι η κατευθυντήρια αρχή για όλες τις ανθρώπινες προσπάθειες», σύμφωνα με τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Notre Dame Μαρκ Ουίλιαμ Ρος (Mark William Roche, γεν. 1956) στο βιβλίο του «Why Literature Matters in the 21st Century» (Γιατί είναι σημαντική η λογοτεχνία τον 21ο αιώνα).

Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι η ηθική πάντα ήταν η κατευθυντήρια αρχή για όλες τις ανθρώπινες προσπάθειες. Μπορεί να διαφωνούμε σε θέματα τόσο θεμελιώδη όσο οι θρησκείες μας -μπορεί να υπάρχουν βαθιές διαφωνίες φιλοσοφίας και θεολογίας- αλλά όσον αφορά την ηθική που καθοδηγεί τη σκέψη και τη συμπεριφορά μας, δεν πρέπει να διαφωνούμε στα ουσιώδη. Δεν θα έπρεπε να σας σκοτώσω, να σας κλέψω, να ψευδομαρτυρήσω εναντίον σας ή να επιχειρήσω να κοιμηθώ με τον σύντροφό σας- πράγματι, αν έκανα οτιδήποτε από αυτά τα πράγματα, θα αρνιόμουν τα κεντρικά δόγματα της θρησκείας μου. Όλες οι μεγάλες θρησκείες διδάσκουν αυτές τις αρχές και θα ήμουν  πραγματικά ένα ανήθικο άτομο.

Αλλά αυτό δεν είναι αυτό που θέλουν να ακούσουν σχεδόν όλοι οι δυτικοί πολιτικοί και οι σημερινές επιτροπές ηθικής τους. Το δικό τους μήνυμα είναι διαφορετικό. Προσπαθούν να εγκαθιδρύσουν μια ηθική μέσω της λογικής, γιατί αν είναι ζήτημα λογικής, τότε δεν αποτελεί δεδομένη ή υπερβατική πραγματικότητα. Μπορεί να συζητηθεί, μπορεί να αλλάξει και επιτρέπει στους πολιτικούς να πάρουν τον έλεγχο μέσω οποιασδήποτε πολιτικής ατζέντας ακολουθούν.

Ωστόσο, ο Αμερικανός κλασικιστής Άλαν Μπλουμ (Allan Bloom, 1930-1992) το κατέστησε σαφές: «Η λογική δεν μπορεί να καθιερώσει αξίες και η πεποίθησή της ότι μπορεί να το κάνει είναι η πιο ανόητη και ολέθρια ψευδαίσθηση». Ο Πολωνός ιστορικός ιδεών Λέσεκ Κολακόφσκι (Leszek Kolakowski, 1927-2009) στο βιβλίο του «Θρησκεία» αποκάλεσε τη σύγχρονη εξάρτηση από τη λογική ως αξία «προμηθεϊκή αθεΐα».

Το αναλλοίωτο μήνυμα του προμηθεϊκού αθεϊσμού είναι ότι «η ανθρώπινη αυτο-δημιουργικότητα δεν έχει όρια, το κακό και ο πόνος είναι τυχαία, η ζωή είναι απείρως εφευρετική, τίποτα δεν είναι έγκυρο -ηθικά ή διανοητικά- μόνο και μόνο επειδή έχει περάσει ως έγκυρο στην ιστορία, δεν υπάρχει καμία αυθεντία στην παράδοση, ο ανθρώπινος νους δεν χρειάζεται καμία αποκάλυψη ή οποιαδήποτε διδασκαλία από έξω, ο Θεός δεν είναι παρά ο άνθρωπος που καταπιέζει τον εαυτό του και καταπνίγει τη λογική του».

Στην ουσία, μπορείς να είσαι ό,τι θέλεις – τι τη θέλουμε τη συμβατική ηθική; Και πάλι, ο Θεόδωρος Ντάλριμπλ: «Ποιος είναι πιο καταφρονεμένος από αυτόν που προσκολλάται πεισματικά στις παλιές ηθικές αντιλήψεις;»

Εκατό χρόνια πριν, ο συγγραφέας και προφήτης Γκ. Κ. Τσέστερτον (G.K. Chesterton, 1874-1936) στη βιογραφία του καθολικού συγγραφέα Τζόζεφ Πιρς έγραφε προφητικά:

«Το έργο του σκεπτικιστή τα τελευταία εκατό χρόνια έμοιαζε πράγματι πολύ με την άκαρπη μανία κάποιου αρχέγονου τέρατος – χωρίς μάτια, χωρίς μυαλό, απλώς καταστροφικό και καταβροχθίζον- ένα γιγάντιο σκουλήκι που σπαταλιόταν σε ένα έργο που δεν μπορούσε καν να δει- μια καλοκάγαθη και κτηνώδης ζωή, χωρίς συνείδηση της ίδιας της αιτίας και των ίδιων της των συνεπειών. … Αλλά το να λέμε ότι δεν υπάρχει πόνος ούτε ύλη ούτε κακό ούτε διαφορά ανάμεσα στον άνθρωπο και το κτήνος ή ανάμεσα σε οποιαδήποτε πράγματα – αυτό είναι μια απελπισμένη προσπάθεια να καταστραφεί κάθε εμπειρία και αίσθηση της πραγματικότητας, που θα κουράσει τους ανθρώπους όταν θα έχει πάψει να είναι η τελευταία λέξη της μόδας και θα αναζητήσουν για άλλη μια φορά κάτι που θα δώσει μορφή σε ένα τέτοιο χάος και θα διατηρήσει τις αναλογίες του ανθρώπινου νου.»

Δυστυχώς, εκατό χρόνια αργότερα, ο πολιτισμός μας δεν έχει ακόμη κουραστεί από τον προμηθεϊκό αθεϊσμό στη Δύση και αυτός είναι ο πραγματικός κίνδυνος. Διότι, όπως είπε κάποτε ο Αμερικανός κοινωνιολόγος Γ. Ι. Τόμας (W.I. Thomas, 1863-1947): «Αν οι άνθρωποι ορίζουν τις καταστάσεις ως πραγματικές, είναι πραγματικές ως προς τις συνέπειές τους». Αν πρόκειται να καταργήσουμε το σωστό και το λάθος, να σφετεριστούμε την κοινή λογική της πλειοψηφίας του πληθυσμού και να περνάμε τον χρόνο μας ικανοποιώντας τις ηδονιστικές μας επιθυμίες χωρίς κανένα ηθικό έλεγχο, τότε οι κοινωνίες μας θα ξεπέσουν.

Η πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στη Δύση και η κατάκτησή της από τους βαρβάρους τον 5ο αιώνα ήταν δυνατή μόνο επειδή πρώτα είχε ήδη διαφθαρεί και είχε χάσει την εσωτερική της δύναμη. Αυτός είναι ο πραγματικός κίνδυνος τώρα για την Αμερική και τους συμμάχους της. Καθώς εμείς παίζουμε με τον επαναπροσδιορισμό της ηθικής, οι φωτιές από την Ανατολή καίνε όλο και πιο κοντά μας. Πρέπει να ανακαλύψουμε ξανά τις πραγματικές αναλογίες του ανθρώπινου μυαλού, κυρίως δε τις ηθικές τους διαστάσεις.

Του James Sale

Επιμέλεια: Αλία Ζάε

Για πολλούς, ένα από τα πιο αινιγματικά χαρακτηριστικά της δυτικής κοινωνία είναι το πώς η ηθική φαίνεται να έχει χαθεί κάτω από την ομπρέλα της πολιτικής. Για παράδειγμα, μοιάζει πιο σημαντικό αν κάποιος ανήκει στο άλφα ή στο βήτα κόμμα παρά αν έχει δίκιο ή άδικο. Για το θέμα αυτό, το να είσαι σωστός ή λάθος έχει γίνει συνώνυμο του να είσαι είτε στο ένα κόμμα είτε στο άλλο, είτε αριστερός είτε δεξιός! Με άλλα λόγια, η πολιτική μας κρίση ακολουθεί περισσότερο «φυλετικά» (ομαδικά) παρά ορθολογικά κριτήρια.

Ωστόσο, όπως παρατήρησε ο Άγγλος ηθικολόγος και δοκιμιογράφος Σάμιουελ Τζόνσον (Samuel Johnson, 1709-1784), «αυτός που σκέφτεται λογικά, σκέφτεται ηθικά». Το να σκέφτεται κανείς φυλετικά -η χώρα μου, το κόμμα μου, η οικογένειά μου, οι ιδέες μου, το σωστό ή το λάθος- αποτελεί διαστροφή της λογικής. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ολόκληρο το ποίημα του Δάντη «Θεία Κωμωδία» αφορά επί της ουσίας το πώς η διαστροφή της λογικής (της διάνοιας) οδηγεί στην κόλαση, την καταδίκη και την ατέλειωτη δυστυχία τόσο μεγάλου μέρους της ανθρώπινης κατάστασης σε αυτή τη ζωή όσο και στην επόμενη.

Απορρίπτοντας την ηθική 

Η ηθική δεν είναι ιδιαίτερα δημοφιλής στις μέρες μας- ίσως θεωρείται πολύ αδιαφανής, πολύ αμφιλεγόμενη και, κυρίως, πολύ επικριτική. Είπα επικριτική; Όπως παρατήρησε ο συγγραφέας Θεόδωρος Ντάλριμπλ (Theodore Dalrymple, γεν. 1949), ο οποίος αποκαλείται επίσης ο «Όργουελ της εποχής μας»: «Όταν οι νέοι θέλουν να επαινέσουν τον εαυτό τους, περιγράφουν τον εαυτό τους ως “μη επικριτικό”. Γι’ αυτούς η υψηλότερη μορφή ηθικής είναι η ανηθικότητα».

Δεν αποτελεί έκπληξη, λοιπόν, το γεγονός ότι ο συγγραφέας των New York Times Ντέηβιντ Μπρουκς (David Brooks) στο άρθρο του «If It Feels Right…» (Αν σας φαίνεται σωστό…) αναφέρεται σε συνεντεύξεις Αμερικάνων από όλες τις πολιτείες και πραγματεύεται το γεγονός ότι, όπως προέκυψε από το σύνολο των συνεντεύξεων, «τα δύο τρίτα των νέων είτε δεν μπορούσαν να απαντήσουν στην ερώτηση [για την ηθική τους ζωή] είτε περιέγραφαν προβλήματα που δεν είναι καθόλου ηθικά».

Και δεν είναι μόνο οι νέοι άνθρωποι. Η βασική πτυχή της κατάργησης της μη επικριτικής συμπεριφοράς είναι γλωσσική. Παρά το ότι καθημερινά σχεδόν όλοι οι άνθρωποι βιώνουν το καλό και το κακό, τα τελευταία 30 χρόνια γίνεται μια συστηματική προσπάθεια από πολιτικούς, θεολόγους, μέσα μαζικής ενημέρωσης και άλλους, ώστε οι λέξεις «καλό» και «κακό» να χάσουν το νόημά τους και να αντικατασταθούν από πιο ανώδυνες λέξεις όπως «απαράδεκτο». Οι φαύλες συμπεριφορές και επιθυμίες δεν είναι πλέον κακές: είναι απαράδεκτες.

Αυτή η αλλαγή, φυσικά, υποβιβάζει την ηθική από απόλυτο σε κοινωνικό κανόνα. Και όπως σημειώνει ο συγγραφέας και ψυχίατρος Νόρμαν Ντόιτζ (Norman Doidge) στον πρόλογό του στο βιβλίο του Τζόρνταν Πήτερσον «12 κανόνες για τη ζωή”: «Η ιδέα ότι η ανθρώπινη ζωή μπορεί να είναι απαλλαγμένη από ηθικές ανησυχίες είναι μια φαντασίωση».

Ο πολιτιστικός σχολιαστής Ντέηβιντ Μπρουκς εξηγεί περαιτέρω: «Όταν ο σύγχρονος πολιτισμός προσπαθεί να αντικαταστήσει την αμαρτία με ιδέες όπως το λάθος ή η αναισθησία, ή προσπαθεί να εξορίσει εντελώς λέξεις όπως “αρετή”, “χαρακτήρας”, “κακό” και “φαύλο”, αυτό δεν κάνει τη ζωή λιγότερο ηθική- σημαίνει απλώς ότι έχουμε συσκοτίσει τον αναπόφευκτο ηθικό πυρήνα της ζωής με ρηχή γλώσσα. (…) Επιπλέον, η έννοια της αμαρτίας είναι απαραίτητη επειδή είναι ριζικά αληθινή.»

Απαλείφοντας την έννοια του Κακού

Το πρόβλημα με την κατάργηση της έννοιας του κακού -ή μάλλον με την προσπάθεια να προσποιηθούμε ότι δεν υπάρχει και ότι μπορεί να επαναπροσδιοριστεί- είναι ότι γίνεται από το ίδιο το κακό και ότι αυτή η τακτική δημιουργεί περαιτέρω κακό. Ο Πταχοτέπ, ένας βεζύρης που έγραφε πριν από 4.000 χρόνια, σημείωνε ότι αντί να προσπαθούμε να επαναπροσδιορίσουμε το κακό, πρέπει να το σταματήσουμε, διότι «η πράξη της διακοπής του κακού οδηγεί στην εδραίωση της αρετής».

Το να σταματήσουμε το κακό, φυσικά, προϋποθέτει ότι γνωρίζουμε τι είναι. Όταν η ηθική βασίζεται σε μια υπερβατική πραγματικότητα – στην πνευματική φώτιση (Βουδισμός), στους θεούς (κώδικας Χαμουραμπί) ή στον ίδιο τον Θεό (οι Δέκα Εντολές), μπορούμε να κατανοήσουμε το κακό ως ένα αντίθετο των υπερβατικών προθέσεων. Αυτό που βλέπουμε από αυτά τα παραδείγματα κωδίκων ή νόμων είναι μια τεράστια επικάλυψη στους τομείς της βασικής ηθικής: μοιχεία, κλοπή, ψευδομαρτυρία, φόνος -για να πάρουμε τέσσερα προφανή παραδείγματα- τα οποία καταδικάζονται. Το ποιες είναι οι πραγματικές ιδιαιτερότητες (το πλαίσιο) και ποιες μπορεί να είναι οι ποινές και οι συνέπειες, μπορεί να διαφέρουν από κοινωνία σε κοινωνία και από εποχή σε εποχή, αλλά η γενική κατεύθυνση είναι πολύ σαφής.

Κανείς πλέον δεν είναι υπεύθυνος για τις πράξεις του – όλοι έχουν απλώς ανάγκη από θεραπεία και το πρόβλημα λύθηκε! Αυτή η ιδέα μπορεί να αναχθεί στον Διαφωτισμό και στους στοχαστές που γέννησε. Ο Μαρξ θα μπορούσε να είναι ένα κλασικό παράδειγμα, αφού οι οικονομικοί παράγοντες, σύμφωνα με αυτόν, παρήγαγαν τα κοινωνικά δεινά και όχι οι πραγματικοί, αληθινοί άνθρωποι. Ειρωνικά, φέρεται να είχε σχολιάσει η σύζυγός του (ή ίσως η μητέρα του): «Μακάρι ο Καρλ να περνούσε λίγο λιγότερο χρόνο μιλώντας για το κεφάλαιο και λίγο περισσότερο συσσωρεύοντάς το.»

Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε τον Νίτσε και τον Φρόιντ στον κατάλογο των στοχαστών που προσπάθησαν να εξηγήσουν την ανθρώπινη φύση βάσει κάποιου άλλου απλουστευτικού παράγοντα. Αλλάξτε τα οικονομικά, γίνετε υπεράνθρωποι, κατανοήστε τα όνειρά σας, και η ουτοπία θα είναι εδώ από μέρα σε μέρα!

Πηγαίνετε σε έναν ψυχίατρο

Ο παραλογισμός όλων αυτών γίνεται φανερός όταν αναλογιστεί κανείς αυτό που επίσης σημείωσε ο Ντάλριμπλ, σχολιάζοντας μια από τις πιο διάσημες κηδείες στα τέλη του 20ού αιώνα:

«Η παθολογική-θεραπευτική προσέγγιση της ζωής έχει γίνει τόσο καθολικά αποδεκτή, ώστε ο αποστολικός κληρονόμος του Αγίου Αυγουστίνου -δηλαδή ο σημερινός Αρχιεπίσκοπος του Καντέρμπερι- απηύθυνε ευχαριστίες προς τον Θεό κατά την εξόδιο ακολουθία για την ευάλωτη πριγκίπισσα Νταϊάνα, λες και το ραντεβού με έναν ψυχίατρο ήταν η ύψιστη δυνατή ηθική και πολιτιστική επιδίωξη του ανθρώπου.»

Αν το σχόλιο του Ντάλριμπλ ήταν οξυδερκές τότε, είναι 10 φορές περισσότερο τώρα, αφού η διακήρυξη της ευαλωτότητας ή/και της εύθραυστης ψυχικής κατάστασης κάποιου φαίνεται να είναι απαραίτητη προϋπόθεση της αρετής, όπως θα αποκαλύψει οποιαδήποτε πρόχειρη εξέταση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Δείτε, για παράδειγμα, ένα σημαντικό άρθρο στο BBC, με τίτλο «How LinkedIn Is Changing and Why Some Are Not Happy» (Πώς το LinkedIn αλλάζει και γιατί δεν χαίρονται όλοι), όπου ο αρθρογράφος διερωτάται γιατί τα τελευταία πέντε χρόνια το LinkedIn, ένας σημαντικός ιστότοπος για επαγγελματικές επαφές, έχει μετατραπεί σε ένα «πανηγύρι θρήνων» για ευάλωτες καρδιές.

Πάνω σε τι βασίζεται η ηθική

Ποια είναι, όμως, η αρετή ή η ηθική που επιθυμούμε και που πρέπει να υπερασπιστούμε; Ανέφερα την αναγκαστικά υπερβατική πηγή της, αν πρόκειται να έχει κύρος. Λάβετε υπόψη σας ότι ο ορθολογισμός αρχίζει αφού κάποιος έχει καθιερώσει τις σχετικές αρχές που δεν είναι ορθολογικές: Η ίδια η λογική δεν μπορεί να αποδειχθεί με τη λογική. Πρέπει να υποθέσουμε ότι ο λόγος είναι εξ αρχής ορθολογικός πριν τον επικαλεστούμε.

Τούτου λεχθέντος, η λογική έχει συγκεκριμένες εφαρμογές σε τέσσερεις τομείς της ζωής: τη μοιχεία, την κλοπή, την ψευδομαρτυρία και τη δολοφονία. Ένα στοιχείο για αυτό που υποστηρίζουμε προκύπτει αν σκεφτούμε τι κοινό έχουν αυτά τα τέσσερα εγκλήματα. Προφανώς, καθένα από αυτά βλάπτει άλλους ανθρώπους, αλλά πώς;

Νομίζω ότι η απάντηση σε αυτό -από τη δυτική οπτική γωνία- είναι ότι κάθε μία από αυτές τις δραστηριότητες περιγράφει την ελευθερία ενός άλλου. Με αντίστροφη σειρά, ο φόνος αφαιρεί την ελευθερία του άλλου να ζει – το ψέμα αφαιρεί την ελευθερία πρόσβασης στην αλήθεια – η κλοπή αφαιρεί την ελευθερία πρόσβασης σε υλικά και άυλα αγαθά- και η μοιχεία αφαιρεί την ελευθερία της εμπιστοσύνης και της οικειότητας με το πιο σημαντικό πρόσωπο στη ζωή του άλλου. Με άλλα λόγια, η βασική ηθική αρχή -ακόμα και παραδοχή- που πρέπει να υποστηρίζουμε είναι η ελευθερία, οι ατομικές μας ελευθερίες και ο σεβασμός που διατηρούμε για την ελευθερία των άλλων.

Ο συγγραφέας και αρθρογράφος A.N. Ουίλσον στο βιβλίο του «Dante in Love» (Ερωτευμένος Δάντης) σημείωσε αντιστοίχως ότι «η ιστορία της χριστιανικής θεολογίας -και θα μπορούσε να ειπωθεί, ολόκληρη η ιστορία της δυτικής σκέψης- ήταν μια αιώνια μάχη μεταξύ του ντετερμινισμού και κάποιας προσπάθειας να διακηρυχθεί η πίστη στην ελευθερία μας να κάνουμε ηθικές επιλογές. Αν δεν είμαστε τίποτε περισσότερο από το άθροισμα του DNA μας ή τίποτε περισσότερο από αυτό που μας έχουν κάνει οι υλιστικές δυνάμεις της ιστορίας ή τίποτε περισσότερο από το προϊόν του κοινωνικού μας περιβάλλοντος, τότε τα δικαστήρια -πόσο μάλλον η Κόλαση- είναι τερατώδεις μηχανισμοί αδικίας- γιατί πώς μπορεί κάποιος να λογοδοτήσει για τη συμπεριφορά του αν όλα είναι προκαθορισμένα;»

Η ελευθερία είναι αυτό για το οποίο αγωνιζόμαστε και, συγκεκριμένα, η ελευθερία της βούλησης.

Στο δεύτερο μέρος αυτού του άρθρου, θα εμβαθύνουμε λίγο περισσότερο στην έννοια της ελευθερίας και της ελευθερίας της βούλησης και στο πώς αυτή απειλείται σήμερα.

Του James Sale

Επιμέλεια: Αλία Ζάε

Τι συμβαίνει όταν η κατανόησή μας για τον κόσμο χωρίζεται στα αντίπαλα στρατόπεδα της επιστήμης και της θρησκείας;

Στο πρώτο μέρος αυτής της σειράς άρθρων, μιλήσαμε για τη διαφορά μεταξύ του Λόγου και του Μύθου και είπαμε ότι και οι δύο είναι μορφές γνώσης που είναι απαραίτητες για την ανθρώπινη επιβίωσή μας. Στον σύγχρονο κόσμο, όμως, ο Λόγος κατέληξε να κυριαρχεί στην ανθρώπινη σκέψη αποκλείοντας όλες τις άλλες μεθοδολογίες, κάτι που έχει οδηγήσει στην υποβάθμιση της συλλογικής μας ζωής.

Ουσιαστικά, ο Λόγος εξηγεί πώς συμβαίνουν τα πράγματα (άρα ταυτίζεται ευκολότερα, αλλά όχι αποκλειστικά, με την επιστήμη), ενώ ο Μύθος εξηγεί γιατί συμβαίνουν τα πράγματα – με άλλα λόγια, την προέλευση των πραγμάτων (και άρα ταυτίζεται ευκολότερα, αλλά όχι αποκλειστικά, με τη θρησκεία).

Όταν η επιστήμη υπερβάλλει εαυτόν

Οι συνέπειες του ρήγματος μεταξύ Μύθου και Λόγου και, συνεκδοχικά, μεταξύ επιστήμης και θρησκείας, είναι αρκετά θλιβερές. Στην περίπτωση της επιστήμης, οδήγησε σε αυτό που έχει ονομαστεί «επιστημονισμός», μια μορφή υπερβολής κατά την οποία η επιστήμη υπεραμύνεται θεολογικών και μυθολογικών θεμάτων χωρίς να γνωρίζει πολλά γι’ αυτά. Για παράδειγμα, στο μπεστ σέλερ του 2006 «Η περί Θεού αυταπάτη» (The God Delusion), η κατανόηση του συγγραφέα τόσο της ιστορίας όσο και της θεολογίας είναι σοβαρά περιορισμένη, καθώς και εξαιρετικά επιλεκτική. Ο καθηγητής Τέρι Ήγκλτον, αγνωστικιστής ο ίδιος, παρατήρησε για το βιβλίο: «Φανταστείτε κάποιον που μιλάει για τη βιολογία και του οποίου η μόνη γνώση του θέματος είναι το “Βιβλίο των βρετανικών πουλιών” και θα έχετε μια γενική ιδέα για το πώς είναι να διαβάζεις το βιβλίο του Ρίτσαρντ Ντώκινς για τη θεολογία.»

Ορισμένοι επιστήμονες αναγνωρίζουν την κατάχρηση του επιστημονισμού. Όπως το εξέφρασε ο βραβευμένος με Νόμπελ επιστήμονας Σερ Τζον Κ. Εκλς στο βιβλίο του «Η εξέλιξη του εγκεφάλου: Η δημιουργία του Εαυτού»:

«Ισχυρίζομαι ότι το ανθρώπινο μυστήριο υποβαθμίζεται απίστευτα από τον επιστημονικό αναγωγισμό, με την αξίωσή του στον υποσχόμενο υλισμό να εξηγήσει όλο τον πνευματικό κόσμο με όρους μοτίβων νευρωνικής δραστηριότητας. Αυτή η πεποίθηση πρέπει να χαρακτηριστεί ως δεισιδαιμονία. (…) Πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι είμαστε πνευματικά όντα με ψυχές που υπάρχουν σε έναν πνευματικό κόσμο, καθώς και υλικά όντα με σώματα και εγκεφάλους που υπάρχουν σε έναν υλικό κόσμο.»

Να το θέσουμε αλλιώς: Η επιστήμη δεν είναι επιστήμη όταν κάνει αναπόδεικτες υποθέσεις σχετικά με την απόλυτη πραγματικότητα – το «γιατί», με άλλα λόγια.

Η επίδραση του υλισμού στη θρησκεία

Στην περίπτωση του μύθου και της θρησκείας, το ρήγμα αυτό δημιουργεί ένα άλλο πρόβλημα. Καθώς ορισμένοι επιστήμονες (και τα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης) υποστηρίζουν τον «ελπιδοφόρο υλισμό» με το πρόσχημα της επιστημονικής αλήθειας και ταυτόχρονα επιτίθενται στην αλήθεια ή στις αλήθειες της θρησκείας ή των θρησκειών, βρίσκουμε τον κυριολεκτισμό (δηλαδή ότι τα κείμενα έχουν ένα και μόνο ένα νόημα) και τον φονταμενταλισμό (που είναι η πεποίθηση που μεταφέρεται στην πράξη ότι το ένα «νόημα» πρέπει να γίνεται αποδεκτό από όλους τους άλλους) να τρυπώνουν, να εισβάλλουν, στο κενό που δημιουργείται από την κατάρρευση του Μύθου και της μυθικής σκέψης.

Οι φονταμενταλιστές καταλήγουν δογματικοί υλιστές που απλά δεν μπορούν να δεχτούν, πόσο μάλλον να κατανοήσουν, τη σκέψη του Μύθου και θρησκευτικοί «κυριολεκτιστές» που εθίζονται σε ερμηνείες κειμένων που διαφέρουν παρασάγγας από το πώς κατανοούσαν τα κείμενα αυτά παλαιότερες κοινότητες πιστών.

Ο Ωριγένης (185-253 μ.Χ.) είναι ένα καλό παράδειγμα ενός από τους πρώτους πατέρες της εκκλησίας που υποστήριξε μια μυθική προσέγγιση στην ερμηνεία των γραφών, όπως και ο Αυγουστίνος Ιππώνος (354-430 μ.Χ.) και ο Γρηγόριος ο Μέγας (540-604 μ.Χ.).

Τα προβλήματα του θεμελιώδους κυριολεκτισμού

Ένα από τα γνωρίσματα αυτού του κυριολεκτισμού είναι αυτό που θα μπορούσε να ονομαστεί «επιλεκτική κειμενοποίηση»: Ορισμένα ιερά κείμενα θεωρούνται ως σωστά, έτσι τα κείμενα που φαίνεται να έρχονται σε αντίθεση με τον κεντρικό τους ισχυρισμό είτε αγνοούνται είτε εξηγούνται κατ’ αναλογία. Επιπλέον, ο θεμελιώδης κυριολεκτισμός αντιμετωπίζει, και θα αντιμετωπίζει, πραγματικά προβλήματα με την «πραγματική» επιστήμη, με πιο τρανταχτό παράδειγμα τη χρονολόγηση της δημιουργίας του κόσμου σε σχέση με την αφήγηση της Γένεσης. Θα επανέλθω σε αυτό το σημείο, αλλά για να είμαι σαφής ως προς τη δική μου θέση: Δεν είμαι κατά της επιστήμης, διότι η επιστήμη έχει πολλά (αλλά όχι τα πάντα) να μας διδάξει για τον κόσμο στον οποίο ζούμε.

Κατ’ αρχάς, ας προσπαθήσουμε να δούμε πώς συγκροτήθηκε η μυθική σκέψη που δίδασκαν θεολόγοι όπως ο Ωριγένης. Το σημαντικό σημείο εδώ, νομίζω, είναι να συνειδητοποιήσουμε ότι υπάρχει μια κυριολεκτική κατανόηση του κειμένου, μια μη κυριολεκτική (κρυφή) κατανόηση και μια ηθική ή πνευματική κατανόηση που μπορεί να υπερβεί ή να αντικαταστήσει τις άλλες έννοιες.

Ας πάρουμε, για παράδειγμα, την απλή λέξη «Ιερουσαλήμ» στη Βίβλο. Τι σημαίνει; Προφανώς, και κυριολεκτικά, μπορεί να αναφέρεται μόνο στη γεωγραφική πόλη του Ισραήλ. Αλλά λιγότερο προφανώς, μπορεί να αναφέρεται και σε μια κρυμμένη έννοια, για παράδειγμα της Αγίας Εκκλησίας. Ή μπορεί να σημαίνει την πιστή ψυχή όποιου προσβλέπει στο όραμα της αιώνιας ειρήνης. Ή τέλος, όπως σημείωσε ο κλασικός και μεσαιωνικός μελετητής Χάρι Κάπλαν, μπορεί να δηλώνει τη ζωή των κατοίκων του Ουρανού που βλέπουν τον Θεό να αποκαλύπτεται στη Σιών. Αν επικεντρωθούμε σε μία μόνο σημασία, μπορεί να χάσουμε τις άλλες. Και αυτή είναι μόνο μία λέξη! Τι θα συμβεί αν εξετάσουμε ολόκληρες προτάσεις;

Όπως αναφέρθηκε ήδη, μία από τις πιο διάσημες συγκρούσεις του Μύθου με τον Λόγο αφορά τη χρονολόγηση της δημιουργίας του κόσμου. Ο επίσκοπος Άσερ ήταν ένας Άγγλος θεολόγος του 17ου αιώνα –ένας από τους πολλούς– ο οποίος υπολόγισε ότι ο κόσμος γεννήθηκε το έτος 4004 π.Χ. (και μάλιστα υπολόγισε την ημέρα, τον μήνα και την ώρα μέσα στο 4004 π.Χ.!).Άλλοι θεολόγοι υπολόγισαν άλλες ημερομηνίες, αλλά όποιες κι αν ήταν οι ημερομηνίες αυτές έχουν τεράστια απόκλιση από τους επιστημονικούς υπολογισμούς.

Ας είμαστε ξεκάθαροι, όμως, και εδώ: Οι επιστημονικοί υπολογισμοί για την κατά προσέγγιση ημερομηνία γέννησης του σύμπαντος και της Γης έχουν επίσης αλλάξει τα τελευταία 100 χρόνια. Θα αλλάξουν ξανά; Ακολουθώντας τις ενδείξεις των νέων στοιχείων, φαίνεται πολύ πιθανό να αλλάξουν, έτσι η άποψη ότι υπάρχει κατά κάποιον τρόπο μια σωστή ή οριστική απάντηση στο ζήτημα αυτό είναι εγγενώς προβληματική.

Το θέμα είναι ότι προσπαθώντας να διαβάσουμε τη Βίβλο σαν να ήταν ένα επιστημονικό εγχειρίδιο που έχει σχεδιαστεί για να μας δώσει την ημερομηνία της δημιουργίας της Γης, ουσιαστικά την παρερμηνεύουμε και καταλήγουμε να διευρύνουμε το χάσμα μεταξύ επιστήμης και θρησκείας με έναν εντελώς περιττό τρόπο.

Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι ένα κοινό που έχουν ο επιστημονισμός και ο φονταμενταλισμός είναι η αναζήτηση της βεβαιότητας – η πλήρης αποφυγή της ασάφειας, η διακαής επιθυμία να πιστεύει κανείς σε ακλόνητα κείμενα ή σε αναντίρρητα γεγονότα.

Η βεβαιότητα στην επιστήμη, ωστόσο, είναι απατηλή, όπως μας πληροφορούν πολλοί επιφανείς και λαμπροί επιστήμονες: «Αν νομίζατε ότι η επιστήμη είναι βέβαιη – λοιπόν, αυτό είναι απλώς ένα λάθος εκ μέρους σας», δήλωσε ο βραβευμένος με Νόμπελ Φυσικής Ρίτσαρντ Φέινμαν. Και σαν να μην έφτανε αυτό, η ίδια η ιστορία της επιστήμης μάς λέει ότι οι αλήθειες, τα μοντέλα και τα παραδείγματά της μεταβάλλονται και αλλάζουν.

Το πολύπλευρο Ιερό Κείμενο

 

Αντίστοιχα, κοιτάζοντας τη Βίβλο με τον πιο επιφανειακό τρόπο, βλέπουμε ότι δεν είναι ένα μόνο βιβλίο, αλλά μια συλλογή 66 βιβλίων (κατά την προτεσταντική παράδοση) με μεγάλο αριθμό συγγραφέων, γραμμένα σε ένα μεγάλο χρονικό διάστημα της ανθρώπινης ιστορίας και, επιπλέον, με μια πληθώρα διαφορετικών ειδών γραφής. Για να πάρουμε μόνο αυτό το τελευταίο σημείο: Τα διαφορετικά είδη απαιτούν να διαβάζουμε ένα κείμενο με διαφορετικό τρόπο. Παραδείγματος χάριν, δεν θα σκεφτόμασταν επ’ ουδενί ότι η ανάγνωση ενός μυθιστορήματος, η ανάγνωση μιας ερωτικής επιστολής, η ανάγνωση μιας συνταγής σε βιβλίο μαγειρικής, η ανάγνωση ενός επιχειρηματικού συμβολαίου και η ανάγνωση ενός ποιήματος, μεταξύ άλλων, θα έπρεπε ή θα μπορούσαν να διαβαστούν με τον ίδιο τρόπο. Έτσι δεν είναι;

Η Αγία Γραφή, λοιπόν, περιέχει ιστορικές αφηγήσεις, γραμματεία σοφίας, επιστολές και επιστολές, κηρύγματα, παραβολές, αποκαλυπτική και προφητική γραμματεία, κώδικες νόμων και ηθικές εντολές, ιερατικές και εκκλησιαστικές οδηγίες, θεολογική και σωτηριολογική συζήτηση, ποίηση (πολλή ποίηση!) και ούτω καθεξής. Ιδίως για την τελευταία κατηγορία, ορισμένοι υποστηρίζουν ότι περισσότερο από το 30% της Παλαιάς Διαθήκης είναι στην πραγματικότητα ποίηση.

Δεν είναι μόνο τα προφανή κείμενα όπως οι Ψαλμοί που είναι ποίηση. Υποστηρίζεται επίσης ότι και το βιβλίο της Αποκάλυψης είναι ένα ποίημα. Ο Νικ Πέιτζ στο συναρπαστικό βιβλίο του «Ο δρόμος της Αποκάλυψης» περιγράφει τον συγγραφέα του βιβλίου της Αποκάλυψης, τον Ιωάννη, ως «ποιητή. Και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η Αποκάλυψη τρομάζει τόσους πολλούς ανθρώπους. Επειδή συνεχίζουν να την διαβάζουν ως πεζογραφία.»

Η ανάγνωση της ποίησης διαφέρει σαφώς από την ανάγνωση πεζού λόγου. Στην πραγματικότητα, μία από τις σημαντικότερες ιδιότητες της ποίησης, σε αντίθεση με την πεζογραφία, είναι η ενσωματωμένη ασάφεια. Τι ακριβώς σημαίνει ένα ποίημα;

Όταν το σκεφτούμε, υπάρχει μια υπέροχη συμμετρία στο να θεωρούμε το βιβλίο της Αποκάλυψης ως ποίηση. Είναι το τελευταίο βιβλίο της Βίβλου και η Γένεση ως πρώτο βιβλίο, ιδίως στα προ-αβρααμικά πρώτα κεφάλαιά της, περιέχει επίσης μεγάλες ποσότητες ποίησης. Είναι, λοιπόν, αυτά τα κείμενα το είδος των κειμένων στα οποία θα βασίζαμε μια εκτίμηση της επιστημονικής ηλικίας της Γης;

Επιπλέον, είναι η γνώση της ακριβούς ημερομηνίας της ηλικίας της Γης ή του Σύμπαντος ή της στιγμής της δημιουργίας της πραγματικά σημαντική με οποιονδήποτε απολύτως ουσιαστικό τρόπο; Για παράδειγμα, αν η Γη δημιουργήθηκε όχι το 4004 π.Χ. αλλά το 4005 π.Χ., θα άλλαζε αυτό τα πράγματα για εμάς; Ή αν ήταν το 40.000 π.Χ. ή το 400.000 π.Χ. ή το 4 εκατομμύρια π.Χ., θα επηρέαζε αυτό την πνευματική πραγματικότητα τού να είσαι άνθρωπος; Επηρεάζει τη ζωή μας αυτό το γεγονός με κάποιον ουσιαστικό τρόπο; Μάλλον όχι.

Στην πραγματικότητα, πολύ πιο σημαντικό από το να γνωρίζουμε την ακριβή χρονική στγμή της δημιουργίας του κόσμου είναι να γνωρίζουμε ότι υπήρξε δημιουργία και ότι αυτή μπορεί να έγινε μόνο μέσω της παρέμβασης ενός Θείου Νου, τον οποίο στη δυτική παράδοση αποκαλούμε Θεό.

Αυτό το τελευταίο σημείο συνοψίζεται έξοχα στο βιβλίο του Έρικ Χέντιν «Ακυρωμένη Επιστήμη»: «Το απόλυτο τίποτα δεν μπορεί να παράγει κάτι, γιατί αν είχε αυτή την ικανότητα, θα είχε κάτι και έτσι δεν θα ήταν τίποτα. Από αυτό μπορούμε να συμπεράνουμε ότι κάτι υπήρχε πάντα, επειδή κάτι υπάρχει τώρα. Μέχρι στιγμής, χρησιμοποιούμε απλώς τη λογική.»

Το «κάτι» που υπήρχε πάντα, το ονομάζουμε Θεό.

Στο γ΄ μέρος αυτής της σειράς, θα πάμε απευθείας στη Γένεση για να δούμε τα θαύματα που αποκαλύπτει η ποίηση (ο Μύθος) για τον Θεό, τη δημιουργία και την ανθρωπότητα. Αυτά τα θαύματα είναι πολύ πιο σημαντικά από το να προσπαθούμε να εντοπίσουμε τις γενεαλογίες για να καθορίσουμε κυριολεκτικές ημερομηνίες, όπως ελπίζω να δείξω.

 

Του James Sale

Επιμέλεια: Αλία Ζάε

Στο θαυμάσιο βιβλίο της «Η μάχη για τον Θεό», η Κάρεν Άρμστρονγκ, στηριζόμενη στο έργο άλλων διακεκριμένων μελετητών, μας παρουσιάζει έναν από τους βασικούς παράγοντες αναζωπύρωσης του θρησκευτικού φονταμενταλισμού στον Ιουδαϊσμό, τον Χριστιανισμό και το Ισλάμ στον σύγχρονο κόσμο. Πράγματι, το βιβλίο της επισημαίνει ορισμένους ενδιαφέροντες και διορατικούς παραλληλισμούς μεταξύ των τριών θρησκειών. Αλλά ίσως η πραγματικά κεντρική έννοια του έργου της εμφανίζεται στην Εισαγωγή του βιβλίου: η διάκριση μεταξύ μύθου και λόγου.

Αυτή η διάκριση είναι, κατά τη γνώμη μου, ζωτικής σημασίας για να κατανοήσουμε γιατί η Δύση βρίσκεται σε παρακμή.

Τι είναι ο Μύθος και ο Λόγος;

Ο αρχαίος κόσμος, συμπεριλαμβανομένου του μεσαιωνικού, λειτουργούσε βάσει αυτών των δύο αντιλήψεων: Οι άνθρωποι καταλάβαιναν ότι ο μύθος και ο λόγος ήταν δύο διαφορετικοί τρόποι ερμηνείας του κόσμου, αλλά ότι και οι δύο ήταν αναγκαίοι και ότι ο καθένας είχε το δικό του πεδίο ή τομέα εφαρμογής.

Εφαρμόζοντας τη λανθασμένη προσέγγιση σε μια δεδομένη κατάσταση, θα έβγαζες ένα λανθασμένο αποτέλεσμα, μια λανθασμένη ερμηνεία ή ένα λανθασμένο συμπέρασμα. Φυσικά, αυτό συνέβαινε αρκετά συχνά. Όπως σημειώνει η Ντόροθυ Λ. Σέιερς στο βιβλίο της «Unpopular Opinions” (“Ασυνήθιστες απόψεις”):

«Το λάθος του Μεσαίωνα, στο σύνολό του, ήταν να χρησιμοποιεί αναλογικές, μεταφορικές, ποιητικές τεχνικές για τη διερεύνηση επιστημονικών ερωτημάτων. Όμως όλο και περισσότερο, από τον 17ο αιώνα και μετά, τείνουμε στο αντίθετο λάθος – αυτό της χρήσης των ποσοτικών μεθόδων της επιστήμης για τη διερεύνηση της ποιητικής αλήθειας.»

Αλλά τουλάχιστον, κατά τη μεσαιωνική περίοδο οι άνθρωποι γνώριζαν ότι υπήρχαν αυτές οι δύο προσεγγίσεις ή μέθοδοι ερμηνείας της πραγματικότητας. Εμείς στη Δύση τώρα φαίνεται να έχουμε μόνο μία μεθοδολογία, και, ως εκ τούτου, «κουτσαίνουμε».

Σύμφωνα με την Κάρεν Άρμστρονγκ, «ο Μύθος θεωρούνταν πρωταρχικός- αφορούσε αυτό που θεωρούνταν διαχρονικό και σταθερό στην ύπαρξή μας. Ο Μύθος ανατρέχει στις απαρχές της ζωής, στα θεμέλια του πολιτισμού και στα βαθύτερα επίπεδα του ανθρώπινου νου».

Και συνεχίζει: «Ο Μύθος δεν ασχολείται με πρακτικά ζητήματα, αλλά με το νόημα». Ο Λόγος, από την άλλη πλευρά, «ήταν η ορθολογική, πραγματιστική και επιστημονική σκέψη που επέτρεπε στους άνδρες και τις γυναίκες να λειτουργούν καλά στον κόσμο […] σε αντίθεση με τον Μύθο, ο Λόγος πρέπει να αφορά ακριβώς τα γεγονότα και να ανταποκρίνεται στις εξωτερικές πραγματικότητες για να είναι αποτελεσματικός». Η Άρμστρονγκ επισημαίνει ότι είναι «επικίνδυνο να συγχέουμε τη μυθική και την ορθολογική σκέψη».

Μια ρηχή κατανόηση της πραγματικότητας

Επικίνδυνο με ποια έννοια; Πώς είναι επικίνδυνο; Θα ήθελα να προτείνω προς το παρόν ότι υπάρχουν τρεις τρόποι με τους οποίους μπορεί να συγχέουμε επικίνδυνα αυτές τις μεθοδολογίες κατανόησης της πραγματικότητας. Ο πρώτος κίνδυνος εκφράζεται καλά σε μια κινεζική ρήση που αντικαθιστά τις λέξεις Μύθος-Λόγος με τις λέξεις μυστικισμός-επιστήμη. Το νόημα και ο παραλληλισμός, ωστόσο, είναι πολύ σαφή:

«Οι μυστικιστές κατανοούν τις ρίζες του Τάο αλλά όχι τα κλαδιά του – οι επιστήμονες κατανοούν τα κλαδιά του αλλά όχι τις ρίζες του. Η επιστήμη δεν χρειάζεται τον μυστικισμό και ο μυστικισμός δεν χρειάζεται την επιστήμη – αλλά ο άνθρωπος χρειάζεται και τα δύο.»

Υπάρχει κάτι δραματικά ελλιπές στη γνώση μας, άρα και στη ζωή μας, όταν αγνοούμε τη μια θεμελιώδη μορφή της ύπαρξής μας και υπερτονίζουμε την άλλη. Ακόμη και άθεοι, όπως ο Αμερικανός φιλόσοφος Τόμας Νέιτζελ, αντιλαμβάνονται τον κίνδυνο που ελλοχεύει εδώ:

«Μερικοί άνθρωποι εγκαταλείπουν όλες τις θρησκευτικές μορφές με αηδία, απελπισία ή απόγνωση και βαδίζουν στα στείρα βασίλεια της αθεΐας και του υλισμού, στα οποία δεν θα βρουν καμία υπερβατική έκφραση. Μου είναι δύσκολο να κατανοήσω την εμπιστοσύνη του επιστημονικού κατεστημένου ότι το όλο σενάριο θα υποκύψει σε μια καθαρά χημική εξήγηση, παρά μόνο ως εκδήλωση μιας αξιωματικής δέσμευσης στον αναγωγικό υλισμό.»

Έτσι, η σύγχυση του Μύθου με τον Λόγο είναι επικίνδυνη γιατί παρερμηνεύει την πραγματικότητα. Καταλήγουμε με την επιστήμη-Λόγο να προσποιείται ότι μπορεί να εξηγήσει το νόημα της ζωής, κάτι που είναι πέραν των δυνατοτήτων της.

Αλλά με τη φράση «αναγωγικός υλισμός», ο Νέιτζελ μας οδηγεί προς έναν δεύτερο κίνδυνο, τον οποίο παρατήρησε ο Άλαν Μπλουμ πριν από 30 περίπου χρόνια: «Οι άνθρωποι και οι κοινωνίες χρειάζονται μύθους, όχι επιστήμη, σύμφωνα με τους οποίους να ζουν.» Καθώς βλέπουμε παντού γύρω μας στη Δύση τη διάλυση της κοινωνίας, των κοινοτήτων, των αξιών, συνειδητοποιούμε όλο και περισσότερο γιατί είναι σημαντικό να έχουμε μύθους για να κατευθύνουν τη ζωή μας.

Οι Ρωμαίοι -και η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία- ήταν πολύ καλοί σ’ αυτό (μέχρι που εφησύχασαν, αυτοεξευτελίστηκαν και έχασαν τον δρόμο τους). Δημιουργούσαν συνεχώς μύθους για το τι σήμαινε να είσαι «καλός» Ρωμαίος, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα την «Αινειάδα», ένα από τα σπουδαιότερα έπη του κόσμου, που γράφτηκε κατά τη διάρκεια της βασιλείας του πρώτου και μεγαλύτερου αυτοκράτορα, του Αυγούστου και το οποίο ενσωματώνει με υποδειγματικό τρόπο το παραπάνω στοιχείο.

Ποιες ήταν οι ιδιότητες που έκαναν τον Αινεία τόσο σπουδαίο, τόσο Ρωμαίο; Η ευσέβεια, η αφοσίωση στην οικογένεια και η σταθερότητα: Αυτά ήταν τρία από τα ζωτικά συστατικά της ρωμαϊκής μυθολογίας για τον εαυτό τους.

Ο Αινείας τα επέδειξε όλα αυτά κατά την αρχική του απόδραση από την Τροία: καθοδηγημένος από τη θεά Αφροδίτη (χάρη στην ευσέβεια του)- έσωσε τον πατέρα του, τον Αγχίση (αφοσίωση στην οικογένεια), κουβαλώντας τον στην πλάτη του και δείχνοντας αξιοσημείωτη σταθερότητα στον σκοπό του, καθώς γύρω του γινόταν σφαγές και λεηλασίες. Το θέμα είναι ότι η συνέπεια με αυτόν τον μύθο και τις αξίες του, οι οποίες παρουσιάζονται εναργώς στην ιστορία, καθιστούσε το άτομο καλό και αξιοθαύμαστο Ρωμαίο. Οι Ρωμαίοι προσπαθούσαν να μιμηθούν τον Αινεία, να γίνουν σαν κι αυτόν. Ήταν αυτό που θα λέγαμε ένα καλό πρότυπο.

Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτές ήταν αστικές αξίες που φαίνονται εντελώς ξένες στον σημερινό κόσμο: Ευσέβεια; Οικογένεια; Σταθερότητα; Η σταθερότητα, για παράδειγμα, φαίνεται να έχει πλέον αντικατασταθεί από την «ευπάθεια»: το να έχεις προβλήματα ψυχικής υγείας φαίνεται να είναι κάτι σχεδόν θετικό σήμερα!

Προχωρώντας αυτή τη σκέψη, βλέπουμε ότι όποιες καλές, ευγενείς αξίες (και μύθους) των πολιτών απολαμβάναμε κάποτε (ίσως θα θέλατε να σκεφτείτε ποιοι είναι οι τρεις αγαπημένοι σας;), αυτές τώρα διαβρώνονται στη Δύση, με αποτέλεσμα την κατάρρευση της κοινωνίας.

Στην εποχή μας, ο αναγωγικός υλισμός έχει οδηγήσει στην εξάντληση των μύθων που ήταν φορείς αξιών, αφού ο Λόγος έχει καταλάβει και έχει απομυθοποιήσει τη μυθική σκέψη. Αυτή η ρηχότητα (να κοιτάζουμε μόνο τα κλαδιά) έχει επιζήμια αποτελέσματα τόσο σε προσωπικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο.

Φαίνεται σχεδόν πολύ μεγάλη γενίκευση, αλλά κάθε αξιόλογος πολιτισμός έχει βιώσει αυτή τη διαδικασία: Στην αρχική φάση η πίστη στο μύθο (ή στους μύθους) είναι ισχυρή και η αυτοκρατορία εγκαθιδρύεται. Μετά από αυτή την αρχική επιτυχία, φαίνεται να μειώνεται η πίστη των ανθρώπων στους μύθους και να αυξάνεται η πίστη στον εαυτό τους και τις δικές τους ικανότητες όσον αφορά τη δημιουργία επιτυχίας, με αποτέλεσμα οι μύθοι να περιορίζονται σε τελετουργίες χωρίς νόημα. Τελικά, απομένουν ελάχιστοι πιστοί, οι τελετουργίες εκλείπουν και η διαμάχη ξεκινά – τέλος παιχνιδιού.

Η άνοδος του φονταμενταλισμού

Έτσι, ερχόμαστε στον τρίτο λόγο για τον οποίο αυτό το σημείο είναι επικίνδυνο, που είναι και το κεντρικό επιχείρημα του βιβλίου του Άρμστρονγκ. Ουσιαστικά, πρόκειται για την αρχή (μια διαπίστωση για τον Λόγο) ότι για κάθε δράση υπάρχει μια ίση και αντίθετη αντίδραση- ή, για να το θέσουμε αλλιώς, όταν το γιανγκ υπερβάλλει εαυτόν αναπηδά στο γιν και το αντίστροφο.

Η άνοδος του φονταμενταλισμού στις τρεις μεγάλες θρησκείες που εξετάζει ο Άρμστρονγκ (αν και ο φονταμενταλισμός δεν αφορά αποκλειστικά αυτές τις θρησκείες: όλες οι θρησκείες έχουν αυτή την τάση, συμπεριλαμβανομένου και του ίδιου του αθεϊσμού) συνδέεται με την ατροφία της μυθικής/υπερβατικής σκέψης. Επειδή όλο και μεγαλύτερος αριθμός ανθρώπων δεν μπορεί πλέον να «πιστεύει» τους μύθους, η ίδια η θρησκεία εξασθενεί- αλλά καθώς συμβαίνει αυτό, ένας πυρήνας πιστών αντιδρά εναντίον αυτού και στρέφει την προσοχή του στην απόδοση των ιερών κειμένων και των γραφών με έναν πιο κυριολεκτικό, πιο φονταμενταλιστικό τρόπο.

Μια ειρωνεία αυτού του γεγονότος είναι ότι συχνά ισχυρίζονται ότι επιστρέφουν στα βασικά. Η Προτεσταντική Μεταρρύθμιση (η οποία συμπίπτει με τις απαρχές της ανόδου της επιστήμης όπως την ξέρουμε σήμερα) αυτό προσπάθησε να κάνει: Η Καθολική Εκκλησία, όπως ισχυρίζονταν, είχε αλλοιώσει τις διδασκαλίες της Βίβλου και των πρώτων Πατέρων της Εκκλησίας.

Αλλά και οι ίδιοι οι Προτεστάντες διασπάστηκαν σε διάφορες υποομάδες, των οποίων η πρακτική, ιδίως όσον αφορά τον τρόπο ανάγνωσης της Βίβλου, επίσης -με την προσήλωση της στην κυριολεξία- δεν ακολουθούσε πάντα τους πρώτους Πατέρες της Εκκλησίας. Αυτή η κυριολεξία της ερμηνείας ήταν άγνωστη σε πολλούς από τους πρώτους εκκλησιαστικούς ηγέτες και παρείχε έναν ιδανικό στόχο για την επίθεση της επιστήμης-Λόγου, που ξεκίνησε στα μέσα του 19ου αιώνα και συνεχίζεται μέχρι σήμερα.

Θα ήθελα, λοιπόν, στο δεύτερο μέρος αυτού του άρθρου, να εξετάσω ένα διάσημο χωρίο της Παλαιάς Διαθήκης της Βίβλου, στο οποίο μια μυθική κατανόηση -και όχι μια κυριολεκτική ή επιστημονική ερμηνεία- μας επιτρέπει να αντλήσουμε πολύ περισσότερη αλήθεια -αλήθεια για τη δημιουργία του Θεού- απ’ ό,τι μπορούμε με την κυριολεξία ή τον επιστημονισμό.

Πράγματι, το να χρησιμοποιούμε τη μυθική σκέψη δεν σημαίνει ότι υπάρχει διαμάχη μεταξύ επιστήμης και θρησκείας όσον αφορά τους τομείς συνάφειας. Αυτό δεν είναι κάτι που όλοι θέλουμε;

Επιμέλεια: Αλία Ζάε