Σάββατο, 14 Δεκ, 2024

Σοφία και πνευματικότητα στον αρχαίο και τον σύγχρονο κόσμο (μέρος β΄)

Στο α΄μέρος του άρθρου μας για τη σοφία, εξετάσαμε πώς ο δυτικός κόσμος έχει απομακρυνθεί από την επιδίωξή της, έχοντας τώρα ως στόχο την «αυτοπραγμάτωση». Αλλά η ουσία της σοφίας είναι η ηθική ή αλλιώς, όπως έγραψε ο Ρωμαίος πολιτικός Κικέρων, η ικανότητα διάκρισης μεταξύ σωστού και λάθους, η οποία διαπερνά όλες τις δραστηριότητές μας.

Η διορατικότητα των αρχαίων Ελλήνων σχετικά με τη φύση της σοφίας προήλθε μέσα από την κατανόηση της θεάς που την αντιπροσώπευε, της Αθηνάς Παλλάδας. Ίσως η εξέταση των μύθων και της προσωπικότητας της γλαυκομάτας θεάς μάς βοηθήσει να γίνουμε σοφότεροι, άνθρωποι που μπορούν να διακρίνουν πιο καθαρά μεταξύ σωστού και λάθους.

Προέλευση της Αθηνάς

"An Allegory of Apollo and Minerva (Athena) as Wisdom and the Arts," late 17th century to early 18th century, by James Thornhill. Royal Museums Greenwich, London. (Public Domain)
Τζέημς Θόρνχιλ, «Αλληγορία του Απόλλωνα και της Αθηνάς ως Τέχνες και Σοφία», τέλη 17ου αιώνα με αρχές 18ου αιώνα. Βασιλικά Μουσεία Γκρίνουιτς, Λονδίνο. (Public Domain)

 

Ο πατέρας της Αθηνάς, ο Δίας, ήταν ο βασιλιάς των θεών και ο ανώτατος άρχοντας του σύμπαντος. Αλλά δεν ήταν πάντα ο ανώτατος άρχοντας.

Ο παππούς του, ο Ουρανός, ο αρχικός θεός του ουρανού εκθρονίστηκε από τον γιο του, τον Τιτάνα Κρόνο, ο οποίος με τη σειρά του εκθρονίστηκε από τον γιο του, τον Δία. Αυτή η εξέλιξη δεν ήταν απλώς μια ‘αλλαγή φρουράς’: περιελάμβανε μια θεμελιώδη αλλαγή στη φύση του σύμπαντος. Οι Τιτάνες, τους οποίους κυβερνούσε ο Κρόνος, ήταν αρχέγονα και χαοτικά όντα, ενώ ο Δίας και οι Ολύμπιοι θεοί έφεραν στο σύμπαν την τάξη και τη δικαιοσύνη: επαναπροσδιόρισαν και αναμόρφωσαν πλήρως το σύμπαν.

Ας υποθέσουμε ότι αυτή η αλλαγή εξουσίας αντιπροσωπεύει μια εκτεταμένη διαδικασία μαζικών κινήσεων αερίων, εκρήξεων, μαύρων τρυπών και άλλων αναταραχών –  όμως μέσα από αυτήν εμφανίζεται η τάξη, η οργάνωση και η ζωή. Ο Ουρανός και ο γιος του, ο Κρόνος, δεν μας δίνουν την αίσθηση ότι σκέφτονται. Ενεργούν και αντιδρούν, και αυτό είναι όλο. Αλλά με την εμφάνιση του Δία, αισθανόμαστε ένα μυαλό που τα καταλαβαίνει όλα, που κυβερνά και κρατάει τα πράγματα ενωμένα, καταστρέφοντας το κακό όταν πρέπει.

Πρώτη γυναίκα του Δία ήταν η Τιτανίδα Μήτις, το όνομα της οποίας σημαίνει «πονηριά», «πολύτροπος νοηση» ή «σοφία». Ήταν κόρη του Τιτάνα Ωκεανού και της Τιτανίδας Τηθύος, το στοιχείο της ήταν το νερό και το ζώο της η αλεπού. Αν και το ζευγάρι ήταν πανίσχυρο, υπήρχε μια προφητεία, όπως αναφέρει ο Ησίοδος, την οποία γνώριζε ο Δίας, που έλεγε ότι η Μήτις θα του γεννούσε πρώτα μία κόρη κι έπειτα έναν γιο, ο οποίος θα ξεπερνούσε και θα εκθρόνιζε τον πατέρα του.

Ωστόσο, ο Δίας ξεγέλασε τη Μήτιδα και την κατάπιε, λίγο πριν εκείνη γεννήσει την κόρη τους:

«Μα όταν πια τη θεά Αθηνά, την αστραπόματη, έμελλε εκείνη να γεννήσει, τότε με δόλο το νου της ο Δίας τον ξεγέλασε και με χαριτωμένα λόγια στην κοιλιά του την κατάπιε, με συμβουλές της Γης και του Ουρανού που ᾽ναι γεμάτος άστρα. Γιατί έτσι τον συμβουλέψανε, για να μην πάρει άλλος κανείς απ᾽ τους αιώνιους θεούς στη θέση του Δία τη βασιλική εξουσία. Γιατί απ᾽ αυτήν ήταν μοίρα να γίνουνε παιδιά υπέρτερα στο νου απ᾽ όλους. Πρώτα μια κόρη θα γεννούσε, την αστραπόματη την Τριτογένεια, που θα ᾽χε ορμή και φρόνιμη βουλή ίσα με τον πατέρα της, μα έπειτα έμελλε να γεννήσει γιο που θα γινόταν βασιλιάς θεών κι ανθρώπων και θα ᾽χε καρδιά υπερδύναμη. Μα πιο μπροστά ο Δίας στην κοιλιά του την κατάπιε, για να στοχάζεται μαζί του η θεά το καλό και το κακό.» (Θεογονία, 886-900, μετ. Στ. Γκιργκένης)

Ο Δίας είναι σίγουρος πια ότι η Μήτις δεν αποτελεί πλέον απειλή. Όμως, λίγο καιρό αργότερα, εμφανίζει πονοκέφαλο που αρχίζει κυριολεκτικά να τον διαλύει: Ο βασιλιάς των θεών ουρλιάζει από αγωνία και κανείς δεν φαίνεται να μπορεί να ανακουφίσει τον πόνο του, μέχρι που ο Προμηθέας συμβουλεύει τον Ήφαιστο πώς να τον βοηθήσει.

Κάθε πρόσωπο της ιστορίας αυτής έχει συμβολική σημασία. Πρώτον, ο Προμηθέας, ένας Τιτάνας, πήρε το μέρος του Δία ενάντια στους Τιτάνες. Γιατί;

Μία ένδειξη μας δίνει το όνομά του, που σημαίνει «πρόνοια». Ο Προμηθέας προέβλεψε ότι ο Κρόνος θα έχανε στη μάχη εναντίον του γιου του κι έτσι πήρε το μέρος των νικητών. Η προβλεπτικότητα είναι μια μορφή σοφίας.

Δεύτερον, ο Ήφαιστος, ο κουτσός γιος του Δία και της Ήρας, είναι ο οπλουργός των θεών, αυτός που σφυρηλατεί το μέταλλο και είναι ο μάστορας και θεός-προστάτης της μεταλλοτεχνίας. Με άλλα λόγια, είναι ο υπερασπιστής των θεών.

Ο Προμηθέας λέει στον Ήφαιστο να πάρει το τσεκούρι του και να ανοίξει με αυτό το κεφάλι του Δία στα δύο. Όλοι οι θεοί γίνονται μάρτυρες αυτού του γεγονότος. Στην αρχή τρομάζουν καθώς το κρανίο ανοίγει και στη συνέχεια μένουν κατάπληκτοι, καθώς από το ρήγμα εμφανίζεται πρώτα μια αιχμή δόρατος και κατόπιν η – πλήρως θωρακισμένη – θεά Αθηνά.

Μια παρθενική γέννηση

"Pallas Athena," circa 1655, attributed to Rembrandt. Oil on canvas. Calouste Gulbenkian Museum, Lisbon. (Public Domain)
Μία «Αθηνά Παλλάδα», περ. το 1655, που αποδίδεται στον Ρέμπραντ. Λάδι σε καμβά. Μουσείο Calouste Gulbenkian, Λισαβόνα. (Public Domain)

 

Υπάρχουν αρκετοί παραλληλισμοί μεταξύ αυτού του ελληνικού μύθου για τη γέννηση της σοφίας και της σοφίας στη Βίβλο. Ένα κοινό σημείο που προβάλλεται είναι ότι η σοφία δεν γεννιέται μέσω της σάρκας, μέσω της βιολογίας και του σωματικού έρωτα, αλλά γεννιέται παρθενογενετικά.

H σοφία, μας λέει ο μύθος, είναι sui generis – μοναδική στο είδος της. Ένα από τα χαρακτηριστικά της είναι ότι έρχεται πλήρως εξοπλισμένη. Δεν χρειάζεται ούτε να οπλιστεί ούτε να προετοιμαστεί, διότι στην ουσιαστική της φύση είναι οπλισμένη. Η Αθηνά γεννιέται πλήρως εξοπλισμένη: πλήρως επαρκής, πλήρως ικανή, πλήρως ισχυρή.

Για να αναφερθούμε ξανά στη Βίβλο, μας λέει ότι στη ζωή του ο Ιησούς δεχόταν συνεχώς λεκτικές επιθέσεις και προκλήσεις, στις οποίες, ωστόσο, πάντα απαντούσε αποτελεσματικά και αποφασιστικά. Από πού πήρε αυτός ο άνθρωπος τη μόρφωσή του, θρηνούν οι Φαρισαίοι και οι δάσκαλοι; Ποιος τον δίδαξε; Δεν είναι μορφωμένος, άρα πώς μπορεί να απαντά έτσι;

Αυτό που λέει ο μύθος της Αθηνάς είναι ότι η παιδεία δεν είναι το ίδιο με τη σοφία – μπορεί κάλλιστα να βρίσκεται σε αντίθεση με αυτήν. Η σοφία έχει αξιωματική δύναμη ∙ είναι θεμελιώδης. Προηγείται αυτού που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «σκέψη». Με άλλα λόγια, η σοφία είναι διαισθητική – αναδύεται από τα βάθη της ψυχής μας. Όλοι ξέρουμε ότι αυτό ισχύει όταν βλέπουμε απλούς ανθρώπους να επιδεικνύουν περισσότερη σοφία – μερικές φορές θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε κοινή λογική – από τους μορφωμένους της εποχής μας.

Πώς μπορεί κάποιος μορφωμένος να στερείται σοφίας; Δυστυχώς, όταν η εκπαίδευση διαχωρίζεται από τη σοφία, αυτό είναι δυνατό να συμβεί.

An educated and noble person needs wisdom. "Nobility Holding a Statue of Athena," late 17th century to early 18th century, by Giovanni Antonio Pellegrini. Oil on canvas. Museum of Fine Arts Boston. (Public Domain)
Ένας μορφωμένος και ευγενής άνθρωπος χρειάζεται σοφία. Τζοβάνι Αντόνιο Πελλεγκρίνι, «Ευγενής που κρατά άγαλμα της Αθηνάς», τέλη του 17ου αιώνα με αρχές του 18ου αιώνα. Λάδι σε καμβά. Μουσείο Καλών Τεχνών Βοστώνης. (Public Domain)

 

Ένα τελευταίο σημείο σχετικά με την παρθενογένεση της Αθηνάς είναι ότι, σχεδόν αμέσως μετά τη γέννησή της, ζητά από τον Δία να παραμείνει για πάντα παρθένα, αίτημα το οποίο εκείνος ικανοποιεί.

Αυτό σημαίνει ότι η σοφία είναι καθαρή και αμόλυντη, αμόλυντη από τη σαρκικότητα. Επιπλέον, ότι διατηρεί μια ανεξάρτητη, αντικειμενική άποψη, επειδή δεν μολύνεται από σχέσεις ή έστω από μια ειδική σχέση που θα μπορούσε να προκαλέσει μεροληψία. Είναι η Αιώνια Παρθένος, που δεν μπορεί να μολυνθεί.

Σαφώς, η ιδέα είναι ότι η γνώση είναι αντικειμενική και ότι η ίδια η υποκειμενικότητα βρίσκεται υπό την κυριαρχία της πραγματικότητας. Αυτό είναι ένα ισχυρό αντίδοτο για ένα μεγάλο μέρος της σύγχρονης σκέψης.

Στο γ΄ μέρος αυτής της σειράς, θα εξετάσουμε μερικές από τις σημαντικότερες δράσεις της και το πώς η κατανόηση της θεάς της σοφίας μπορεί να μας βοηθήσει να επιστρέψουμε ‘σπίτι’.

Μπορείτε να διαβάσετε το α΄μέρος εδώ.

Του James Sale

Επιμέλεια: Αλία Ζάε

Σοφία και πνευματικότητα στον αρχαίο και τον σύγχρονο κόσμο (μέρος α΄)

Η θρησκεία και η σωτηρία δεν απασχολούν πλέον τον σύγχρονο δυτικό κόσμο. Τώρα, εστιάζουμε στην προσωπική ανάπτυξη και την «αυτοπραγμάτωση». Αυτή η ιδέα προσεγγίζεται με χίλιους διαφορετικούς τρόπους. Αλλά τι σημαίνει;

Η παραμέληση της θρησκείας και της σωτηρίας συνδέονται με τη συχνά επαναλαμβανόμενη φράση «Μια ζωή την έχουμε». Αυτό υπονοεί ότι πρέπει να απολαύσουμε ή να εκπληρώσουμε τον εαυτό μας τώρα. Το σαφές συμπέρασμα είναι ότι πρέπει να διασφαλίσουμε ότι θα στραγγίξουμε και την τελευταία σταγόνα χυμού από τη ζωή και ότι δεν θα χάσουμε τίποτα από όσα έχει να μας προσφέρει η ζωή πριν φύγουμε. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ακούμε όλο και περισσότερο για τις λίστες με τους στόχους που θέτουμε για τη ζωή μας. Έχει γίνει ηθικό παράπτωμα – αν όχι πραγματικό έγκλημα – να μην έχουμε πραγματοποιήσει όλους τους στόχους μας. Γι’ αυτό, λοιπόν, πιάστε δουλειά!

Religion and salvation no longer preoccupy the modern Western world. "The Acropolis of Athens," between 1832 and 1835, by Johann Jakob Wolfensberger. Watercolor. Zürich Central Library. (Public Domain)
Η θρησκεία και η σωτηρία δεν απασχολούν πλέον τον σύγχρονο δυτικό κόσμο. Γιόχαν Γιάκομπ Βόλφενσμπεργκερ, «Η Ακρόπολη των Αθηνών”, μεταξύ 1832 και 1835. Υδατογραφία, Κεντρική Βιβλιοθήκη της Ζυρίχης. (Public Domain)

 

Επιπλέον, η αυτοπραγμάτωση έχει να κάνει με την τελειοποίηση του «εαυτού», μια λέξη που έχει αντικαταστήσει την «ψυχή». Αυτές οι λέξεις είναι συνώνυμες σε ορισμένα πλαίσια, αλλά όλο και περισσότερο αποκλίνουν ως προς τη σημασία τους. Η παλιομοδίτικη λέξη «ψυχή» αναφέρεται στην άυλη, αθάνατη πλευρά του ανθρώπου που είναι απείρως πολύτιμη, αλλά ελαττωματική και χρειάζεται σωτηρία – είτε αυτή γίνεται μέσω του Θεού είτε μέσω, ας πούμε, του Οκταπλού Μονοπατιού του Βουδισμού.

Στην πραγματικότητα, όλες οι θρησκείες, αν το καλοσκεφτείτε, υπάρχουν μόνο και μόνο επειδή τα ανθρώπινα όντα είναι ατελή και αισθάνονται, διαισθητικά ίσως, ότι χρειάζονται κάποιον μηχανισμό μεγαλύτερο από τον εαυτό τους για να τους παρέχει τη λύτρωση από τον κόσμο. Έτσι, οι θρησκείες παρέχουν τα βήματα που απαιτούνται για να βγούμε από τον κύκλο της αμαρτίας ή τον κύκλο της επιθυμίας.

Αντικαθιστώντας την ψυχή με τον εαυτό

"A Gathering of Holy Men of Different Faiths," circa 1770–1775, by Mir Kalan Khan. Watercolor and gold on paper. The Metropolitan Museum of Art, New York City. (Public Domain)
Μιρ Κάλαν Χαν, «Συγκέντρωση αγίων διαφορετικών θρησκειών», περ. 1770-1775. Υδατογραφία και χρυσός σε χαρτί. Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, Νέα Υόρκη. (Public Domain)

 

Ο εαυτός μου, από την άλλη πλευρά, αφορά «εμένα»: έναν καλό άνθρωπο που πρέπει να κάνει περισσότερη γιόγκα, να γίνει χορτοφάγος, να «είναι ευγενικός» και ούτω καθεξής, προκειμένου να συνειδητοποιήσει την τελειότητα που είναι ήδη εκεί, ήδη μέσα μου. Ως εκ τούτου, βλέπουμε διαδικτυακά μαθήματα που μας δείχνουν πώς να νικήσουμε το «σύνδρομο του απατεώνα». Το κύριο μάντρα εδώ είναι ότι πρέπει να λέμε στον εαυτό μας: «Είμαι αρκετά καλός».

Κατά έναν περίεργο τρόπο, λοιπόν, δεν χρειάζεται να κάνουμε τίποτα απολύτως (οπότε ξεχάστε τη γιόγκα, τη χορτοφαγία και την καλοσύνη). Απλά πρέπει να πιστέψουμε στον εαυτό μας και η αληθινή καταπληκτική τελειότητά μας θα λάμψει και δεν θα είμαστε ποτέ ξανά απατεώνες!

Φυσικά, η ιδέα ότι «ζούμε μόνο μια φορά» δεν είναι ένα κυριολεκτικό γεγονός, αλλά μια επικίνδυνη υπόθεση. Όπως παρατήρησε ο συγγραφέας και παρουσιαστής Πήτερ Στάνφορντ: «Φανταζόμαστε ότι είμαστε τόσο πολύ πιο έξυπνοι από τους ανθρώπους των περασμένων εποχών, ότι η σοφία μας ξεπερνά τη δική τους, διαμέσου του φίλτρου της επιστήμης, της λογικής και του ορθού λόγου. Τα αποτελέσματα είναι παραπλανητικά και αποκαρδιωτικά».

Ίσως, στην πραγματικότητα, να ζούμε δύο φορές. Σχεδόν όλοι οι πολιτισμοί του παρελθόντος το πίστευαν, και οι περισσότεροι άνθρωποι στον κόσμο σήμερα το πιστεύουν. Υπολογίζεται ότι περίπου το 84% του παγκόσμιου πληθυσμού έχει μια θρησκευτική πίστη που περιλαμβάνει μια μεταθανάτια ζωή.

Το στοίχημα του Πασκάλ

The personification of wisdom and truth shines light into the shadows of man in the painting "Allegory of Wisdom and Truth," circa 1750, from the workshop of Francesco de Mura. Oil on canvas. Museum of Fine Arts, Houston. (Public Domain)
Η προσωποποίηση της σοφίας και της αλήθειας ρίχνει το φως της πάνω στον άνθρωπο, στον πίνακα «Αλληγορία της σοφίας και της αλήθειας» (περ. 1750), του εργαστηρίου του Φραντσέσκο ντε Μούρα. Λάδι σε καμβά. Μουσείο Καλών Τεχνών του Χιούστον, ΗΠΑ. (Public Domain)

 

Γι’ αυτό το λόγο το ‘Στοίχημα του Πασκάλ’ είναι ένα εύστοχο επιχείρημα που πρέπει να εξετάσουμε. Απλοποιημένα, το επιχείρημα λέει ότι είναι λογικό να πιστεύουμε στον Θεό, διότι αν όντως ο Θεός υπάρχει, υπάρχει και μεγάλη ανταμοιβή – αλλά αν κάνουμε λάθος και ο Θεός υπάρχει, τότε υπάρχει, ενδεχομένως, ένα τεράστιο μειονέκτημα! Από την άλλη, πάλι, αν ο Θεός δεν υπάρχει, είτε το πιστεύουμε είτε όχι, μοιραζόμαστε την ίδια μοίρα, τη λήθη. Έτσι, οι ανταμοιβές σταθμίζονται προς την κατεύθυνση της πίστης στον Θεό – πράγμα που σημαίνει, φυσικά, ότι πρέπει να πιστεύουμε ότι δεν ζούμε μόνο μία φορά, αλλά και μετά τον θάνατο (που μετράει ως δύο φορές).

Ο Πασκάλ έκανε επίσης την επισήμανση ότι δεν ήταν μόνο ένα ζήτημα αν ο Θεός υπάρχει ή όχι όσον αφορά τον παράδεισο και την κόλαση. Υποστήριξε ότι η πίστη στον Θεό παρέχει ηθικά οφέλη. Το Οκταπλό Μονοπάτι του Βουδισμού έχει μια ηθική διάσταση, διότι η αποδοχή του Βουδισμού σημαίνει την αποδοχή της εγκυρότητας του Οκταπλού Μονοπατιού, και αυτό το μονοπάτι, όπως και οι Δέκα Εντολές, ορίζει στους ανθρώπους να ενεργούν ηθικά.

Είναι αρκετά ενδιαφέρον ότι το ηθικό ζήτημα κυριαρχούσε στον αρχαίο κόσμο και στην άποψή του για τη μετά θάνατον ζωή. Με τον όρο ηθική, εννοώ: τι είναι σωστό και τι λάθος. Σημαίνει να αναρωτιόμαστε αν ζούμε κατά συνείδηση και σύμφωνα με τις βαθύτερες αρχές των κοινών μας ιδανικών. Όπως το έθεσε ο μεγάλος Ρωμαίος συγγραφέας Κικέρωνας: «Μακριά, λοιπόν, από το δόλο και την απάτη, που επιθυμεί, βέβαια, να περάσει για σοφία, αλλά απέχει πολύ από αυτήν και είναι εντελώς αντίθετη με αυτήν. Διότι η λειτουργία της σοφίας είναι να διακρίνει ανάμεσα στο καλό και το κακό – ενώ, εφόσον όλα τα ηθικά λάθος πράγματα είναι κακά, η πονηριά προτιμά το κακό από το καλό».

Ερχόμαστε, λοιπόν, στη λέξη-κλειδί: Σοφία. Όταν μπορούμε να διακρίνουμε μεταξύ καλού και κακού, έχουμε σοφία και αυτό αποτελεί τη βάση της αληθινής ηθικής. Αν το σκεφτούμε προσεκτικά, το ηθικό ερώτημα – τι είναι σωστό και τι λάθος – κυριαρχεί ακόμα σε κάθε πτυχή της κοινωνίας μας, σήμερα όπως και στο παρελθόν.

Minerva (the Roman equivalent of Athena) flanked by Peace and Justice, 17th century, by Claude Mellan. Engraving. The Metropolitan Museum of Art, New York City. (Public Domain)
Κλωντ Μελλάν, «Η Μινέρβα (το ρωμαϊκό ισοδύναμο της Αθηνάς) πλαισιωμένη από την Ειρήνη και τη Δικαιοσύνη», 17ος αιώνας. Χαρακτικό. Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, Νέα Υόρκη. (Public Domain)

 

Ο καθηγητής Μαρκ Ουίλλιαμ Ρος το έθεσε ως εξής: «Η ηθική δεν είναι ένα πεδίο μεταξύ άλλων, όπως, για παράδειγμα, η τέχνη, η επιστήμη, η θρησκεία, οι επιχειρήσεις, η πολιτική και ούτω καθ’ εξής. Αντίθετα, η ηθική είναι η κατευθυντήρια αρχή για όλες τις ανθρώπινες προσπάθειες». Προκύπτει ότι αν η ηθική είναι το κυρίαρχο ζητούμενο για όλους μας, τότε η απόκτηση σοφίας πρέπει να είναι το φυσικό επακόλουθο της προσπάθειας διάκρισης μεταξύ καλού και κακού. Με βιβλικούς όρους, αυτό εκφράζεται στις Παροιμίες 9-10 ως εξής: «Ο φόβος του Κυρίου είναι η αρχή της σοφίας, και η γνώση του Ενός είναι κατανόηση» («Ἀρχή σοφίας, φόβος Θεοῦ»).

Η αρχαιοελληνική προοπτική

"Adoration of the Goddess Pallas Athena," 1878, by Hector Leroux. Oil on canvas. (Public Domain)
Οι αρχαίοι Έλληνες αναζητούσαν τη σοφία μέσω της λατρείας και του σεβασμού προς το θείο. Έκτωρ Λερού, «Λατρεία της Αθηνάς Παλλάδας», 1878. Λάδι σε καμβά. (Public Domain)

 

Η επιδίωξη της σοφίας, λοιπόν, είναι ένα πνευματικό εγχείρημα και όχι ένα κοσμικό εγχείρημα. Οι Έλληνες το γνώριζαν αυτό πολύ καλά. Η συμμετοχή της Αθηνάς Παλλάδας, θεάς της σοφίας, στο δωδεκάθεο των Ολύμπιων θεών το πιστοποιεί.

Η Αθηνά γεννήθηκε από το κεφάλι του Δία και ήταν το αγαπημένο παιδί του. Παρομοίως, στο βιβλίο των Παροιμιών βρίσκουμε ότι η Σοφία, η αγαπημένη του Θεού, «χαίρεται πάντοτε ενώπιον Αυτού”. Η Σοφία και η υπέρτατη Δύναμη (ο Θεός) είναι κλειδωμένες σε κάποια στενή, αδιάσπαστη και ασύλληπτη σχέση, την οποία μπορούμε να προσεγγίσουμε μόνο μεταφορικά.

Τι μπορούμε να μάθουμε από την ελληνική μυθολογία για τη σοφία και τη θεά της; Μπορεί η προσωπικότητά της να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε βαθύτερα τη ζωή μας σήμερα;

Πιστεύω ότι υπάρχουν. Στο δεύτερο μέρος αυτής της σειράς, θα εξετάσουμε την προέλευση και τις δραστηριότητες της θεάς της σοφίας και θα δούμε πώς η συμβολική της ύπαρξη έχει βαθύ νόημα από πολλές απόψεις.

Του James Sale

Επιμέλεια: Αλία Ζάε

Ο μύθος του Νάρκισσου στην εποχή μας

Σε πρόσφατο άρθρο του στη βρετανική Daily Telegraph, ο Τζόρνταν Μπ. Πήτερσον περιέγραψε τον πρωθυπουργό του Καναδά Τζάστιν Τρυντώ ως «ναρκισσιστή». Δεδομένης της ιδιότητας του κου Πήτερσον ως κλινικού ψυχολόγου, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι δεν χρησιμοποίησε τυχαία τον όρο. Δεν χρειάζεται να διερευνήσουμε τώρα τους λόγους για τον χαρακτηρισμό που απέδωσε στον Καναδό πρωθυπουργό, αλλά έχω παρατηρήσει ότι πρόκειται για μια κατηγορία, η οποία χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο. Γιατί όμως;

Φυσικά, κάθε ψυχολογική κατάσταση έχει επίπεδα. Κάποιος μπορεί να έχει μια ήπια, χρόνια, οξεία ή ακόμη και σοβαρή κατάσταση. Ποια είναι τα συμπτώματα – όπως ορίζονται από τη σύγχρονη ψυχιατρική – του ναρκισσισμού; Μεταξύ άλλων, η μεγαλομανία (υπερβολή των επιτευγμάτων τους), η ανάγκη για θαυμασμό, η έλλειψη ενσυναίσθησης, η αίσθηση του δικαιώματος, η χειριστική συμπεριφορά, η εύθραυστη αυτοεκτίμηση και η δυσκολία στη διατήρηση σχέσεων.

Η προέλευση του όρου

"Echo and Narcissus," 1903, by John William Waterhouse. Oil on canvas. Walker Art Gallery, Liverpool, England. (Public Domain)
Τζον Ουίλλιαμ Γουώτερχαους, «Ηχώ και Νάρκισσος», 1903. Λάδι σε καμβά. Walker Art Gallery, Λίβερπουλ, Αγγλία. (Public Domain)

 

Η έννοια του ναρκισσισμού προέρχεται από έναν ελληνικό μύθο, και όπως συμβαίνει σχεδόν με όλους τους ελληνικούς μύθους, υπάρχουν πάντα παραλλαγές. Αλλά η βασική ιστορία λέει λίγο-πολύ τα εξής: Ο Νάρκισσος ήταν ο όμορφος γιος του θεού του ποταμού Κηφισού και της νύμφης Λυριόπης. Ήταν εκπληκτικά όμορφος, έτσι ώστε μέχρι τα 16 του χρόνια είχε γίνει το αντικείμενο του έρωτα πολλών θεοτήτων και νυμφών. Όμως εκείνος δεν είχε ανταποκριθεί ποτέ.

Όταν ο Νάρκισσος ήταν ακόμη μωρό, η μητέρα του είχε πάει να δει τον τυφλό μάντη Τειρεσία, για να τον ρωτήσει αν ο γιος της θα είχε καλά γεράματα. Εκείνη την εποχή, ο Τειρεσίας δεν ήταν γνωστός ως ο μέγας μάντης και προφήτης που έμελλε να γίνει, αλλά η απάντησή του σε αυτό το ερώτημα συνετέλεσε στην εξάπλωση της φήμης του. Της είπε: «Ναι, εφόσον δεν γνωρίσει ποτέ τον εαυτό του». Αυτή η απάντηση μπέρδεψε εντελώς τη μητέρα και τους παρευρισκόμενους. Τι θα μπορούσε να σημαίνει το «εφόσον…»; Πώς «γνωρίζει κανείς τον εαυτό του»;

Μια από τις θαυμάστριες που απέρριψε ο Νάρκισσος ήταν η νύμφη Ηχώ. Η ιστορία της Ηχούς λέει ότι κάποτε απασχολούσε με κουβέντες τη βασίλισσα των θεών Ήρα, για να μην καταλαβαίνει ότι ο σύζυγος της, ο Δίας, ο βασιλιάς των θεών, διατηρούσε ερωτικές σχέσεις με διάφορες νύμφες. Ως τιμωρία, η Ήρα έκανε ένα ξόρκι στην Ηχώ ώστε να μην μπορεί να ξαναμιλήσει η ίδια, παρά μόνο να επαναλαμβάνει αυτό που κάποιος έλεγε – σαν αντίλαλος. Όταν η Ηχώ ερωτεύτηκε τον Νάρκισσο και εκείνος την απέρριψε, αυτή μαράζωσε μέχρι που το σώμα της χάθηκε και έμεινε μόνο η φωνή της: η ηχώ.

Σε αυτό το σημείο, η Νέμεσις, η θεία δίκη (ή η Άρτεμις, η αγνή κυνηγός, ή η Αφροδίτη, η θεά του έρωτα, ανάλογα με την εκδοχή) εισέρχεται στην ιστορία. Επειδή είχε περιφρονήσει τόσες φορές την αγάπη που του είχε προσφερθεί και μάλιστα με σκληρότητα και αλαζονεία, ο Νάρκισσος έπρεπε να τιμωρηθεί και να νιώσει πώς είναι να σε απορρίπτει αυτός που αγαπάς.

Μια μέρα, όταν εξαντλημένος από το κυνήγι κάθισε δίπλα σε μια λιμνούλα για να πιει λίγο νερό, τον χτύπησε με το βέλος του ο Έρωτας και τον έκανε να μαγευτεί από την αντανάκλασή του μέσα στο νερό.

Για την ακρίβεια, ερωτεύτηκε τόσο απελπισμένα την εικόνα του, που δεν μπορούσε να σταματήσει να τη θαυμάζει και να την επιθυμεί. Κάθε φορά όμως που έσκυβε να την πιάσει και να τη φιλήσει, η εικόνα χανόταν. Τελικά, αδυνατώντας να αποκτήσει το αντικείμενο του πόθου του, αλλά και ανίκανος να το αφήσει, πέθανε δίπλα στη λιμνούλα από τον καημό του.

"The Death of Narcissus," 1814, by François-Xavier Fabre. Oil on canvas. National Gallery of Australia, Canberra. (Public Domain)
Φρανσουά-Ξαβιέ Φαμπρ, «Ο θάνατος του Νάρκισσου», 1814. Λάδι σε καμβά. Εθνική Πινακοθήκη της Αυστραλίας, Καμπέρα. (Public Domain)

 

Πεθαίνοντας, αναστέναζε και έλεγε «Αλίμονο» και «μάταια», λέξεις που η Ηχώ, που ήταν πάντα κοντά του, κρυμμένη, έκανε να αντηχούν σε όλα τα γύρω δάση. Λέγεται ότι ακόμη και πηγαίνοντας στον Άδη, τον Κάτω Κόσμο, η ψυχή του κοίταζε συνεχώς την αντανάκλασή της στη Στύγα, τον ιερό ποταμό που έπρεπε να διασχίσουν οι νεκροί όταν αναχωρούν από τη γη των ζωντανών. Η εμμονή με τον εαυτό του τον είχε ακολουθήσει και μετά θάνατον. Τελικά, επέστρεψε στον κόσμο των ζωντανών μεταμορφωμένος στο γνωστό ομώνυμο λουλούδι.

Ένα μήνυμα για εμάς

"Allegory of Prudence Triumphing Over Vanity (Allegory of Faith)," between 1651–1690, by David Teniers the Younger. Oil on panel. Hermitage Museum, Saint Petersburg. (Public Domain)
Νταβίντ Τενιέ ο Νεότερος, «Αλληγορία της σύνεσης που θριαμβεύει επί της ματαιοδοξίας (Αλληγορία της πίστης)», μεταξύ 1651-1690. Λάδι σε πάνελ. Μουσείο Ερμιτάζ, Αγία Πετρούπολη. (Public Domain)

 

Ίσως η πιο σημαντική πτυχή της ιστορίας είναι το γεγονός ότι (με την απολλώνια έννοια), ο Νάρκισσος δεν γνωρίζει καθόλου τον εαυτό του: Αυτό που γνωρίζει είναι μόνο αυτό που μπορεί να δει με τα μάτια του: η εικόνα του.

Όλοι μας έχουμε μια εικόνα του εαυτού μας – μια προβολή αυτού που θέλουμε να νομίζει ο κόσμος ότι είμαστε. Αλλά δεν είναι αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε αληθινό εαυτό μας ή, με παλαιότερους όρους, δεν είναι η ψυχή μας. Όσο ωριμάζουμε και  γινόμαστε ολοκληρωμένα και ψυχολογικά υγιή ανθρώπινα όντα, η απόσταση μεταξύ της εικόνας μας και αυτού που είμαστε βαθιά μέσα στην ψυχή μας μειώνεται. Το να ζούμε μέσα στην αλήθεια σημαίνει ότι το πώς μας αντιλαμβάνονται οι άλλοι είναι στην πραγματικότητα το πώς είμαστε. Ελάχιστοι άνθρωποι, όμως, καταφέρνουν να φτάσουν απόλυτα σε αυτό το επίπεδο.

Η εντολή στο Μαντείο του Απόλλωνα στους Δελφούς – «γνῶθι σεαυτόν», να γνωρίσεις τον εαυτό σου – δεν σήμαινε απλώς να κατανοήσεις τον εαυτό σου ψυχολογικά, αλλά είχε και μια συγκεκριμένη πνευματική έννοια: σήμαινε να γνωρίζεις τα όριά σου. Με άλλα λόγια, να γνωρίζεις την έκταση των ικανοτήτων σου, να γνωρίζεις τη θέση σου στο κοινωνικό σύστημα, να αναγνωρίζεις ότι είσαι θνητός. Και το να γνωρίζεις ότι είσαι θνητός σημαίνει, ως ζωτικό επακόλουθο, ότι αναγνωρίζεις ότι οι θεοί είναι ανώτερα όντα και ΔΕΝ είναι θνητοί. Κατ’ επέκταση, τους οφείλουμε λατρεία και υπακοή. Πράγματι, το πιο ειδεχθές έγκλημα στην αρχαία ελληνική σκέψη ήταν το έγκλημα της ύβρεως, δηλαδή ο χλευασμός των θεών και η περιφρόνηση των θεϊκών νόμων και της θεϊκής βούλησης.

Για τον Σωκράτη, η αυτογνωσία είναι λέξη κλειδί του ανθρωπισμού, καθώς αναθέτει στον άνθρωπο το καθήκον να γνωρίζει το δικό του μέτρο χωρίς να προσπαθεί να ανταγωνιστεί τους θεούς.

Η έλλειψη ισορροπίας

"Vanity," circa 1626, by Nicolas Régnier. Oil on canvas. Museum of Fine Arts of Lyon, France. (Public Domain)
Νικολά Ρενιέ, «Ματαιοδοξία», γύρω στο 1626. Λάδι σε καμβά. Μουσείο Καλών Τεχνών της Λυών, Γαλλία. (Public Domain)

 

Όπως και να έχει, όμως, υπάρχει ένα άλυτο πρόβλημα. Είτε θεωρούμε τον Νάρκισσο ως κάποιον που δεν γνώριζε τον εαυτό του με την έννοια ότι δεν καταλάβαινε τα όριά του και έτσι παρενέβαινε στη θεία τάξη και διέπραττε ύβρη αποδίδοντας στον εαυτό του τη λατρεία που πρέπει στους θεούς είτε τον θεωρούμε ως κάποιον που έβλεπε μόνο επιφανειακά τα πράγματα, ανίκανο να καταλάβει την ψυχή του, ώστε να κυριαρχείται ολοκληρωτικά από την επιφάνεια, το υλικό και το προφανές (δηλαδή από το μη πνευματικό), είτε έτσι είτε αλλιώς βλέπουμε κάποιον που είναι καταδικασμένος στη θλίψη και την απόλυτη απελπισία. Δεν μπορεί ποτέ να έχει αυτό που τόσο απεγνωσμένα ποθεί, αφού αυτό που ποθεί είναι πέρα από τα όρια της ανθρώπινης δυνατότητας.

Ένα δευτερεύον σημείο σχετίζεται με το δεύτερο αξίωμα του Μαντείου των Δελφών: «Μηδέν ἄγαν», δηλαδή, να αποφεύγουμε τα άκρα, τις ακρότητες. O Νάρκισσος ήταν ολωσδιόλου απορροφημένος με τον Εαυτό του, αποκλείοντας όλους τους Άλλους. Ένα ενδιαφέρον στοιχείο του μύθου είναι ότι μας παρουσιάζει την άλλη όψη του ίδιου ακριβώς πάθους στην Ηχώ, η οποία είναι εντελώς απορροφημένη από τον Άλλον (τον Νάρκισσο) εις βάρος της δικής της ύπαρξης. Έτσι, μετατρέπεται σε αντίλαλο, στη σκιά μιας έτερης προσωπικότητας, εν τέλει της ίδιας της πραγματικότητας.

Έτσι, κατά κάποιον τρόπο, οι δύο αυτές μυθολογικές μορφές αναπαριστούν την ίδια έλλειψη ισορροπίας στην αντίθετη εκδήλωσή της, θυμίζοντας μέχρι ένα σημείο τις αντίρροπες και συμπληρωματικές δυνάμεις του γιν και του γιανγκ. Συνδυασμένοι, ίσως, θα μπορούσαν να αποτελέσουν ένα υγιές, ακέραιο άτομο, αλλά αυτό δεν έγινε και δεν θα μπορούσε να γίνει ποτέ.

Μια ναρκισσιστική εποχή

The painting depicts all of mankind, from emperor to the peasants, being obsessed with straw—a metaphor for worthless pursuits. "Allegory of the Vanity of the World," 16th century, from the workshop of Gillis Mostaert. Oil on panel. The Louvre Museum, Paris. (Public Domain)
Ο πίνακας απεικονίζει όλη την ανθρωπότητα, από τον αυτοκράτορα μέχρι τους αγρότες, να έχουν εμμονή με το άχυρο – μια μεταφορά για τις άχρηστες ασχολίες. «Αλληγορία της ματαιότητας του κόσμου», 16ος αιώνας, από το εργαστήριο του Φλαμανδού Χίλλις Μόστερτ. Λάδι σε πάνελ. Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι. (Public Domain)

 

Στη δεύτερη παράγραφο του παρόντος, αναφέρθηκαν επτά συμπτώματα του κλινικού ναρκισσισμού. Το πρώτο ήταν η μεγαλομανία, που κάνει τον άνθρωπο να υπερβάλλει για τα επιτεύγματά του και να προβάλλει τα πράγματα που κάνει, αντί αυτού που είναι. Δηλαδή, η έμφαση μεταφέρεται από τις ιδιότητες και τις αρετές του ατόμου στις πράξεις του, κάτι που χαρακτηρίζει την εποχή μας, που φαίνεται να έχει απαρνηθεί τις αρχές ως στοιχείο μιας ανθρώπινης προσωπικότητας, η οποία καθορίζεται όλο και περισσότερο από την εικόνα της. Με άλλα λόγια, όπως και στην περίπτωση του Νάρκισσου, η εξωτερική μορφή έχει επιβληθεί στις κοινωνικές σχέσεις και ως κριτήριο αξίας, παραγκωνίζοντας την εσωτερική ποιότητα.

Αναφέρθηκε επίσης η αυξανόμενη χρήση του όρου ναρκισσιστής, που συνοδεύει και τις αυξανόμενες εκδηλώσεις του. Γιατί τι άλλο είναι τα σχέδια και οι δραστηριότητες υπερβάλλουσας αρετής και ζήλου που επιδεικνύουν ορισμένα νέα κινήματα, εκτός από βαθιές μορφές ναρκισσισμού;

Η επιθυμία να αλλάξουμε τον κόσμο, να τον κάνουμε καλύτερο, να επιβάλλουμε τις πεποιθήσεις μας (πόσο σίγουροι είμαστε για το δίκαιο!), δεν είναι και αυτά ορισμένες μορφές ναρκισσισμού και ύβρεως, που αρνούνται τα ανθρώπινα όρια και την ορισμένη τάξη πραγμάτων και προσπαθούν να τα υπερβούν; Η εξίσωση των πολλαπλών ανθρώπινων μοναδικοτήτων, η απόρριψη της διαφοροποίησης των φύλων, λες και η φύση δεν έχει λόγο στο θέμα, η πεποίθηση ότι εμείς οι άνθρωποι ρυθμίζουμε τη θερμοκρασία της Γης και ούτω καθ’ εξής, δεν αποτελούν ενδείξεις μιας ναρκισσιστικής κοινωνικής στάσης;

Ο ναρκισσισμός είναι μια βαθιά και εξουθενωτική κατάσταση. Παρά το ότι γεννιόμαστε όμορφοι μέσα στην αθωότητά μας, η υπερηφάνεια και η αλαζονεία που αναπτύσσουμε προκαλούν την πτώση μας αργά ή γρήγορα. Με τον καιρό, όπως και στην περίπτωση του Νάρκισσου, η Νέμεσις θα έρθει αναπόφευκτα.

Του James Sale

Επιμέλεια: Αλία Ζάε

Ηθική, πολιτική και παρακμή (μέρος β΄)

Η ελευθερία της βούλησης είναι κάτι που όλοι γνωρίζουμε- είναι φανερό πότε έχουμε ενεργήσει ελεύθερα ή πότε βρισκόμαστε υπό την επήρεια κάποιου είδους καταναγκασμού. Τουλάχιστον αναγνωρίζουμε την ελευθερία, μέχρι να κορεστούμε τόσο πολύ από τα ρεύματα του καταναγκασμού, ώστε να μην αντιλαμβανόμαστε την αξιοθρήνητη, υποδουλωμένη μας κατάσταση.

Στο πρώτο από τα δύο μέρη αυτού του άρθρου εξετάσαμε πώς η ιδέα της ηθικής κατέστη σταδιακά «απαράδεκτη», για να χρησιμοποιήσουμε έναν σύγχρονο όρο, και πώς καταργήθηκε επίσης η ιδέα του κακού. Επιπλέον, είδαμε πώς αντικαταστάθηκε η ηθική από τη θυματοποίηση και την ψυχιατρική και ότι πίσω από αυτό κρυβόταν μια θεμελιώδης επίθεση κατά της ελευθερίας γενικά και κατά της ελευθερίας της βούλησης ειδικότερα. Στο β΄ μέρος θα εξετάσουμε πιο προσεκτικά τα ζητήματα της ελευθερίας και της ελευθερίας της βούλησης.

Η ελευθερία, τελικά, είναι μια έκφραση αγάπης. Όταν παντρευόμαστε από αγάπη, επιλέγουμε κάποιον οικειοθελώς από τα εκατομμύρια των πιθανών επιλογών και δεσμευόμαστε ελεύθερα να περιχαρακώσουμε τον εαυτό μας, επειδή με κάποιον περίεργο τρόπο αυτό το είδος αγάπης μάς διευρύνει. (Είναι ενδιαφέρον ότι ο «πλησιέστερος συγγενής» μας είναι πάντα ο σύντροφός μας, όχι τα παιδιά μας, όχι οι γονείς μας ούτε άλλοι συγγενείς με τους οποίους συνδεόμαστε με σχέσεις αίματος, αλλά ένας ξένος, αυτός που αγαπήσαμε ελεύθερα).

Η ελευθερία έναντι της υποδούλωσης στη θυματοποίηση

«Ο θρίαμβος των αρετών επί των παθών» του Πάολο Φιαμίνγκο, περ. 1592. Λάδι σε καμβά. (Public Domain)

 

Ο συγγραφέας Θεόδωρος Ντάλριμπλ (Theodore Dalrymple, γεν. 1949) στο βιβλίο του «Ο πολιτισμός μας ή ό,τι έχει απομείνει από αυτόν» παρατήρησε ότι ο διάσημος ειρηνιστής συγγραφέας Στέφαν Τσβάιχ (1881-1942), ο οποίος εγκατέλειψε τη ναζιστική Γερμανία, «θα έβλεπε με τρόμο την κακοφωνία των μονομανιών -σεξουαλικών, φυλετικών, κοινωνικών, εξισωτικών- που χαρακτηρίζει την πνευματική ζωή των κοινωνιών μας, όπου κάθε μονομανής απαιτεί νομοθετικό περιορισμό της ελευθερίας των άλλων στο όνομα ενός υποτιθέμενου μεγαλύτερου, συλλογικού αγαθού».

Αυτό που επισημαίνει ο Ντάλριμπλ είναι ακριβώς αυτό που επισημαίνει και ο συγγραφέας Κένεθ ΛαΦέιβ (Kenneth LaFave, 1936 – 2023) όταν λέει ότι: «Το όλο νόημα του να βάλουμε την ελευθερία στο κέντρο του πολιτισμού μας είναι να σπρώξουμε την πολιτική στην περιφέρεια». Τώρα συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Διότι είναι ακριβώς σε αυτόν τον τομέα της προσωπικής ελευθερίας που η «αφυπνισμένη» (woke) πολιτική απαιτεί υποταγή. (Για να είμαστε σαφείς, ο όρος woke  -«αφυπνισμένος»- χρησιμοποιείται τόσο από τους φιλελεύθερους όσο και από τους συντηρητικούς για να περιγράψει μια σειρά από πιο ριζοσπαστικές προοδευτικές ιδεολογίες, συμπεριλαμβανομένης της κριτικής φυλετικής θεωρίας, της κοινωνικής δικαιοσύνης και της θεωρίας των φύλων).

Η πιο πειστική απόδειξη γι’ αυτό είναι η έκρηξη της επιμονής τους να αλλάξουμε ακόμη και τις αντωνυμίες που χρησιμοποιούμε. Και όχι μόνο να τις αλλάξουμε, αλλά να αρχίσουμε να παραποιούμε και την πραγματικότητα: μια γυναίκα δεν είναι «αυτή» αλλά «αυτοί». Τι θα μπορούσε να είναι πιο παρεμβατικό για την αίσθηση της προσωπικής μας ελευθερίας;

Όπως είπε ο Καναδός κριτικός λογοτεχνίας Νόρθροπ Φράι (Northrop Frye, 1912-1991), «η πραγματική ελευθερία είναι κάτι που μόνο το άτομο μπορεί να βιώσει». Μια άλλη επιμονή είναι οι άλλοι να «είναι ευγενικοί» και να μας αφήσουν ελεύθερους να αποδεχτούμε τα τρωτά μας σημεία -τη θυματοποίησή μας- και μάλιστα να αρχίσουμε να τα περιφέρουμε και να τα επιδεικνύουμε. Αλλά αυτό δεν είναι πραγματικά μια ηθική θέση, γιατί παραδόξως, αυτού του είδους η «ελευθερία» έχει, φυσικά, μια ακούσια συνέπεια, που είναι το αντίθετο από αυτό που επιδιώκει. Δηλαδή, αντί να μας απελευθερώνει μάς δεσμεύει- γιατί όπως σοφά επεσήμανε ο Αγγλοϊρλανδός φιλόσοφος Έντμουντ Μπερκ (Edmund Burke, 1729-1797): «Είναι κανονισμένο στην αιώνια κατάσταση των πραγμάτων, ότι οι άνθρωποι με αχαλίνωτα μυαλά δεν μπορούν να είναι ελεύθεροι».

Ο «αχαλίνωτος νους» είναι αυτό στο οποίο αναφερθήκαμε προηγουμένως ως «κακοφωνία των μονομανιών».

Δηλαδή, υποδουλωνόμαστε από τη θυματοποίησή μας και από τα ίδια τα είδωλα που λατρεύουμε με τόση προσοχή και αφοσίωση – όπου είδωλα είναι οι προαναφερόμενες σεξουαλικές, φυλετικές, κοινωνικές και εξισωτικές εμμονές.

Γιατί η λογική δεν μπορεί να είναι το θεμέλιο της ηθικής μας

«Νεαρός ανάμεσα στην Αρετή και την Κακία» του Πάολο Βερονέζε, περ.1581. Λάδι σε καμβά. Μουσείο Πράδο, Μαδρίτη. (Public Domain )

 

«Η ηθική δεν είναι ένα υποσύστημα ανάμεσα σε άλλα, όπως υπάρχουν η τέχνη, η επιστήμη, η θρησκεία, οι επιχειρήσεις, η πολιτική κ.ο.κ. μεταξύ άλλων. Αντίθετα, η ηθική είναι η κατευθυντήρια αρχή για όλες τις ανθρώπινες προσπάθειες», σύμφωνα με τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Notre Dame Μαρκ Ουίλιαμ Ρος (Mark William Roche, γεν. 1956) στο βιβλίο του «Why Literature Matters in the 21st Century» (Γιατί είναι σημαντική η λογοτεχνία τον 21ο αιώνα).

Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι η ηθική πάντα ήταν η κατευθυντήρια αρχή για όλες τις ανθρώπινες προσπάθειες. Μπορεί να διαφωνούμε σε θέματα τόσο θεμελιώδη όσο οι θρησκείες μας -μπορεί να υπάρχουν βαθιές διαφωνίες φιλοσοφίας και θεολογίας- αλλά όσον αφορά την ηθική που καθοδηγεί τη σκέψη και τη συμπεριφορά μας, δεν πρέπει να διαφωνούμε στα ουσιώδη. Δεν θα έπρεπε να σας σκοτώσω, να σας κλέψω, να ψευδομαρτυρήσω εναντίον σας ή να επιχειρήσω να κοιμηθώ με τον σύντροφό σας- πράγματι, αν έκανα οτιδήποτε από αυτά τα πράγματα, θα αρνιόμουν τα κεντρικά δόγματα της θρησκείας μου. Όλες οι μεγάλες θρησκείες διδάσκουν αυτές τις αρχές και θα ήμουν  πραγματικά ένα ανήθικο άτομο.

Αλλά αυτό δεν είναι αυτό που θέλουν να ακούσουν σχεδόν όλοι οι δυτικοί πολιτικοί και οι σημερινές επιτροπές ηθικής τους. Το δικό τους μήνυμα είναι διαφορετικό. Προσπαθούν να εγκαθιδρύσουν μια ηθική μέσω της λογικής, γιατί αν είναι ζήτημα λογικής, τότε δεν αποτελεί δεδομένη ή υπερβατική πραγματικότητα. Μπορεί να συζητηθεί, μπορεί να αλλάξει και επιτρέπει στους πολιτικούς να πάρουν τον έλεγχο μέσω οποιασδήποτε πολιτικής ατζέντας ακολουθούν.

«Η κόλαση ξέφυγε ή ο διάβολος που πληρώνει ανάμεσα στα τρυφερά αγγελούδια» του Τόμας Ρόουλαντσον, 1809. Επιζωγραφισμένη χαλκογραφία. Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, Νέα Υόρκη. (Public Domain)

 

Ωστόσο, ο Αμερικανός κλασικιστής Άλαν Μπλουμ (Allan Bloom, 1930-1992) το κατέστησε σαφές: «Η λογική δεν μπορεί να καθιερώσει αξίες και η πεποίθησή της ότι μπορεί να το κάνει είναι η πιο ανόητη και ολέθρια ψευδαίσθηση». Ο Πολωνός ιστορικός ιδεών Λέσεκ Κολακόφσκι (Leszek Kolakowski, 1927-2009) στο βιβλίο του «Θρησκεία» αποκάλεσε τη σύγχρονη εξάρτηση από τη λογική ως αξία «προμηθεϊκή αθεΐα».

Το αναλλοίωτο μήνυμα του προμηθεϊκού αθεϊσμού είναι ότι «η ανθρώπινη αυτο-δημιουργικότητα δεν έχει όρια, το κακό και ο πόνος είναι τυχαία, η ζωή είναι απείρως εφευρετική, τίποτα δεν είναι έγκυρο -ηθικά ή διανοητικά- μόνο και μόνο επειδή έχει περάσει ως έγκυρο στην ιστορία, δεν υπάρχει καμία αυθεντία στην παράδοση, ο ανθρώπινος νους δεν χρειάζεται καμία αποκάλυψη ή οποιαδήποτε διδασκαλία από έξω, ο Θεός δεν είναι παρά ο άνθρωπος που καταπιέζει τον εαυτό του και καταπνίγει τη λογική του».

Στην ουσία, μπορείς να είσαι ό,τι θέλεις – τι τη θέλουμε τη συμβατική ηθική; Και πάλι, ο Θεόδωρος Ντάλριμπλ: «Ποιος είναι πιο καταφρονεμένος από αυτόν που προσκολλάται πεισματικά στις παλιές ηθικές αντιλήψεις;»

Εκατό χρόνια πριν, ο συγγραφέας και προφήτης Γκ. Κ. Τσέστερτον (G.K. Chesterton, 1874-1936) στη βιογραφία του καθολικού συγγραφέα Τζόζεφ Πιρς έγραφε προφητικά:

«Το έργο του σκεπτικιστή τα τελευταία εκατό χρόνια έμοιαζε πράγματι πολύ με την άκαρπη μανία κάποιου αρχέγονου τέρατος – χωρίς μάτια, χωρίς μυαλό, απλώς καταστροφικό και καταβροχθίζον- ένα γιγάντιο σκουλήκι που σπαταλιόταν σε ένα έργο που δεν μπορούσε καν να δει- μια καλοκάγαθη και κτηνώδης ζωή, χωρίς συνείδηση της ίδιας της αιτίας και των ίδιων της των συνεπειών. … Αλλά το να λέμε ότι δεν υπάρχει πόνος ούτε ύλη ούτε κακό ούτε διαφορά ανάμεσα στον άνθρωπο και το κτήνος ή ανάμεσα σε οποιαδήποτε πράγματα – αυτό είναι μια απελπισμένη προσπάθεια να καταστραφεί κάθε εμπειρία και αίσθηση της πραγματικότητας, που θα κουράσει τους ανθρώπους όταν θα έχει πάψει να είναι η τελευταία λέξη της μόδας και θα αναζητήσουν για άλλη μια φορά κάτι που θα δώσει μορφή σε ένα τέτοιο χάος και θα διατηρήσει τις αναλογίες του ανθρώπινου νου.»

Δυστυχώς, εκατό χρόνια αργότερα, ο πολιτισμός μας δεν έχει ακόμη κουραστεί από τον προμηθεϊκό αθεϊσμό στη Δύση και αυτός είναι ο πραγματικός κίνδυνος. Διότι, όπως είπε κάποτε ο Αμερικανός κοινωνιολόγος Γ. Ι. Τόμας (W.I. Thomas, 1863-1947): «Αν οι άνθρωποι ορίζουν τις καταστάσεις ως πραγματικές, είναι πραγματικές ως προς τις συνέπειές τους». Αν πρόκειται να καταργήσουμε το σωστό και το λάθος, να σφετεριστούμε την κοινή λογική της πλειοψηφίας του πληθυσμού και να περνάμε τον χρόνο μας ικανοποιώντας τις ηδονιστικές μας επιθυμίες χωρίς κανένα ηθικό έλεγχο, τότε οι κοινωνίες μας θα ξεπέσουν.

Η πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στη Δύση και η κατάκτησή της από τους βαρβάρους τον 5ο αιώνα ήταν δυνατή μόνο επειδή πρώτα είχε ήδη διαφθαρεί και είχε χάσει την εσωτερική της δύναμη. Αυτός είναι ο πραγματικός κίνδυνος τώρα για την Αμερική και τους συμμάχους της. Καθώς εμείς παίζουμε με τον επαναπροσδιορισμό της ηθικής, οι φωτιές από την Ανατολή καίνε όλο και πιο κοντά μας. Πρέπει να ανακαλύψουμε ξανά τις πραγματικές αναλογίες του ανθρώπινου μυαλού, κυρίως δε τις ηθικές τους διαστάσεις.

«Αλληγορία της μετάνοιας» ή «Vanitas», αγνώστου καλλιτέχνη, περ. 1650-1660. Λάδι σε καμβά. Pollok House, Γλασκώβη. (Public Domain)

 

Του James Sale

Επιμέλεια: Αλία Ζάε

Ηθική, πολιτική και παρακμή (μέρος α΄)

Για πολλούς, ένα από τα πιο αινιγματικά χαρακτηριστικά της δυτικής κοινωνία είναι το πώς η ηθική φαίνεται να έχει χαθεί κάτω από την ομπρέλα της πολιτικής. Για παράδειγμα, μοιάζει πιο σημαντικό αν κάποιος ανήκει στο άλφα ή στο βήτα κόμμα παρά αν έχει δίκιο ή άδικο. Για το θέμα αυτό, το να είσαι σωστός ή λάθος έχει γίνει συνώνυμο του να είσαι είτε στο ένα κόμμα είτε στο άλλο, είτε αριστερός είτε δεξιός! Με άλλα λόγια, η πολιτική μας κρίση ακολουθεί περισσότερο «φυλετικά» (ομαδικά) παρά ορθολογικά κριτήρια.

Ωστόσο, όπως παρατήρησε ο Άγγλος ηθικολόγος και δοκιμιογράφος Σάμιουελ Τζόνσον (Samuel Johnson, 1709-1784), «αυτός που σκέφτεται λογικά, σκέφτεται ηθικά». Το να σκέφτεται κανείς φυλετικά -η χώρα μου, το κόμμα μου, η οικογένειά μου, οι ιδέες μου, το σωστό ή το λάθος- αποτελεί διαστροφή της λογικής. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ολόκληρο το ποίημα του Δάντη «Θεία Κωμωδία» αφορά επί της ουσίας το πώς η διαστροφή της λογικής (της διάνοιας) οδηγεί στην κόλαση, την καταδίκη και την ατέλειωτη δυστυχία τόσο μεγάλου μέρους της ανθρώπινης κατάστασης σε αυτή τη ζωή όσο και στην επόμενη.

Απορρίπτοντας την ηθική 

Η ηθική δεν είναι ιδιαίτερα δημοφιλής στις μέρες μας- ίσως θεωρείται πολύ αδιαφανής, πολύ αμφιλεγόμενη και, κυρίως, πολύ επικριτική. Είπα επικριτική; Όπως παρατήρησε ο συγγραφέας Θεόδωρος Ντάλριμπλ (Theodore Dalrymple, γεν. 1949), ο οποίος αποκαλείται επίσης ο «Όργουελ της εποχής μας»: «Όταν οι νέοι θέλουν να επαινέσουν τον εαυτό τους, περιγράφουν τον εαυτό τους ως “μη επικριτικό”. Γι’ αυτούς η υψηλότερη μορφή ηθικής είναι η ανηθικότητα».

Δεν αποτελεί έκπληξη, λοιπόν, το γεγονός ότι ο συγγραφέας των New York Times Ντέηβιντ Μπρουκς (David Brooks) στο άρθρο του «If It Feels Right…» (Αν σας φαίνεται σωστό…) αναφέρεται σε συνεντεύξεις Αμερικάνων από όλες τις πολιτείες και πραγματεύεται το γεγονός ότι, όπως προέκυψε από το σύνολο των συνεντεύξεων, «τα δύο τρίτα των νέων είτε δεν μπορούσαν να απαντήσουν στην ερώτηση [για την ηθική τους ζωή] είτε περιέγραφαν προβλήματα που δεν είναι καθόλου ηθικά».

Και δεν είναι μόνο οι νέοι άνθρωποι. Η βασική πτυχή της κατάργησης της μη επικριτικής συμπεριφοράς είναι γλωσσική. Παρά το ότι καθημερινά σχεδόν όλοι οι άνθρωποι βιώνουν το καλό και το κακό, τα τελευταία 30 χρόνια γίνεται μια συστηματική προσπάθεια από πολιτικούς, θεολόγους, μέσα μαζικής ενημέρωσης και άλλους, ώστε οι λέξεις «καλό» και «κακό» να χάσουν το νόημά τους και να αντικατασταθούν από πιο ανώδυνες λέξεις όπως «απαράδεκτο». Οι φαύλες συμπεριφορές και επιθυμίες δεν είναι πλέον κακές: είναι απαράδεκτες.

Αυτή η αλλαγή, φυσικά, υποβιβάζει την ηθική από απόλυτο σε κοινωνικό κανόνα. Και όπως σημειώνει ο συγγραφέας και ψυχίατρος Νόρμαν Ντόιτζ (Norman Doidge) στον πρόλογό του στο βιβλίο του Τζόρνταν Πήτερσον «12 κανόνες για τη ζωή”: «Η ιδέα ότι η ανθρώπινη ζωή μπορεί να είναι απαλλαγμένη από ηθικές ανησυχίες είναι μια φαντασίωση».

Ο πολιτιστικός σχολιαστής Ντέηβιντ Μπρουκς εξηγεί περαιτέρω: «Όταν ο σύγχρονος πολιτισμός προσπαθεί να αντικαταστήσει την αμαρτία με ιδέες όπως το λάθος ή η αναισθησία, ή προσπαθεί να εξορίσει εντελώς λέξεις όπως “αρετή”, “χαρακτήρας”, “κακό” και “φαύλο”, αυτό δεν κάνει τη ζωή λιγότερο ηθική- σημαίνει απλώς ότι έχουμε συσκοτίσει τον αναπόφευκτο ηθικό πυρήνα της ζωής με ρηχή γλώσσα. (…) Επιπλέον, η έννοια της αμαρτίας είναι απαραίτητη επειδή είναι ριζικά αληθινή.»

Απαλείφοντας την έννοια του Κακού

«Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ και οι άγγελοι πολεμούν τον διάβολο» του Ντομένικο Γκιρλαντάιο, 1448. Τέμπερα σε πάνελ. Ινστιτούτο Τεχνών του Ντιτρόιτ. (Public Domain)

 

Το πρόβλημα με την κατάργηση της έννοιας του κακού -ή μάλλον με την προσπάθεια να προσποιηθούμε ότι δεν υπάρχει και ότι μπορεί να επαναπροσδιοριστεί- είναι ότι γίνεται από το ίδιο το κακό και ότι αυτή η τακτική δημιουργεί περαιτέρω κακό. Ο Πταχοτέπ, ένας βεζύρης που έγραφε πριν από 4.000 χρόνια, σημείωνε ότι αντί να προσπαθούμε να επαναπροσδιορίσουμε το κακό, πρέπει να το σταματήσουμε, διότι «η πράξη της διακοπής του κακού οδηγεί στην εδραίωση της αρετής».

Το να σταματήσουμε το κακό, φυσικά, προϋποθέτει ότι γνωρίζουμε τι είναι. Όταν η ηθική βασίζεται σε μια υπερβατική πραγματικότητα – στην πνευματική φώτιση (Βουδισμός), στους θεούς (κώδικας Χαμουραμπί) ή στον ίδιο τον Θεό (οι Δέκα Εντολές), μπορούμε να κατανοήσουμε το κακό ως ένα αντίθετο των υπερβατικών προθέσεων. Αυτό που βλέπουμε από αυτά τα παραδείγματα κωδίκων ή νόμων είναι μια τεράστια επικάλυψη στους τομείς της βασικής ηθικής: μοιχεία, κλοπή, ψευδομαρτυρία, φόνος -για να πάρουμε τέσσερα προφανή παραδείγματα- τα οποία καταδικάζονται. Το ποιες είναι οι πραγματικές ιδιαιτερότητες (το πλαίσιο) και ποιες μπορεί να είναι οι ποινές και οι συνέπειες, μπορεί να διαφέρουν από κοινωνία σε κοινωνία και από εποχή σε εποχή, αλλά η γενική κατεύθυνση είναι πολύ σαφής.

Κανείς πλέον δεν είναι υπεύθυνος για τις πράξεις του – όλοι έχουν απλώς ανάγκη από θεραπεία και το πρόβλημα λύθηκε! Αυτή η ιδέα μπορεί να αναχθεί στον Διαφωτισμό και στους στοχαστές που γέννησε. Ο Μαρξ θα μπορούσε να είναι ένα κλασικό παράδειγμα, αφού οι οικονομικοί παράγοντες, σύμφωνα με αυτόν, παρήγαγαν τα κοινωνικά δεινά και όχι οι πραγματικοί, αληθινοί άνθρωποι. Ειρωνικά, φέρεται να είχε σχολιάσει η σύζυγός του (ή ίσως η μητέρα του): «Μακάρι ο Καρλ να περνούσε λίγο λιγότερο χρόνο μιλώντας για το κεφάλαιο και λίγο περισσότερο συσσωρεύοντάς το.»

Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε τον Νίτσε και τον Φρόιντ στον κατάλογο των στοχαστών που προσπάθησαν να εξηγήσουν την ανθρώπινη φύση βάσει κάποιου άλλου απλουστευτικού παράγοντα. Αλλάξτε τα οικονομικά, γίνετε υπεράνθρωποι, κατανοήστε τα όνειρά σας, και η ουτοπία θα είναι εδώ από μέρα σε μέρα!

Πηγαίνετε σε έναν ψυχίατρο

Η κοινωνία μας έχει υιοθετήσει ένα θεραπευτικό μοντέλο και όχι ένα μοντέλο που βασίζεται στο σωστό και το λάθος. Από τη σειρά έγχρωμων χαρακτικών, «Ο γιατρός ως Θεός, άγγελος, άνθρωπος και διάβολος» του Γιόχαν Γκέλλε (αντιγραφή από τον Έγκμπερτ φαν Πάντερεν), αρχές του 17ου αι. (Wellcome Images/CC BY 4.0)

 

Ο παραλογισμός όλων αυτών γίνεται φανερός όταν αναλογιστεί κανείς αυτό που επίσης σημείωσε ο Ντάλριμπλ, σχολιάζοντας μια από τις πιο διάσημες κηδείες στα τέλη του 20ού αιώνα:

«Η παθολογική-θεραπευτική προσέγγιση της ζωής έχει γίνει τόσο καθολικά αποδεκτή, ώστε ο αποστολικός κληρονόμος του Αγίου Αυγουστίνου -δηλαδή ο σημερινός Αρχιεπίσκοπος του Καντέρμπερι- απηύθυνε ευχαριστίες προς τον Θεό κατά την εξόδιο ακολουθία για την ευάλωτη πριγκίπισσα Νταϊάνα, λες και το ραντεβού με έναν ψυχίατρο ήταν η ύψιστη δυνατή ηθική και πολιτιστική επιδίωξη του ανθρώπου.»

Αν το σχόλιο του Ντάλριμπλ ήταν οξυδερκές τότε, είναι 10 φορές περισσότερο τώρα, αφού η διακήρυξη της ευαλωτότητας ή/και της εύθραυστης ψυχικής κατάστασης κάποιου φαίνεται να είναι απαραίτητη προϋπόθεση της αρετής, όπως θα αποκαλύψει οποιαδήποτε πρόχειρη εξέταση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Δείτε, για παράδειγμα, ένα σημαντικό άρθρο στο BBC, με τίτλο «How LinkedIn Is Changing and Why Some Are Not Happy» (Πώς το LinkedIn αλλάζει και γιατί δεν χαίρονται όλοι), όπου ο αρθρογράφος διερωτάται γιατί τα τελευταία πέντε χρόνια το LinkedIn, ένας σημαντικός ιστότοπος για επαγγελματικές επαφές, έχει μετατραπεί σε ένα «πανηγύρι θρήνων» για ευάλωτες καρδιές.

Πάνω σε τι βασίζεται η ηθική

«Ο Μωυσής κατεβαίνει από το όρος Σινά με τις Δέκα Εντολές» του Φέρντιναντ Μπολ, 1662. Λάδι σε καμβά. Βασιλικό Παλάτι του Άμστερνταμ. (Public Domain)

 

Ποια είναι, όμως, η αρετή ή η ηθική που επιθυμούμε και που πρέπει να υπερασπιστούμε; Ανέφερα την αναγκαστικά υπερβατική πηγή της, αν πρόκειται να έχει κύρος. Λάβετε υπόψη σας ότι ο ορθολογισμός αρχίζει αφού κάποιος έχει καθιερώσει τις σχετικές αρχές που δεν είναι ορθολογικές: Η ίδια η λογική δεν μπορεί να αποδειχθεί με τη λογική. Πρέπει να υποθέσουμε ότι ο λόγος είναι εξ αρχής ορθολογικός πριν τον επικαλεστούμε.

Τούτου λεχθέντος, η λογική έχει συγκεκριμένες εφαρμογές σε τέσσερεις τομείς της ζωής: τη μοιχεία, την κλοπή, την ψευδομαρτυρία και τη δολοφονία. Ένα στοιχείο για αυτό που υποστηρίζουμε προκύπτει αν σκεφτούμε τι κοινό έχουν αυτά τα τέσσερα εγκλήματα. Προφανώς, καθένα από αυτά βλάπτει άλλους ανθρώπους, αλλά πώς;

Νομίζω ότι η απάντηση σε αυτό -από τη δυτική οπτική γωνία- είναι ότι κάθε μία από αυτές τις δραστηριότητες περιγράφει την ελευθερία ενός άλλου. Με αντίστροφη σειρά, ο φόνος αφαιρεί την ελευθερία του άλλου να ζει – το ψέμα αφαιρεί την ελευθερία πρόσβασης στην αλήθεια – η κλοπή αφαιρεί την ελευθερία πρόσβασης σε υλικά και άυλα αγαθά- και η μοιχεία αφαιρεί την ελευθερία της εμπιστοσύνης και της οικειότητας με το πιο σημαντικό πρόσωπο στη ζωή του άλλου. Με άλλα λόγια, η βασική ηθική αρχή -ακόμα και παραδοχή- που πρέπει να υποστηρίζουμε είναι η ελευθερία, οι ατομικές μας ελευθερίες και ο σεβασμός που διατηρούμε για την ελευθερία των άλλων.

Ο συγγραφέας και αρθρογράφος A.N. Ουίλσον στο βιβλίο του «Dante in Love» (Ερωτευμένος Δάντης) σημείωσε αντιστοίχως ότι «η ιστορία της χριστιανικής θεολογίας -και θα μπορούσε να ειπωθεί, ολόκληρη η ιστορία της δυτικής σκέψης- ήταν μια αιώνια μάχη μεταξύ του ντετερμινισμού και κάποιας προσπάθειας να διακηρυχθεί η πίστη στην ελευθερία μας να κάνουμε ηθικές επιλογές. Αν δεν είμαστε τίποτε περισσότερο από το άθροισμα του DNA μας ή τίποτε περισσότερο από αυτό που μας έχουν κάνει οι υλιστικές δυνάμεις της ιστορίας ή τίποτε περισσότερο από το προϊόν του κοινωνικού μας περιβάλλοντος, τότε τα δικαστήρια -πόσο μάλλον η Κόλαση- είναι τερατώδεις μηχανισμοί αδικίας- γιατί πώς μπορεί κάποιος να λογοδοτήσει για τη συμπεριφορά του αν όλα είναι προκαθορισμένα;»

Η ελευθερία είναι αυτό για το οποίο αγωνιζόμαστε και, συγκεκριμένα, η ελευθερία της βούλησης.

Στο δεύτερο μέρος αυτού του άρθρου, θα εμβαθύνουμε λίγο περισσότερο στην έννοια της ελευθερίας και της ελευθερίας της βούλησης και στο πώς αυτή απειλείται σήμερα.

Του James Sale

Επιμέλεια: Αλία Ζάε

Όταν ο υλισμός εισβάλλει στον χώρο της θρησκείας

Τι συμβαίνει όταν η κατανόησή μας για τον κόσμο χωρίζεται στα αντίπαλα στρατόπεδα της επιστήμης και της θρησκείας;

Στο πρώτο μέρος αυτής της σειράς άρθρων, μιλήσαμε για τη διαφορά μεταξύ του Λόγου και του Μύθου και είπαμε ότι και οι δύο είναι μορφές γνώσης που είναι απαραίτητες για την ανθρώπινη επιβίωσή μας. Στον σύγχρονο κόσμο, όμως, ο Λόγος κατέληξε να κυριαρχεί στην ανθρώπινη σκέψη αποκλείοντας όλες τις άλλες μεθοδολογίες, κάτι που έχει οδηγήσει στην υποβάθμιση της συλλογικής μας ζωής.

Ουσιαστικά, ο Λόγος εξηγεί πώς συμβαίνουν τα πράγματα (άρα ταυτίζεται ευκολότερα, αλλά όχι αποκλειστικά, με την επιστήμη), ενώ ο Μύθος εξηγεί γιατί συμβαίνουν τα πράγματα – με άλλα λόγια, την προέλευση των πραγμάτων (και άρα ταυτίζεται ευκολότερα, αλλά όχι αποκλειστικά, με τη θρησκεία).

Όταν η επιστήμη υπερβάλλει εαυτόν

«Όταν οι λόγιοι διαφωνούν», 1890, από τα Χιουμοριστικά Μηνιαία Περιοδικά. Η μετάφραση του κειμένου στην εικόνα είναι η εξής: «Είναι καλό που όταν οι λόγιοι διαφωνούν, δεν χτυπιούνται, αλλά απλώς διασπαθίζουν τις απόψεις τους. ΑΝ όμως ήταν να πιαστούν στα χέρια, θα μπορούσαμε να τους φανταστούμε κάπως έτσι.” (Public Domain)

 

Οι συνέπειες του ρήγματος μεταξύ Μύθου και Λόγου και, συνεκδοχικά, μεταξύ επιστήμης και θρησκείας, είναι αρκετά θλιβερές. Στην περίπτωση της επιστήμης, οδήγησε σε αυτό που έχει ονομαστεί «επιστημονισμός», μια μορφή υπερβολής κατά την οποία η επιστήμη υπεραμύνεται θεολογικών και μυθολογικών θεμάτων χωρίς να γνωρίζει πολλά γι’ αυτά. Για παράδειγμα, στο μπεστ σέλερ του 2006 «Η περί Θεού αυταπάτη» (The God Delusion), η κατανόηση του συγγραφέα τόσο της ιστορίας όσο και της θεολογίας είναι σοβαρά περιορισμένη, καθώς και εξαιρετικά επιλεκτική. Ο καθηγητής Τέρι Ήγκλτον, αγνωστικιστής ο ίδιος, παρατήρησε για το βιβλίο: «Φανταστείτε κάποιον που μιλάει για τη βιολογία και του οποίου η μόνη γνώση του θέματος είναι το “Βιβλίο των βρετανικών πουλιών” και θα έχετε μια γενική ιδέα για το πώς είναι να διαβάζεις το βιβλίο του Ρίτσαρντ Ντώκινς για τη θεολογία.»

Ορισμένοι επιστήμονες αναγνωρίζουν την κατάχρηση του επιστημονισμού. Όπως το εξέφρασε ο βραβευμένος με Νόμπελ επιστήμονας Σερ Τζον Κ. Εκλς στο βιβλίο του «Η εξέλιξη του εγκεφάλου: Η δημιουργία του Εαυτού»:

«Ισχυρίζομαι ότι το ανθρώπινο μυστήριο υποβαθμίζεται απίστευτα από τον επιστημονικό αναγωγισμό, με την αξίωσή του στον υποσχόμενο υλισμό να εξηγήσει όλο τον πνευματικό κόσμο με όρους μοτίβων νευρωνικής δραστηριότητας. Αυτή η πεποίθηση πρέπει να χαρακτηριστεί ως δεισιδαιμονία. (…) Πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι είμαστε πνευματικά όντα με ψυχές που υπάρχουν σε έναν πνευματικό κόσμο, καθώς και υλικά όντα με σώματα και εγκεφάλους που υπάρχουν σε έναν υλικό κόσμο.»

Να το θέσουμε αλλιώς: Η επιστήμη δεν είναι επιστήμη όταν κάνει αναπόδεικτες υποθέσεις σχετικά με την απόλυτη πραγματικότητα – το «γιατί», με άλλα λόγια.

Η επίδραση του υλισμού στη θρησκεία

«Ο Ωριγένης διδάσκει κατήχηση σε μια ομάδα μαθητών», του Γιαν Λούικεν, 1700, από εικονογράφηση βιβλίου. Rijksmuseum, Άμστερνταμ. (Public Domain)

 

Στην περίπτωση του μύθου και της θρησκείας, το ρήγμα αυτό δημιουργεί ένα άλλο πρόβλημα. Καθώς ορισμένοι επιστήμονες (και τα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης) υποστηρίζουν τον «ελπιδοφόρο υλισμό» με το πρόσχημα της επιστημονικής αλήθειας και ταυτόχρονα επιτίθενται στην αλήθεια ή στις αλήθειες της θρησκείας ή των θρησκειών, βρίσκουμε τον κυριολεκτισμό (δηλαδή ότι τα κείμενα έχουν ένα και μόνο ένα νόημα) και τον φονταμενταλισμό (που είναι η πεποίθηση που μεταφέρεται στην πράξη ότι το ένα «νόημα» πρέπει να γίνεται αποδεκτό από όλους τους άλλους) να τρυπώνουν, να εισβάλλουν, στο κενό που δημιουργείται από την κατάρρευση του Μύθου και της μυθικής σκέψης.

Οι φονταμενταλιστές καταλήγουν δογματικοί υλιστές που απλά δεν μπορούν να δεχτούν, πόσο μάλλον να κατανοήσουν, τη σκέψη του Μύθου και θρησκευτικοί «κυριολεκτιστές» που εθίζονται σε ερμηνείες κειμένων που διαφέρουν παρασάγγας από το πώς κατανοούσαν τα κείμενα αυτά παλαιότερες κοινότητες πιστών.

Ο Ωριγένης (185-253 μ.Χ.) είναι ένα καλό παράδειγμα ενός από τους πρώτους πατέρες της εκκλησίας που υποστήριξε μια μυθική προσέγγιση στην ερμηνεία των γραφών, όπως και ο Αυγουστίνος Ιππώνος (354-430 μ.Χ.) και ο Γρηγόριος ο Μέγας (540-604 μ.Χ.).

Τα προβλήματα του θεμελιώδους κυριολεκτισμού

Ένα από τα γνωρίσματα αυτού του κυριολεκτισμού είναι αυτό που θα μπορούσε να ονομαστεί «επιλεκτική κειμενοποίηση»: Ορισμένα ιερά κείμενα θεωρούνται ως σωστά, έτσι τα κείμενα που φαίνεται να έρχονται σε αντίθεση με τον κεντρικό τους ισχυρισμό είτε αγνοούνται είτε εξηγούνται κατ’ αναλογία. Επιπλέον, ο θεμελιώδης κυριολεκτισμός αντιμετωπίζει, και θα αντιμετωπίζει, πραγματικά προβλήματα με την «πραγματική» επιστήμη, με πιο τρανταχτό παράδειγμα τη χρονολόγηση της δημιουργίας του κόσμου σε σχέση με την αφήγηση της Γένεσης. Θα επανέλθω σε αυτό το σημείο, αλλά για να είμαι σαφής ως προς τη δική μου θέση: Δεν είμαι κατά της επιστήμης, διότι η επιστήμη έχει πολλά (αλλά όχι τα πάντα) να μας διδάξει για τον κόσμο στον οποίο ζούμε.

Κατ’ αρχάς, ας προσπαθήσουμε να δούμε πώς συγκροτήθηκε η μυθική σκέψη που δίδασκαν θεολόγοι όπως ο Ωριγένης. Το σημαντικό σημείο εδώ, νομίζω, είναι να συνειδητοποιήσουμε ότι υπάρχει μια κυριολεκτική κατανόηση του κειμένου, μια μη κυριολεκτική (κρυφή) κατανόηση και μια ηθική ή πνευματική κατανόηση που μπορεί να υπερβεί ή να αντικαταστήσει τις άλλες έννοιες.

Ας πάρουμε, για παράδειγμα, την απλή λέξη «Ιερουσαλήμ» στη Βίβλο. Τι σημαίνει; Προφανώς, και κυριολεκτικά, μπορεί να αναφέρεται μόνο στη γεωγραφική πόλη του Ισραήλ. Αλλά λιγότερο προφανώς, μπορεί να αναφέρεται και σε μια κρυμμένη έννοια, για παράδειγμα της Αγίας Εκκλησίας. Ή μπορεί να σημαίνει την πιστή ψυχή όποιου προσβλέπει στο όραμα της αιώνιας ειρήνης. Ή τέλος, όπως σημείωσε ο κλασικός και μεσαιωνικός μελετητής Χάρι Κάπλαν, μπορεί να δηλώνει τη ζωή των κατοίκων του Ουρανού που βλέπουν τον Θεό να αποκαλύπτεται στη Σιών. Αν επικεντρωθούμε σε μία μόνο σημασία, μπορεί να χάσουμε τις άλλες. Και αυτή είναι μόνο μία λέξη! Τι θα συμβεί αν εξετάσουμε ολόκληρες προτάσεις;

Εικονογραφημένα επεισόδια από τη Γένεση, που αναπαριστούν τον Θεό να δημιουργεί τον ήλιο, το φεγγάρι και τα αστέρια, τα ζώα και τον άνθρωπο κατ’ εικόνα Του. (Wellcome Images/ CC BY 4.0)

 

Όπως αναφέρθηκε ήδη, μία από τις πιο διάσημες συγκρούσεις του Μύθου με τον Λόγο αφορά τη χρονολόγηση της δημιουργίας του κόσμου. Ο επίσκοπος Άσερ ήταν ένας Άγγλος θεολόγος του 17ου αιώνα ένας από τους πολλούς ο οποίος υπολόγισε ότι ο κόσμος γεννήθηκε το έτος 4004 π.Χ. (και μάλιστα υπολόγισε την ημέρα, τον μήνα και την ώρα μέσα στο 4004 π.Χ.!).Άλλοι θεολόγοι υπολόγισαν άλλες ημερομηνίες, αλλά όποιες κι αν ήταν οι ημερομηνίες αυτές έχουν τεράστια απόκλιση από τους επιστημονικούς υπολογισμούς.

Ας είμαστε ξεκάθαροι, όμως, και εδώ: Οι επιστημονικοί υπολογισμοί για την κατά προσέγγιση ημερομηνία γέννησης του σύμπαντος και της Γης έχουν επίσης αλλάξει τα τελευταία 100 χρόνια. Θα αλλάξουν ξανά; Ακολουθώντας τις ενδείξεις των νέων στοιχείων, φαίνεται πολύ πιθανό να αλλάξουν, έτσι η άποψη ότι υπάρχει κατά κάποιον τρόπο μια σωστή ή οριστική απάντηση στο ζήτημα αυτό είναι εγγενώς προβληματική.

Το θέμα είναι ότι προσπαθώντας να διαβάσουμε τη Βίβλο σαν να ήταν ένα επιστημονικό εγχειρίδιο που έχει σχεδιαστεί για να μας δώσει την ημερομηνία της δημιουργίας της Γης, ουσιαστικά την παρερμηνεύουμε και καταλήγουμε να διευρύνουμε το χάσμα μεταξύ επιστήμης και θρησκείας με έναν εντελώς περιττό τρόπο.

Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι ένα κοινό που έχουν ο επιστημονισμός και ο φονταμενταλισμός είναι η αναζήτηση της βεβαιότητας – η πλήρης αποφυγή της ασάφειας, η διακαής επιθυμία να πιστεύει κανείς σε ακλόνητα κείμενα ή σε αναντίρρητα γεγονότα.

Η βεβαιότητα στην επιστήμη, ωστόσο, είναι απατηλή, όπως μας πληροφορούν πολλοί επιφανείς και λαμπροί επιστήμονες: «Αν νομίζατε ότι η επιστήμη είναι βέβαιη – λοιπόν, αυτό είναι απλώς ένα λάθος εκ μέρους σας», δήλωσε ο βραβευμένος με Νόμπελ Φυσικής Ρίτσαρντ Φέινμαν. Και σαν να μην έφτανε αυτό, η ίδια η ιστορία της επιστήμης μάς λέει ότι οι αλήθειες, τα μοντέλα και τα παραδείγματά της μεταβάλλονται και αλλάζουν.

Το πολύπλευρο Ιερό Κείμενο

Υπάρχουν σημαντικά επιχειρήματα που υποστηρίζουν την άποψη ότι το βιβλίο της Αποκάλυψης είναι ένα ποίημα. «Ο Άγιος Ιωάννης ο Ευαγγελιστής» του Ντομενικίνο, μεταξύ 1624-1629. Εθνική Πινακοθήκη, Λονδίνο. (Public Domain)

 

Αντίστοιχα, κοιτάζοντας τη Βίβλο με τον πιο επιφανειακό τρόπο, βλέπουμε ότι δεν είναι ένα μόνο βιβλίο, αλλά μια συλλογή 66 βιβλίων (κατά την προτεσταντική παράδοση) με μεγάλο αριθμό συγγραφέων, γραμμένα σε ένα μεγάλο χρονικό διάστημα της ανθρώπινης ιστορίας και, επιπλέον, με μια πληθώρα διαφορετικών ειδών γραφής. Για να πάρουμε μόνο αυτό το τελευταίο σημείο: Τα διαφορετικά είδη απαιτούν να διαβάζουμε ένα κείμενο με διαφορετικό τρόπο. Παραδείγματος χάριν, δεν θα σκεφτόμασταν επ’ ουδενί ότι η ανάγνωση ενός μυθιστορήματος, η ανάγνωση μιας ερωτικής επιστολής, η ανάγνωση μιας συνταγής σε βιβλίο μαγειρικής, η ανάγνωση ενός επιχειρηματικού συμβολαίου και η ανάγνωση ενός ποιήματος, μεταξύ άλλων, θα έπρεπε ή θα μπορούσαν να διαβαστούν με τον ίδιο τρόπο. Έτσι δεν είναι;

Η Αγία Γραφή, λοιπόν, περιέχει ιστορικές αφηγήσεις, γραμματεία σοφίας, επιστολές και επιστολές, κηρύγματα, παραβολές, αποκαλυπτική και προφητική γραμματεία, κώδικες νόμων και ηθικές εντολές, ιερατικές και εκκλησιαστικές οδηγίες, θεολογική και σωτηριολογική συζήτηση, ποίηση (πολλή ποίηση!) και ούτω καθεξής. Ιδίως για την τελευταία κατηγορία, ορισμένοι υποστηρίζουν ότι περισσότερο από το 30% της Παλαιάς Διαθήκης είναι στην πραγματικότητα ποίηση.

Δεν είναι μόνο τα προφανή κείμενα όπως οι Ψαλμοί που είναι ποίηση. Υποστηρίζεται επίσης ότι και το βιβλίο της Αποκάλυψης είναι ένα ποίημα. Ο Νικ Πέιτζ στο συναρπαστικό βιβλίο του «Ο δρόμος της Αποκάλυψης» περιγράφει τον συγγραφέα του βιβλίου της Αποκάλυψης, τον Ιωάννη, ως «ποιητή. Και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η Αποκάλυψη τρομάζει τόσους πολλούς ανθρώπους. Επειδή συνεχίζουν να την διαβάζουν ως πεζογραφία.»

Η ανάγνωση της ποίησης διαφέρει σαφώς από την ανάγνωση πεζού λόγου. Στην πραγματικότητα, μία από τις σημαντικότερες ιδιότητες της ποίησης, σε αντίθεση με την πεζογραφία, είναι η ενσωματωμένη ασάφεια. Τι ακριβώς σημαίνει ένα ποίημα;

Όταν το σκεφτούμε, υπάρχει μια υπέροχη συμμετρία στο να θεωρούμε το βιβλίο της Αποκάλυψης ως ποίηση. Είναι το τελευταίο βιβλίο της Βίβλου και η Γένεση ως πρώτο βιβλίο, ιδίως στα προ-αβρααμικά πρώτα κεφάλαιά της, περιέχει επίσης μεγάλες ποσότητες ποίησης. Είναι, λοιπόν, αυτά τα κείμενα το είδος των κειμένων στα οποία θα βασίζαμε μια εκτίμηση της επιστημονικής ηλικίας της Γης;

Επιπλέον, είναι η γνώση της ακριβούς ημερομηνίας της ηλικίας της Γης ή του Σύμπαντος ή της στιγμής της δημιουργίας της πραγματικά σημαντική με οποιονδήποτε απολύτως ουσιαστικό τρόπο; Για παράδειγμα, αν η Γη δημιουργήθηκε όχι το 4004 π.Χ. αλλά το 4005 π.Χ., θα άλλαζε αυτό τα πράγματα για εμάς; Ή αν ήταν το 40.000 π.Χ. ή το 400.000 π.Χ. ή το 4 εκατομμύρια π.Χ., θα επηρέαζε αυτό την πνευματική πραγματικότητα τού να είσαι άνθρωπος; Επηρεάζει τη ζωή μας αυτό το γεγονός με κάποιον ουσιαστικό τρόπο; Μάλλον όχι.

Στην πραγματικότητα, πολύ πιο σημαντικό από το να γνωρίζουμε την ακριβή χρονική στγμή της δημιουργίας του κόσμου είναι να γνωρίζουμε ότι υπήρξε δημιουργία και ότι αυτή μπορεί να έγινε μόνο μέσω της παρέμβασης ενός Θείου Νου, τον οποίο στη δυτική παράδοση αποκαλούμε Θεό.

Αυτό το τελευταίο σημείο συνοψίζεται έξοχα στο βιβλίο του Έρικ Χέντιν «Ακυρωμένη Επιστήμη»: «Το απόλυτο τίποτα δεν μπορεί να παράγει κάτι, γιατί αν είχε αυτή την ικανότητα, θα είχε κάτι και έτσι δεν θα ήταν τίποτα. Από αυτό μπορούμε να συμπεράνουμε ότι κάτι υπήρχε πάντα, επειδή κάτι υπάρχει τώρα. Μέχρι στιγμής, χρησιμοποιούμε απλώς τη λογική.»

Το «κάτι» που υπήρχε πάντα, το ονομάζουμε Θεό.

Στο γ΄ μέρος αυτής της σειράς, θα πάμε απευθείας στη Γένεση για να δούμε τα θαύματα που αποκαλύπτει η ποίηση (ο Μύθος) για τον Θεό, τη δημιουργία και την ανθρωπότητα. Αυτά τα θαύματα είναι πολύ πιο σημαντικά από το να προσπαθούμε να εντοπίσουμε τις γενεαλογίες για να καθορίσουμε κυριολεκτικές ημερομηνίες, όπως ελπίζω να δείξω.

«Η Δημιουργία» του Λούκας Κράναχ, 1534, από τη μετάφραση της Βίβλου του Μαρτίνου Λούθηρου το 1534. (Public Domain)

 

Του James Sale

Επιμέλεια: Αλία Ζάε

Όταν ένας πολιτισμός χάνει την επαφή με τον Μύθο του

Στο θαυμάσιο βιβλίο της «Η μάχη για τον Θεό», η Κάρεν Άρμστρονγκ, στηριζόμενη στο έργο άλλων διακεκριμένων μελετητών, μας παρουσιάζει έναν από τους βασικούς παράγοντες αναζωπύρωσης του θρησκευτικού φονταμενταλισμού στον Ιουδαϊσμό, τον Χριστιανισμό και το Ισλάμ στον σύγχρονο κόσμο. Πράγματι, το βιβλίο της επισημαίνει ορισμένους ενδιαφέροντες και διορατικούς παραλληλισμούς μεταξύ των τριών θρησκειών. Αλλά ίσως η πραγματικά κεντρική έννοια του έργου της εμφανίζεται στην Εισαγωγή του βιβλίου: η διάκριση μεταξύ μύθου και λόγου.

Αυτή η διάκριση είναι, κατά τη γνώμη μου, ζωτικής σημασίας για να κατανοήσουμε γιατί η Δύση βρίσκεται σε παρακμή.

Τι είναι ο Μύθος και ο Λόγος;

«Αλληγορία των επιστημών: η Αθηνά και ο Χρόνος προστατεύουν τις επιστήμες από τον Φθόνο και την Άγνοια», 1614-1616, του Γιάκομπ Γιόρνταενς. Λάδι σε καμβά. Ιδιωτική συλλογή. (Public Domain)

 

Ο αρχαίος κόσμος, συμπεριλαμβανομένου του μεσαιωνικού, λειτουργούσε βάσει αυτών των δύο αντιλήψεων: Οι άνθρωποι καταλάβαιναν ότι ο μύθος και ο λόγος ήταν δύο διαφορετικοί τρόποι ερμηνείας του κόσμου, αλλά ότι και οι δύο ήταν αναγκαίοι και ότι ο καθένας είχε το δικό του πεδίο ή τομέα εφαρμογής.

Εφαρμόζοντας τη λανθασμένη προσέγγιση σε μια δεδομένη κατάσταση, θα έβγαζες ένα λανθασμένο αποτέλεσμα, μια λανθασμένη ερμηνεία ή ένα λανθασμένο συμπέρασμα. Φυσικά, αυτό συνέβαινε αρκετά συχνά. Όπως σημειώνει η Ντόροθυ Λ. Σέιερς στο βιβλίο της «Unpopular Opinions” (“Ασυνήθιστες απόψεις”):

«Το λάθος του Μεσαίωνα, στο σύνολό του, ήταν να χρησιμοποιεί αναλογικές, μεταφορικές, ποιητικές τεχνικές για τη διερεύνηση επιστημονικών ερωτημάτων. Όμως όλο και περισσότερο, από τον 17ο αιώνα και μετά, τείνουμε στο αντίθετο λάθος – αυτό της χρήσης των ποσοτικών μεθόδων της επιστήμης για τη διερεύνηση της ποιητικής αλήθειας.»

Αλλά τουλάχιστον, κατά τη μεσαιωνική περίοδο οι άνθρωποι γνώριζαν ότι υπήρχαν αυτές οι δύο προσεγγίσεις ή μέθοδοι ερμηνείας της πραγματικότητας. Εμείς στη Δύση τώρα φαίνεται να έχουμε μόνο μία μεθοδολογία, και, ως εκ τούτου, «κουτσαίνουμε».

Σύμφωνα με την Κάρεν Άρμστρονγκ, «ο Μύθος θεωρούνταν πρωταρχικός- αφορούσε αυτό που θεωρούνταν διαχρονικό και σταθερό στην ύπαρξή μας. Ο Μύθος ανατρέχει στις απαρχές της ζωής, στα θεμέλια του πολιτισμού και στα βαθύτερα επίπεδα του ανθρώπινου νου».

Και συνεχίζει: «Ο Μύθος δεν ασχολείται με πρακτικά ζητήματα, αλλά με το νόημα». Ο Λόγος, από την άλλη πλευρά, «ήταν η ορθολογική, πραγματιστική και επιστημονική σκέψη που επέτρεπε στους άνδρες και τις γυναίκες να λειτουργούν καλά στον κόσμο […] σε αντίθεση με τον Μύθο, ο Λόγος πρέπει να αφορά ακριβώς τα γεγονότα και να ανταποκρίνεται στις εξωτερικές πραγματικότητες για να είναι αποτελεσματικός». Η Άρμστρονγκ επισημαίνει ότι είναι «επικίνδυνο να συγχέουμε τη μυθική και την ορθολογική σκέψη».

Μια ρηχή κατανόηση της πραγματικότητας

«Φυσικές και Θετικές Επιστήμες», 1917, του Βελόζο Σαλγκάδο. Λάδι σε καμβά. Πανεπιστήμιο του Πόρτο, Πορτογαλία. (Public Domain)

 

Επικίνδυνο με ποια έννοια; Πώς είναι επικίνδυνο; Θα ήθελα να προτείνω προς το παρόν ότι υπάρχουν τρεις τρόποι με τους οποίους μπορεί να συγχέουμε επικίνδυνα αυτές τις μεθοδολογίες κατανόησης της πραγματικότητας. Ο πρώτος κίνδυνος εκφράζεται καλά σε μια κινεζική ρήση που αντικαθιστά τις λέξεις Μύθος-Λόγος με τις λέξεις μυστικισμός-επιστήμη. Το νόημα και ο παραλληλισμός, ωστόσο, είναι πολύ σαφή:

«Οι μυστικιστές κατανοούν τις ρίζες του Τάο αλλά όχι τα κλαδιά του – οι επιστήμονες κατανοούν τα κλαδιά του αλλά όχι τις ρίζες του. Η επιστήμη δεν χρειάζεται τον μυστικισμό και ο μυστικισμός δεν χρειάζεται την επιστήμη – αλλά ο άνθρωπος χρειάζεται και τα δύο.»

Η ισορροπία μεταξύ Μύθου και Λόγου, με την προσωποποίηση του Φωτός, της Αγάπης και της Ζωής να προΐσταται αρμονικά της επιστήμης και της πίστης. Κεντρικός πίνακας του έργου «Εκπαίδευση», 1890, του Λούις Κόμφορτ Τίφανυ. Βιτρό παράθυρο στο Linsly-Chittenden Hall, Πανεπιστήμιο του Γέηλ. ( Public Domain)

 

Υπάρχει κάτι δραματικά ελλιπές στη γνώση μας, άρα και στη ζωή μας, όταν αγνοούμε τη μια θεμελιώδη μορφή της ύπαρξής μας και υπερτονίζουμε την άλλη. Ακόμη και άθεοι, όπως ο Αμερικανός φιλόσοφος Τόμας Νέιτζελ, αντιλαμβάνονται τον κίνδυνο που ελλοχεύει εδώ:

«Μερικοί άνθρωποι εγκαταλείπουν όλες τις θρησκευτικές μορφές με αηδία, απελπισία ή απόγνωση και βαδίζουν στα στείρα βασίλεια της αθεΐας και του υλισμού, στα οποία δεν θα βρουν καμία υπερβατική έκφραση. Μου είναι δύσκολο να κατανοήσω την εμπιστοσύνη του επιστημονικού κατεστημένου ότι το όλο σενάριο θα υποκύψει σε μια καθαρά χημική εξήγηση, παρά μόνο ως εκδήλωση μιας αξιωματικής δέσμευσης στον αναγωγικό υλισμό.»

Έτσι, η σύγχυση του Μύθου με τον Λόγο είναι επικίνδυνη γιατί παρερμηνεύει την πραγματικότητα. Καταλήγουμε με την επιστήμη-Λόγο να προσποιείται ότι μπορεί να εξηγήσει το νόημα της ζωής, κάτι που είναι πέραν των δυνατοτήτων της.

Αλλά με τη φράση «αναγωγικός υλισμός», ο Νέιτζελ μας οδηγεί προς έναν δεύτερο κίνδυνο, τον οποίο παρατήρησε ο Άλαν Μπλουμ πριν από 30 περίπου χρόνια: «Οι άνθρωποι και οι κοινωνίες χρειάζονται μύθους, όχι επιστήμη, σύμφωνα με τους οποίους να ζουν.» Καθώς βλέπουμε παντού γύρω μας στη Δύση τη διάλυση της κοινωνίας, των κοινοτήτων, των αξιών, συνειδητοποιούμε όλο και περισσότερο γιατί είναι σημαντικό να έχουμε μύθους για να κατευθύνουν τη ζωή μας.

Οι Ρωμαίοι -και η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία- ήταν πολύ καλοί σ’ αυτό (μέχρι που εφησύχασαν, αυτοεξευτελίστηκαν και έχασαν τον δρόμο τους). Δημιουργούσαν συνεχώς μύθους για το τι σήμαινε να είσαι «καλός» Ρωμαίος, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα την «Αινειάδα», ένα από τα σπουδαιότερα έπη του κόσμου, που γράφτηκε κατά τη διάρκεια της βασιλείας του πρώτου και μεγαλύτερου αυτοκράτορα, του Αυγούστου και το οποίο ενσωματώνει με υποδειγματικό τρόπο το παραπάνω στοιχείο.

«Η φυγή του Αινεία από την Τροία», 1598, του Φεντερίκο Μπαρότσι. Λάδι σε καμβά. Πινακοθήκη Μποργκέζε, Ρώμη. (Public Domain)

 

Ποιες ήταν οι ιδιότητες που έκαναν τον Αινεία τόσο σπουδαίο, τόσο Ρωμαίο; Η ευσέβεια, η αφοσίωση στην οικογένεια και η σταθερότητα: Αυτά ήταν τρία από τα ζωτικά συστατικά της ρωμαϊκής μυθολογίας για τον εαυτό τους.

Ο Αινείας τα επέδειξε όλα αυτά κατά την αρχική του απόδραση από την Τροία: καθοδηγημένος από τη θεά Αφροδίτη (χάρη στην ευσέβεια του)- έσωσε τον πατέρα του, τον Αγχίση (αφοσίωση στην οικογένεια), κουβαλώντας τον στην πλάτη του και δείχνοντας αξιοσημείωτη σταθερότητα στον σκοπό του, καθώς γύρω του γινόταν σφαγές και λεηλασίες. Το θέμα είναι ότι η συνέπεια με αυτόν τον μύθο και τις αξίες του, οι οποίες παρουσιάζονται εναργώς στην ιστορία, καθιστούσε το άτομο καλό και αξιοθαύμαστο Ρωμαίο. Οι Ρωμαίοι προσπαθούσαν να μιμηθούν τον Αινεία, να γίνουν σαν κι αυτόν. Ήταν αυτό που θα λέγαμε ένα καλό πρότυπο.

Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτές ήταν αστικές αξίες που φαίνονται εντελώς ξένες στον σημερινό κόσμο: Ευσέβεια; Οικογένεια; Σταθερότητα; Η σταθερότητα, για παράδειγμα, φαίνεται να έχει πλέον αντικατασταθεί από την «ευπάθεια»: το να έχεις προβλήματα ψυχικής υγείας φαίνεται να είναι κάτι σχεδόν θετικό σήμερα!

«Η Αφροδίτη δίνει όπλα στον Αινεία», 1704, του Ζαν Κορνύ. Γλυπτό από τερακότα και ζωγραφισμένο ξύλο. Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, Νέα Υόρκη. (Public Domain)

 

Προχωρώντας αυτή τη σκέψη, βλέπουμε ότι όποιες καλές, ευγενείς αξίες (και μύθους) των πολιτών απολαμβάναμε κάποτε (ίσως θα θέλατε να σκεφτείτε ποιοι είναι οι τρεις αγαπημένοι σας;), αυτές τώρα διαβρώνονται στη Δύση, με αποτέλεσμα την κατάρρευση της κοινωνίας.

Στην εποχή μας, ο αναγωγικός υλισμός έχει οδηγήσει στην εξάντληση των μύθων που ήταν φορείς αξιών, αφού ο Λόγος έχει καταλάβει και έχει απομυθοποιήσει τη μυθική σκέψη. Αυτή η ρηχότητα (να κοιτάζουμε μόνο τα κλαδιά) έχει επιζήμια αποτελέσματα τόσο σε προσωπικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο.

Φαίνεται σχεδόν πολύ μεγάλη γενίκευση, αλλά κάθε αξιόλογος πολιτισμός έχει βιώσει αυτή τη διαδικασία: Στην αρχική φάση η πίστη στο μύθο (ή στους μύθους) είναι ισχυρή και η αυτοκρατορία εγκαθιδρύεται. Μετά από αυτή την αρχική επιτυχία, φαίνεται να μειώνεται η πίστη των ανθρώπων στους μύθους και να αυξάνεται η πίστη στον εαυτό τους και τις δικές τους ικανότητες όσον αφορά τη δημιουργία επιτυχίας, με αποτέλεσμα οι μύθοι να περιορίζονται σε τελετουργίες χωρίς νόημα. Τελικά, απομένουν ελάχιστοι πιστοί, οι τελετουργίες εκλείπουν και η διαμάχη ξεκινά – τέλος παιχνιδιού.

Η άνοδος του φονταμενταλισμού

«Ο Τζον Γουίκλιφ διαβάζει τη μετάφραση του της Βίβλου στον Ιωάννη της Γάνδης», 1847-1861, του Φορντ Μάντοξ Μπράουν. Λάδι σε καμβά. Bradford Art Galleries and Museums, Αγγλία. (Public Domain)

 

Έτσι, ερχόμαστε στον τρίτο λόγο για τον οποίο αυτό το σημείο είναι επικίνδυνο, που είναι και το κεντρικό επιχείρημα του βιβλίου του Άρμστρονγκ. Ουσιαστικά, πρόκειται για την αρχή (μια διαπίστωση για τον Λόγο) ότι για κάθε δράση υπάρχει μια ίση και αντίθετη αντίδραση- ή, για να το θέσουμε αλλιώς, όταν το γιανγκ υπερβάλλει εαυτόν αναπηδά στο γιν και το αντίστροφο.

Η άνοδος του φονταμενταλισμού στις τρεις μεγάλες θρησκείες που εξετάζει ο Άρμστρονγκ (αν και ο φονταμενταλισμός δεν αφορά αποκλειστικά αυτές τις θρησκείες: όλες οι θρησκείες έχουν αυτή την τάση, συμπεριλαμβανομένου και του ίδιου του αθεϊσμού) συνδέεται με την ατροφία της μυθικής/υπερβατικής σκέψης. Επειδή όλο και μεγαλύτερος αριθμός ανθρώπων δεν μπορεί πλέον να «πιστεύει» τους μύθους, η ίδια η θρησκεία εξασθενεί- αλλά καθώς συμβαίνει αυτό, ένας πυρήνας πιστών αντιδρά εναντίον αυτού και στρέφει την προσοχή του στην απόδοση των ιερών κειμένων και των γραφών με έναν πιο κυριολεκτικό, πιο φονταμενταλιστικό τρόπο.

Μια ειρωνεία αυτού του γεγονότος είναι ότι συχνά ισχυρίζονται ότι επιστρέφουν στα βασικά. Η Προτεσταντική Μεταρρύθμιση (η οποία συμπίπτει με τις απαρχές της ανόδου της επιστήμης όπως την ξέρουμε σήμερα) αυτό προσπάθησε να κάνει: Η Καθολική Εκκλησία, όπως ισχυρίζονταν, είχε αλλοιώσει τις διδασκαλίες της Βίβλου και των πρώτων Πατέρων της Εκκλησίας.

Αλλά και οι ίδιοι οι Προτεστάντες διασπάστηκαν σε διάφορες υποομάδες, των οποίων η πρακτική, ιδίως όσον αφορά τον τρόπο ανάγνωσης της Βίβλου, επίσης -με την προσήλωση της στην κυριολεξία- δεν ακολουθούσε πάντα τους πρώτους Πατέρες της Εκκλησίας. Αυτή η κυριολεξία της ερμηνείας ήταν άγνωστη σε πολλούς από τους πρώτους εκκλησιαστικούς ηγέτες και παρείχε έναν ιδανικό στόχο για την επίθεση της επιστήμης-Λόγου, που ξεκίνησε στα μέσα του 19ου αιώνα και συνεχίζεται μέχρι σήμερα.

Θα ήθελα, λοιπόν, στο δεύτερο μέρος αυτού του άρθρου, να εξετάσω ένα διάσημο χωρίο της Παλαιάς Διαθήκης της Βίβλου, στο οποίο μια μυθική κατανόηση -και όχι μια κυριολεκτική ή επιστημονική ερμηνεία- μας επιτρέπει να αντλήσουμε πολύ περισσότερη αλήθεια -αλήθεια για τη δημιουργία του Θεού- απ’ ό,τι μπορούμε με την κυριολεξία ή τον επιστημονισμό.

Πράγματι, το να χρησιμοποιούμε τη μυθική σκέψη δεν σημαίνει ότι υπάρχει διαμάχη μεταξύ επιστήμης και θρησκείας όσον αφορά τους τομείς συνάφειας. Αυτό δεν είναι κάτι που όλοι θέλουμε;

Το βιβλίο της Κάρεν Άρμστρονγκ «Η μάχη για τον Θεό: Ο φονταμενταλισμός στον Ιουδαϊσμό, τον Χριστιανισμό και το Ισλάμ», που εκδόθηκε το 2000.

 

Επιμέλεια: Αλία Ζάε

Κίνητρα και εμπόδια στον δρόμο της προσωπικής μεταμόρφωσης

Αυτοβοήθεια, προσωπική ανάπτυξη, αυτοβελτίωση, ανάπτυξη, μόρφωση, εκπαίδευση – υπάρχουν χιλιάδες ονομασίες για αυτή τη μία διαδικασία, η οποία κατά βάθος είναι η ίδια παλιά πνευματική ιδέα της μεταμόρφωσης του εαυτού. Ένα άρθρο δεν επαρκεί για να εξεταστούν τα πράγματα υπό το πρίσμα της θρησκείας, πρέπει όμως να αναφερθεί ότι όλες οι θρησκείες του κόσμου, Ανατολικές και Δυτικές, εσωτερικές και εξωστρεφείς, μεγάλες και μικρές, περιστρέφονται γύρω από την ιδέα ότι τα ανθρώπινα όντα χρειάζονται μηχανισμούς που να τους βοηθούν να βελτιώνονται είτε αυτοί είναι εντολές, τελετουργικά, πρακτικές, εγκράτεια και αποχές, λατρείες ή θεϊκή παρέμβαση, χωρίς φυσικά να ξεχνάμε την ίδια την πίστη.

Κάτω από αυτή την ιδέα, υποβόσκει μια σημαντική αλήθεια: ότι όλα τα υγιή ανθρώπινα όντα επιθυμούν να αλλάζουν προς το καλύτερο.

Φιλίπ ντε Σαμπαίν, «Ο Μωυσής παρουσιάζει τις Δέκα Εντολές», περ. 1648. Λάδι σε καμβά. Μουσείο Τέχνης του Μιλγουώκι, Ουισκόνσιν, ΗΠΑ. (Public Domain)

 

Το κίνητρο και τα εμπόδια

Η πρώτη δυσκολία που αντιμετωπίζουμε στον δρόμο προς την αλλαγή του εαυτού μας είναι η διατήρηση της πορείας μας προς τα εκεί. Όταν η επιθυμία μας για αλλαγή είναι βαθιά και γνήσια, την αποκαλούμε κίνητρο, το οποίο είναι μια μορφή ενέργειας και όχι μια απλή σκέψη. Η θεωρητική επιθυμία για αλλαγή, η σκέψη, είναι κάτι πολύ διαφορετικό.

Τα κίνητρα και οι επιθυμίες μας μπορεί να ταυτίζονται, μπορεί και όχι ή μπορεί να ταυτίζονται εν μέρει. Είναι δηλαδή πιθανόν να επιθυμούμε κάτι, χωρίς όμως να έχουμε επαρκές εσωτερικό κίνητρο για να επιδιώξουμε να το αποκτήσουμε. Παραδείγματος χάριν, μπορεί κάποιος να θέλει να γίνει διάσημος, αλλά η δράση (π.χ. η δημιουργική εργασία) που απαιτείται να αναλάβει προς εκείνη την κατεύθυνση να μην συνιστά ικανό κίνητρο για αυτόν και να μην τον ενεργοποιεί εσωτερικά.

Για να αποκτήσουμε ή να επιτύχουμε αυτά που θέλουμε, πρέπει να ευθυγραμμίσουμε τα κίνητρα με τις επιθυμίες μας ή το αντίστροφο, να ευθυγραμμίσουμε τις επιθυμίες μας με τα κίνητρά μας. Όταν συμβαίνει αυτή η ταύτιση, τα αποτελέσματα είναι πράγματι εκπληκτικά.

Ωστόσο, ακόμα κι αν καταφέρουμε αυτό το βήμα, θα συναντήσουμε αργά ή γρήγορα κάποιο εμπόδιο στον δρόμο μας. Πολλές φορές, όσο πιο σοβαρό ή δύσκολο είναι το πρόβλημα που έχουμε να αντιμετωπίσουμε τόσο πιο εύκολα βρίσκουμε βοήθεια και υποστήριξη. Και συμβαίνει συχνά το παράδοξο, άνθρωποι που κάνουν όλες τις σωστές κινήσεις για να αλλάξουν, να αδυνατούν παρόλα αυτά να το πετύχουν.

Άλμα πίστης

Υπάρχει μια εξαιρετική ιστορία στα «Γνωμικά των πατέρων της ερήμου» (από το βιβλίο του Τόμας Μέρτον «Η σοφία της ερήμου: Γνωμικά των πατέρων της ερήμου του 4ου αιώνα»), που αναφέρεται σε αυτό το ζήτημα. Μιλά για τον ηγούμενο Λωτ, ο οποίος αγωνίζεται στο πνευματικό μονοπάτι που ακολουθά:

«Ο ηγούμενος Λωτ πήγε στον ηγούμενο Ιωσήφ και του είπε: ‘Πάτερ, όσο μπορώ, τηρώ τον μικρό κανόνα μου, τη μικρή νηστεία μου, την προσευχή μου, τον διαλογισμό και τη σιωπή μου. Και, όσο μπορώ, παλεύω να καθαρίσω την καρδιά μου από τις σκέψεις. Τι άλλο πρέπει να κάνω;’»

Ας ξεκινήσουμε συστήνοντας τον ηγούμενο Λωτ. Φαίνεται ότι είναι ένα εξαιρετικά πειθαρχημένο άτομο. Εντούτοις, διαισθάνεται ότι κάνει όλα τα εξωτερικά πράγματα -τις νηστείες, την προσευχή, τον διαλογισμό και τη σιωπή- χωρίς να πετυχαίνει να αγγίζει τα βαθύτερα επίπεδα. Το ερώτημά του «Τι άλλο πρέπει να κάνω;» αφορά όλους μας. Η απάντηση δεν είναι εύκολη, ιδίως όταν κάποιος, όπως ο ηγούμενος Λωτ, είναι τόσο συνεπής και τυπικός. Δύο φορές αναφέρει ότι κάνει ό,τι μπορεί.

Το βιβλίο του Τόμας Μέρτον «Η σοφία της ερήμου» περιέχει μερικές θαυμάσιες ιστορίες. (Public Domain)

 

Πριν φτάσουμε στο συμπέρασμα της ιστορίας, ας προσπαθήσουμε να σκεφτούμε τι θα απαντούσαμε εμείς στον ηγούμενο Λωτ.

Η απάντηση του ηγούμενου Ιωσήφ είναι αποκαλυπτική: «Ο γέρος άντρας σηκώθηκε, ύψωσε τα χέρια του στον ουρανό και τα δάκτυλά του έγιναν δέκα λάμπες με φωτιά. Είπε: ‘Γιατί δεν μετατρέπεσαι εντελώς σε φωτιά;΄»

Η εικόνα δεν μπορεί παρά να μας ξαφνιάσει. Τι εννοεί; Εκτός από τον πνευματικό συμβολισμό, η αντερώτηση του Ιωσήφ κρύβει και μια πρακτική συμβουλή.

«Γιατί δεν γίνεσαι φωτιά;», ρωτά ο ηγούμενος Ιωσήφ. Αντόνιο Φραντσέσκο Περουτζίνι, «Δυο καλόγεροι που προσεύχονται», μεταξύ 1695 και 1697. Λάδι σε καμβά. Μουσείο Städel , Φρανκφούρτη. (Public Domain)

 

Ας εξετάσουμε πρώτα τον συμβολισμό στο πνευματικό επίπεδο.

Ο συγγραφέας μάς λέει ότι τα δέκα δάκτυλα του ηγούμενου Ιωσήφ έλαμψαν σαν αναμμένες φωτιές. Ο αριθμός δέκα κατ’ αρχάς είναι ένας σημαντικός αριθμός, που όχι μόνο αντιστοιχεί στα δέκα δάκτυλα του ανθρώπινου χεριού, αλλά και στις Δέκα Εντολές – τον Βιβλικό Νόμο – που πασχίζει ο ηγούμενος Λωτ να τηρεί, με την πεποίθηση ότι θα τον οδηγήσουν στον Παράδεισο.

Σε ένα πιο εσωτερικό επίπεδο, τα δάκτυλα θα μπορούσαν να αντιστοιχούν και στα Δέκα Σεφιρότ (χαρακτηριστικά ή εκπορεύσεις) του Δέντρου της Ζωής της εβραϊκής Καμπαλά, τα οποία ανακλούν τη δεκαπλή φύση του θεϊκού Νου ή την αληθινή Ουσία, συνιστώντας ένα είδος συμπαντικού χάρτη. Αυτό επίσης σχετίζεται με την ιδέα της δομής και της τάξης, με το αυστηρό δηλαδή πλαίσιο στο οποίο έχει υποτάξει ο ηγούμενος Λωτ τη ζωή του.

Μέσα όμως από την αναπάντεχη μεταμόρφωση του ηγούμενου Ιωσήφ, βλέπουμε ότι αυτοί οι νόμοι δεν είναι στατικοί. Αναφλέγονται! Και αυτή είναι και η συμβουλή του Ιωσήφ: «Γιατί δεν γίνεσαι φωτιά;». Με άλλα λόγια, η ιστορία μάς λέει ότι οι κανόνες και οι παραδόσεις μπορούν να μας πάνε μόνο μέχρι ένα σημείο. Εν τέλει, πρέπει να πυρακτωθούμε, να τους ‘κάψουμε’ και να τους ξεπεράσουμε (ενσωματώνοντάς τους ταυτόχρονα, κατά παράδοξο τρόπο). Η διαφορά μεταξύ των δύο ηγούμενων είναι ότι ο Λωτ ακολουθεί τους κανόνες, ενώ ο Ιωσήφ τους έχει ‘στις άκρες των δακτύλων’ του, τους φέρει ζωντανούς μέσα στο είναι του.

Παρόμοια αντιστοιχία μπορούμε να βρούμε και στη μουσική. Ένας επιμελής μαθητής μπορεί να απομνημονεύσει τα 12 κλειδιά, να εξασκηθεί στις σκάλες τους και να μάθει κάθε δίεση ή ύφεση που τις χαρακτηρίζει. Ο δάσκαλος όμως μπορεί να παίξει και να βρει την αρμονία και την ομορφιά, χωρίς να ακολουθά αυστηρά ένα ορισμένο μοτίβο κι αυτό γιατί έχει ενσωματώσει τους κανόνες που συνιστούν το μουσικό σύμπαν και μπορεί ελεύθερα να τους ‘παίζει στα δάκτυλα’.

Η μεταμόρφωση

Βουδιστές μαθητές μαζεμένοι γύρω από έναν δράκο, που συμβολίζει τη φώτιση, ενώ ο Βούδας Σακιαμούνι κάθεται σε διαλογισμό στο πάνω δεξί μέρος της εικόνας. Κρεμαστή περγαμηνή της Δυναστείας Μινγκ, «Το θαύμα του δράκου», περ. 1600. Μελάνι, χρώμα και χρυσός σε μετάξι. Μουσείο Τέχνης του Κλήβελαντ, Οχάιο, ΗΠΑ. (Public Domain)

 

Το τελευταίο βήμα προς τη μεταμόρφωση είναι, λοιπόν, η εγκατάλειψη όσων έχουμε μάθει. Προκειμένου να συμβεί η μεταμόρφωση εντός μας, πρέπει να αφεθούμε σε αυτήν, αντί να προσπαθούμε να την επιβάλλουμε με κανόνες και εξάσκηση. Αυτό συνάδει με τα βαθύτερα διδάγματα του Βουδισμού, όπου το παράδοξο της φώτισης είναι ότι είμαστε όλοι ήδη φωτισμένοι  – απλώς δεν το γνωρίζουμε όταν είμαστε ακόμα στην αρχή του ταξιδιού μας.

Στην ινδική φιλοσοφία, το τζίβα ή ‘εγώ’ παραμορφώνει τη αίσθηση της πραγματικότητας, δημιουργώντας μας την ψευδαίσθηση ότι είμαστε μεμονωμένες οντότητες / άτομα, αντί για μέρη ενός ευρύτερου συνόλου. Αυτό είναι φανερό στον ηγούμενο Λωτ, που αναφέρεται συνέχεια στα «όρια των δυνατοτήτων του».

Ο ηγούμενος Ιωσήφ, όμως, γνωρίζει ότι οι δυνατότητες του Λωτ είναι στην πραγματικότητα απεριόριστες και ότι δεν υπάρχει το ‘μου’ ούτε το ‘εγώ’, μέσω των οποίων νομίζουμε ότι βιώνουμε τους περιορισμούς. Αυτό, ο φιλόσοφος και συγγραφέας Τζέησον Γκρέγκορι το περιγράφει ως «το κοσμικό αστείο» που ανακαλύπτουμε μετά από τη φώτιση, όρος που μας θυμίζει τη «Θεία Κωμωδία» του Δάντη, μια ακόμα ιστορία μεταμόρφωσης.

Η μεταμόρφωση δεν είναι μια εύκολη υπόθεση – ούτε έχει συγκεκριμένη κατάληξη. Ακόμα κι όταν έχουμε κάνει τόσο δρόμο, όπως ο ηγούμενος Λωτ, μπορεί να ανακαλύψουμε ότι έχουμε ακόμα τόσο μπροστά μας. Και αν φτάσουμε κι εμείς στο σημείο να αναφωνήσουμε με απελπισία «Τι άλλο μπορώ να κάνω;», ίσως η κατάλληλη απάντηση να είναι «να γίνουμε φωτιά».

Ζαν-Πωλ Λοράν, «Διαλογισμός», 1911. Από έκδοση του 1913 του εικονογραφημένου περιοδικού γνώσεων «Je sais tout». Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας. (Public Domain)

 

Μετάφραση: Αλία Ζάε

Ο πλατωνικός «Μύθος του Ηρός», σήμερα

Κατά γενική ομολογία, ο Πλάτων είναι ένας από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους που έζησαν ποτέ.

Για τον Α. Ν. Ουάιτχεντ, μαθηματικό και φιλόσοφο του 20ου αιώνα, όλη η Δυτική φιλοσοφία είναι απλά «σημειώσεις πάνω στον Πλάτωνα».

Ο μύθος του Ηρός αφορά έναν πολεμιστή στον οποίο δίνεται η ευκαιρία να δει πώς κρίνονται οι ψυχές μετά θάνατον. (Thanasis F / Shutterstock)

 

Προς το τέλος της «Πολιτείας» του, ο Πλάτων αφηγείται τον μύθο του Ηρός, γιου του Αρμενίου. Μύθος όχι με την έννοια της μυθοπλασίας, της φανταστικής ιστορίας, αλλά με την έννοια της αφήγησης. Μιας αφήγησης γύρω από τη δομή της πραγματικότητας, όπως την αντιλαμβάνεται ένας φιλόσοφος.

Αναλογιζόμενοι ότι πρόκειται για έργο ενός από τους σπουδαιότερους αρχαίους στοχαστές, δεν μπορούμε παρά να το σεβαστούμε βαθύτατα και να το αντιμετωπίσουμε με την ανάλογη σοβαρότητα.

Τι μας λέει αυτός ο εσχατολογικός μύθος;

Ο μύθος του Ηρός

Epoch Times Photo
Εικονογράφηση του Εδμόνδου Λεσεβαλιέ-Σεβινιάρ για τον περιοδικό Πιτορέσκ (Γαλλία, 19ος αιώνας) πάνω στον μύθο του Ηρ, που αναπαριστά την Αναγκαιότητα πάνω από τις τρεις Μοίρες. (PD-US)

 

Ο Ηρ ήταν ένας άντρας που σκοτώθηκε στη μάχη. Περνώντας μαζί με τους άλλους νεκρούς το σύνορο της ζωής, βρέθηκαν σε ένα θαυμάσιο μέρος. Εκεί, υπήρχαν δικαστές που έκριναν τον κάθε νεκρό και αποφάσιζαν πού θα πήγαινε στη συνέχεια. Δύο πόρτες οδηγούσαν στον ουρανό (μία είσοδος και μία έξοδος) και δύο πόρτες στη γη (πάλι, μία είσοδος και μία έξοδος). Οι καλές ψυχές έβγαιναν από την πόρτα που οδηγούσε προς τον ουρανό, ενώ οι κακές επέστρεφαν στη γη.

Εκείνον, όμως, δεν τον έστειλαν ούτε στο ένα ούτε στο άλλο μέρος, αλλά του είπαν να παραμείνει εκεί για να παρακολουθήσει τη διαδικασία της κρίσης και, επιστρέφοντας στη ζωή, να γνωστοποιήσει στους ανθρώπους όσα είδε κι έμαθε.

Τι είδε, λοιπόν, ο Ηρ; Όσοι πήγαιναν στον ουρανό, γύριζαν πίσω καθαροί και χαρούμενοι, μιλώντας για μέρη ασύλληπτης ομορφιάς. Όσοι, όμως, γύριζαν από τη γη, ήταν βρώμικοι και εξαθλιωμένοι. Για την ακρίβεια, οι δεύτεροι έπρεπε, για να εξιλεωθούν, να πληρώσουν δεκαπλάσια κάθε αμαρτία τους. Αλλά και οι ανταμοιβές για τις καλές πράξεις, δεκαπλάσιες ήταν και αυτές.

Υπήρχαν και ορισμένοι πολύ κακοί – όπως ο τύραννος, πατροκτόνος και αδελφοκτόνος Αρδιαίος- που δεν μπορούσαν να γυρίσουν καθόλου. Οι ψυχές τους θα βασανίζονταν αδιάκοπα.

Για όσους, όμως, μπορούσαν να επιστρέψουν, εκείνο ήταν μόνο το πρώτο στάδιο του ταξιδιού. Μετά από επτά ημέρες, συγκεντρώθηκαν όλοι μαζί σε ένα λιβάδι, μαζί με την Αναγκαιότητα, τις κόρες της τις Μοίρες και τις Σειρήνες.

Σε αυτό το σημείο, κάθε ψυχή τραβούσε έναν λαχνό, που όριζε τη μοίρα της. Στην ουσία, κάθε ψυχή έκανε μια επιλογή, που έδειχνε ότι είχε διδαχθεί από τις εμπειρίες της, τόσο τις γήινες όσο και τις επουράνιες.

Η μια επιλογή ήταν να ενσαρκωθεί και πάλι ως άνθρωπος ή ζώο. Πριν συμβεί αυτό, έπρεπε να πιει από το νερό της Λήθης, για να ξεκινήσει την καινούρια της ζωή χωρίς αναμνήσεις από την παλιά.

Ο Ηρ, εντούτοις, δεν πίνει από το νερό της Λήθης και τη δέκατη ημέρα επιστρέφει στον κόσμο, ξυπνώντας πάνω στην νεκρική του πυρά λίγο πριν την ανάψουν. Μετά, διηγείται όσα είδε.

Γιατί να θεωρήσουμε όμως αυτό τον μύθο σημαντικό ή επίκαιρο; Ή ότι είναι κάτι παραπάνω από τη φαντασία ενός, εξαιρετικού κατά τα άλλα, φιλοσόφου;

Η αθανασία της ψυχής

Epoch Times Photo
Στον μύθο του Ηρός, οι ψυχές, πίνοντας από το νερό της Λήθης, ξεχνούν τις περασμένες ζωές τους. Βίλχελμ Βάντσναϊντερ, «Λήθη», 1908. Συλλογή καρτ-ποστάλ. (PD-US)

 

Η ιστορία είναι σημαντική για τέσσερεις λόγους. Ο πρώτος και κυριότερος είναι ότι, συνάδοντας με τη σοφία των αιώνων, πραγματεύεται και συνηγορεί υπέρ της αθανασίας της ψυχής.

Αυτό είναι κάτι που όλοι οι πολιτισμοί του παρελθόντος γνώριζαν και τιμούσαν, από τους Σουμέριους, τους Βαβυλώνιους, τους Αιγύπτιους, τους Έλληνες, τους Ρωμαίους, τους Κέλτες και τους Σκανδιναβούς της αρχαιότητας μέχρι τις κατοπινές θρησκείες όπως ο Χριστιανισμός,  το Ισλάμ, ο Ιουδαϊσμός, ο Ινδουισμός και ο Βουδισμός. Μάλιστα, οι αντιλήψεις των δύο τελευταίων για τη μετενσάρκωση βρίσκονται αρκετά κοντά σε όσα αφηγείται ο πλατωνικός μύθος.

Μιλώντας για τη μετενσάρκωση, θα μπορούσαμε σαφώς να τη δούμε και ως μια μορφή κόλασης, καθώς, όπως παρατηρεί ο Ηρ, δεν διαλέγουν όλες οι ψυχές με σοφία τη νέα τους ζωή.

Ας μη βιαστούμε να απορρίψουμε τον μύθο και τα διδάγματά του ως απηρχαιωμένα ή άσχετα με τις σημερινές ζωές μας. Παρόλο που ζούμε σε υλιστικές κοινωνίες, απομακρυσμένοι από το θείον, είναι μεγάλη αλαζονεία εκ μέρους μας να κοροϊδεύουμε τις αρχαίες και σύγχρονες θρησκευτικές και μεταφυσικές πεποιθήσεις ως σκοταδιστικές και πρωτόγονες. Η αλαζονεία, άλλωστε, ή ύβρις, είναι ένα από τα μεγαλύτερα αμαρτήματα, το οποίο τιμωρείται πάντα αναλόγως.

Και αυτό μας φέρνει στο δεύτερο δίδαγμα του μύθου.

Θα κριθούμε

Epoch Times Photo
Σχεδόν όλες οι θρησκείες μιλούν για την τελική κρίση. Λεονάρντο Μπασάνο, «Η τελική Κρίση», περ. 1595. Εθνικό Μουσείο Δυτικής Τέχνης, Τόκυο. (PD-US)

 

Η ύπαρξη μιας αιώνιας ψυχής συνεπάγεται και την κρίση της. Ο Δυτικός κόσμος έχει χάσει την πίστη του και αποστρέφεται και τα δύο.

Το τελευταίο πράγμα που θέλουμε είναι να μας θυμίζουν ότι είμαστε υπεύθυνοι για τις πράξεις και τις αποφάσεις μας. Αν και η συνείδησή μας μας προειδοποιεί για τα λάθη ή τις αδικίες που διαπράττουμε, πολλές φορές επιλέγουμε να κάνουμε ότι δεν ακούμε. Η ενοχή, η ντροπή, η μετάνοια και άλλα παρόμοια αισθήματα συχνά καταλήγουν καλά κλεισμένα σε ένα συρταράκι στο βάθος του μυαλού μας.

Ένας τρόπος για να υποβαθμίσουμε την κρίση είναι να διαφθείρουμε τη γλώσσα:

«Όταν η μοντέρνα κουλτούρα προσπαθεί να υποκαταστήσει την έννοια της αμαρτίας με ιδέες όπως «λάθος» και «αναισθησία» ή καταργεί λέξεις όπως «αρετή», «χαρακτήρας», «κακό» και «ανηθικότητα», αυτό δεν κάνει τη ζωή λιγότερο ηθική. Απλά δείχνει ότι θολώνουμε την αναπόφευκτη ηθικότητά της με ρηχή γλώσσα… Επιπλέον, η έννοια της αμαρτίας είναι ολωσδιόλου απαραίτητη, γιατί είναι και αληθινή.» (Ντέηβιντ Μπρουκς, «Ο δρόμος προς τον χαρακτήρα»)

Το βασικό λεξιλόγιο της ηθικής

Epoch Times Photo
Σελίδα από χειρόγραφο της Αναγέννησης, με τη μετάφραση της «Πολιτείας» του Πλάτωνα στα λατινικά. Ο «Μύθος του Ηρός» βρίσκεται προς το τέλος του έργου. (PD-US)

 

Το τρίτο σημείο που πρέπει να προσέξουμε στον μύθο του Ηρ είναι το ζήτημα της προσωπικής ευθύνης. Αν έχουμε χάσει τις βασικές λέξεις της ηθικής, όπως το «καλό» και το «κακό», τότε είναι πολύ δυσκολότερο να τα αναγνωρίσουμε και κατ’ επέκταση να αναλάβουμε τις ευθύνες μας. Τη δεκαετία του 1950, η χριστιανή ουμανίστρια Ντόροθυ Λ. Σέγιερς είχε πει: «Η πεποίθησή μας σε λειτουργίες όπως η θέληση και η κρίση έχει υπονομευθεί. Με την κατάρρευσή της, έχουμε πάψει σε πολύ μεγάλο βαθμό να θέλουμε να είμαστε υπεύθυνοι άνθρωποι».

Επιλέγοντας τη μοίρα μας

Judgment of souls
Στον «Μύθο του Ηρός» οι ψυχές κρίνονται. Ρογήρος φαν ντερ Βέυντεν, «Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ ζυγίζει τις ψυχές» (λεπτομέρεια από το έργο του για το εικονοστάσιο «Η τελική Κρίση»), 1446-1452. Αίθουσα Σεν-Λουί, Λούβρο, Παρίσι. (PD-US)

 

Το τέταρτο και τελευταίο σημείο είναι συνέπεια του τρίτου: η σημασία των επιλογών μας. Γιατί αυτές, εν τέλει, θα καθορίσουν τη μοίρα μας.

Έχει ενδιαφέρον στον μύθο το ότι στο τράβηγμα των λαχνών παρίστανται οι Μοίρες. Όπως λέμε και σήμερα, οι επιλογές έχουν συνέπειες, όσο κι αν δεν θέλουμε να το παραδεχτούμε. Η συγγραφέας και φιλόσοφος Άυν Ραντ είχε γράψει έναν εξαιρετικό αφορισμό, που συμπυκνώνει τέλεια το ζήτημα:

«Μπορούμε να αγνοήσουμε την πραγματικότητα, αλλά δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τις συνέπειες του ότι αγνοήσαμε την πραγματικότητα.»

Η ζωή έχει νόημα επειδή η ζωή είναι ηθική. Υπάρχει το σωστό και υπάρχει το λάθος και η «Άτρακτος της Αναγκαιότητας» -ή αλλιώς, το Σύμπαν- διατηρεί αυτή τη δομή. Και αυτό μας γυρίζει στο δεύτερο σημείο, αυτό της Κρίσης.

Το να πιστεύουμε στην κρίση και την αθανασία της ψυχής είναι ένα ισχυρό αντίδοτο στον σύγχρονο τρόπο σκέψης, ασχέτως των θρησκευτικών μας πεποιθήσεων. Πολλές φορές, η ανταπόδοση έρχεται στην τρέχουσα ζωή μας. Όπως λένε και οι Βουδιστές: «Δεν τιμωρείσαι για τον θυμό σου. Τιμωρείσαι από τον θυμό σου.»

Είμαστε όντα υπεύθυνα για τις πράξεις μας και οι συνέπειες των επιλογών μας είναι αναπόφευκτες είτε σε αυτήν είτε στη μεταθανάτια ή την επόμενη ζωή. Η πίστη σε αυτές τις αρχές ανυψώνει την ανθρώπινη σκέψη, γιατί, όπως το έθεσε η Πρου Σω, «όταν μόνο τα ένστικτα καθοδηγούν τις πράξεις μας δεν είμαστε τίποτα περισσότερο από δίποδα ζώα». Η ηθική είναι το αντίδοτο σε αυτό.

 

Μετάφραση και επιμέλεια: Αλία Ζάε

Ο αόρατος κόσμος που αγνοούμε με κίνδυνο του εαυτού μας

Στον κόσμο μας, τον ολοένα και περισσότερο προσηλωμένο στην υλική διάσταση των πραγμάτων, έναν κόσμο όπου η εικόνα υπερισχύει του περιεχομένου, αξίζει να θυμόμαστε ότι κάποιες φορές οι αόρατες πλευρές της ζωής, οι κόσμοι που βρίσκονται πέρα από όσα βλέπουμε με γυμνό μάτι, είναι πολύ σπουδαιότεροι.

Υπάρχει μια υπέροχη ιστορία στο Βιβλίο των Εβραίων (11.2), όπου λέγεται για τον Μωυσή, σε μια λάμψη εμπνευσμένης διορατικότητας: «Με πίστη έφυγε από την Αίγυπτο, χωρίς να φοβάται την οργή του βασιλιά, διότι υπέμεινε, καθώς έβλεπε Αυτόν που δεν είναι ορατός.»

Υπέμεινε κάθε είδους δυσκολίες γιατί μπορούσε να δει «Αυτόν που δεν είναι ορατός».

Είδε αυτό που είναι αόρατο που δεν μπορεί να ειδωθεί. Εδώ έχουμε ένα οξύμωρο σχήμα λόγου, ή παράδοξο. Κι όμως, ξέρουμε τι σημαίνει, γιατί με τη φαντασία μας μπορούμε να δούμε το αόρατο, και το ότι βλέπουμε το αόρατο συνδέεται με την πίστη: πέρα από τις αποδείξεις των αισθήσεών μας, γνωρίζουμε κάποια βαθύτερη αλήθεια, και αυτή η αλήθεια μας δίνει μια ακατάβλητη ισχύ, αν, όπως ο Μωυσής, την ασπαστούμε και την πιστέψουμε.

Αυτή η ιστορία στο δικό μου μυαλό είναι μια ζωηρή μαρτυρία για την πραγματικότητα του κόσμου που δεν μπορούμε να δούμε αλλά είναι παντού γύρω μας, και για την ύπαρξη του οποίου όλοι οι μύθοι και οι αρχαίες γραφές βεβαιώνουν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο. Με άλλα λόγια, τον αόρατο κόσμο μπορούμε να τον αποκαλέσουμε Πνεύμα, και αυτός ο πνευματικός κόσμος, όπως μας δείχνει ο Μωυσής, είναι πολύ ισχυρότερος από τον υλικό κόσμο που αντιλαμβανόμαστε άμεσα ως πραγματικότητα.

Ένας σύγχρονος πνευματικός δάσκαλος, ο Τεϊλάρ ντε Σαρντέν (Teilhard de Chardin) το έθεσε ως εξής: «Η ύλη είναι πνεύμα που κινείται αρκετά αργά ώστε να μπορεί να ειδωθεί.» Αρκετά αργά; Γιατί; Επειδή το Πνεύμα είναι πολύ, πολύ γρηγορότερο! Τόσο γρήγορο, για την ακρίβεια, που γίνεται αόρατο. Αυτή είναι η κίνηση των ατόμων, είναι τόσο γρήγορη και μικροσκοπική που δεν μπορούμε να τη δούμε. Κι όμως είναι το θεμέλιο της πραγματικότητας.

«Μωυσής», του Μικελάντζελο. (Jorg Bittner Unna CC BY 3.0)

72.000 άγγελοι πολεμιστές σε ετοιμότητα!

Στη Χριστιανική παράδοση, υπάρχει μια σημαντική, αντίστοιχη κατάσταση: στον Κήπο της Γεσθημανής, μαθαίνουμε (κατά Μάρκο 26:53) ότι αφού ο Ιησούς διατάζει τους μαθητές του να ξαναβάλουν τα σπαθιά τους στα θηκάρια, λέει: «Ή μήπως νομίζετε πως δεν μπορώ να προσφύγω στον Πατέρα Μου και Αυτός αμέσως θα θέσει στη διάθεσή Μου περισσότερες από δώδεκα λεγεώνες αγγέλων;» Μια λεγεώνα ισοδυναμεί με 6.000 στρατιώτες, άρα μιλάμε για τη συγκέντρωση 72.000 αγγελικών πολεμιστών! Δεν ήταν μόνος του σε εκείνον τον έρημο κήπο – όλα αυτά τα θεϊκά όντα ήταν γύρω του διαθέσιμα ανά πάσα στιγμή.


Ο Ιησούς δεν είχε ανάγκη τους μαθητές του για να τον υπερασπιστούν. Είχε ένα στρατό αγγέλων στη διάθεσή του. «Taking of Christ with the Malchus Episode», περίπου 1620, του Ζεράρ Ντουφέ (Gérard Douffet), Μουσείο Καλών Τεχνών, Βοστώνη. (Public Domain)

 

Δεν μπορεί να υπερτονιστεί η σημασία του αόρατου στη ζωή μας, ιδιαίτερα σε έναν πολιτισμό που έχει γίνει τόσο υλιστικός και αντι-πνευματικός όσο ο δικός μας.

Για να αποδείξουμε αυτόν τον ισχυρισμό, πρέπει να είμαστε ξεκάθαροι στο ότι αυτό που είναι πράγματι σημαντικό στη ζωή μας είναι πράγματι αόρατο. Όταν μιλάμε για την «αγάπη» ή τη «δικαιοσύνη» ή την «ελευθερία» ή τη «δημοκρατία» ή οποιαδήποτε άλλη αξία ή έννοια για την οποία θα μπορούσαμε να δώσουμε και τη ζωή μας ακόμα, τότε μιλάμε για το αόρατο.

Βλέποντας την αγάπη;

Δεν βλέπουμε την ουσία της αγάπης. Αλλά όταν κάποιοι άνθρωποι αγαπιούνται, η ύλη των σωμάτων τους κινείται αρκετά αργά ώστε να μπορούμε να δούμε κάποιες εκδηλώσεις αγάπης. Τότε λέμε «Να, αυτό είναι αγάπη», ή ίσως, για να είμαστε πιο ακριβείς, «Να μια εκδήλωση αγάπης».

Αλλά η ουσία της αγάπης παραμένει πάντα αόρατη για εμάς. Και το λέω αυτό επειδή, φυσικά, αυτές οι αόρατες αξίες υπαγορεύουν τη συμπεριφορά μας, τις πράξεις μας στον ορατό, υλικό κόσμο – τόσο οι θετικές αόρατες αξίες, όπως η αγάπη και η ελευθερία όσο και οι αρνητικές, όπως το μίσος και η αδιαφορία.

Ο Καρλ Γιουνγκ, ο ιδρυτής της αναλυτικής ψυχολογίας, έθεσε τη θεμελιώδη ερώτηση: «Το κρίσιμο για τον άνθρωπο ερώτημα είναι το εξής: συνδεόμαστε με κάτι άπειρο ή όχι;» Ο Μωυσής και ο Ιησούς, ως δυο προφήτες, μας βεβαιώνουν πως ναι. Ο Χριστός το απέδειξε με έναν ιδιαίτερα δραματικό τρόπο, κοροϊδεύοντας – αποτελεσματικά – την τυφλότητα των ίδιων του των αποστόλων, οι οποίοι εμπιστεύονται περισσότερο τα σπαθιά τους παρά την απεριόριστη δύναμη του ίδιου. Ας θυμηθούμε τα λόγια που παρατίθενται συχνότερα από όλα: «Και είπε σε αυτούς, “Εξαιτίας της μικρής σας πίστης· διότι αλήθεια σας λέω, αν η πίστη σας είναι τόσο μεγάλη όσο κι ένας σπόρος σιναπιού, θα πείτε σε αυτό το βουνό, ‘Πήγαινε από εδώ εκεί’, και αυτό θα πάει, και τίποτα δεν θα είναι αδύνατον για εσάς”». (κατά Ματθαίο 17:20)

Τα ιερά όντα του Κρίσνα

Υπάρχει μια ανάλογη ιστορία στην Ινδική μυθολογία, στην οποία αξίζει να σταθούμε για λίγο, καθώς θα μας βοηθήσει να δούμε τις Χριστιανικές και Ιουδαϊκές διηγήσεις κάτω από ένα καινούριο φως. Στο συναρπαστικό βιβλίο του Ντόναλντ Α. Μακένζι «Ινδικοί Μύθοι και Θρύλοι» (Donald A. Mackenzie, “Indian Myth and Legend”), υπάρχει μια υπέροχη και εξαιρετικά εκφραστική σκηνή όπου ο θεός Κρίσνα, σε θνητή μορφή και μόνος, συμβουλεύει τον αδύναμο και γερασμένο μαχαραγιά να πειθαρχήσει και να περιορίσει τον φιλόδοξο και κακό γιο του, Ντουριοντάνα, πριν να είναι πολύ αργά.

Ο Ντουριοντάνα σχεδιάζει – ενάντια σε κάθε συνετή συμβουλή – να στερήσει τα ξαδέρφια του, τους Παντάβα, από τα δικαιώματά τους στη διαδοχή του θρόνου. Καθώς ο Κρίσνα δίνει τις συμβουλές του, ο Ντουριοντάνα εξοργισμένος συνωμοτεί απ’ έξω με τρεις συνεργούς του να πιάσουν και να φυλακίσουν τον Κρίσνα, καθιστώντας έτσι τους Παντάβα πιο αδύναμους.

Αλλά ο Κρίσνα γνωρίζει τις σκέψεις και τα σχέδιά τους και λέει αυτά τα εμπνευσμένα λόγια μπροστά στον πατέρα του Ντουριοντάνα, όταν φωνάζουν τον Ντουριοντάνα να ξαναέρθει στην αίθουσα: «Α! Εσύ που τόσο λίγα καταλαβαίνεις, επιθυμείς να συλλάβεις εμένα; Μάθε τώρα πως δεν είμαι μόνος εδώ, γιατί όλοι οι θεοί και τα ουράνια όντα είναι μαζί μου.»

Μετά, με ένα συνταρακτικό τρόπο, με μια θεϊκή μεταμόρφωση, αποκαλύπτει την πραγματική του φύση και γίνεται μια γλώσσα φωτιάς, με φλόγες να πετάγονται από το στόμα και τα μάτια και τα αυτιά του, σπίθες ανάβουν από το δέρμα του, που είναι τόσο λαμπερό όσο και ο ήλιος, ενώ τριγύρω του εμφανίζονται θεοί και ουράνια όντα.

Ο Ιησούς μεταμορφώνεται μέσα σε εκτυφλωτικό φως. Για μια παρόμοια μεταμόρφωση μιλά και ο Ινδουιστικός μύθος. «Η μεταμόρφωση του Ιησού», του Καρλ Μπλοχ (PD-US)

 

Όπως οι Φαρισαίοι και οι Ρωμαίοι, ο Ντουριοντάνα δεν μπορεί να δει όλα τα θεϊκά όντα, δεν μπορεί να αναγνωρίσει την αόρατη δύναμη του προφήτη που στέκεται μπροστά του. Έτσι σαν τυφλός ακολουθά το μονοπάτι της άγνοιας, παλεύοντας για δύναμη και επιτυχία και προδίδοντας ακόμα και την ίδια του την οικογένεια όταν νομίζει ότι στέκεται εμπόδιο στο δρόμο του. Τελικά, αυτός ο δρόμος οδηγεί στην απόλυτη αυτοκαταστροφή. Παρατηρούμε το ίδιο και στις Χριστιανικές ιστορίες: ο Ηρώδης, ο Πιλάτος και ο Ιούδας, όλοι καταστρέφονται από την τυφλότητά τους.

Ο Αγ. Παύλος τη στιγμή που τυφλώνεται από τον Θεό. «Η Μεταστροφή του Αγίου Παύλου», του Καραβάτζιο, 1601. Λάδι σε καμβά. Σάντα Μαρία ντελ Πόπολο, Ρώμη (Public Domain)

 

Και εδώ υπάρχει αναλογία με τους Ινδικούς θρύλους. Ο Κρίσνα αποκηρύττει εκείνους «τους ανθρώπους με τις δαιμονικές φύσεις…στερημένους από αγνότητα, καλή συμπεριφορά και αλήθεια», οι οποίοι ισχυρίζονται ότι στο σύμπαν δεν υπάρχει αλήθεια, καθοδηγητικές αρχές και κυβερνήτης». Αυτοί οι άνθρωποι, σύμφωνα με τον Κρίσνα, είναι αυτοί που «γεννήθηκαν για να καταστρέψουν το σύμπαν».

Ακούγεται αρκετά σκληρό, και ο φιλελεύθερος ανθρωπισμός το μισεί και πάντα θέλει να το απαλύνει. Αλλά οι γραφές μας προειδοποιούν ότι η απάρνηση του πνευματικού κόσμου και της σχέσης μας με αυτόν έχει σημαντικές επιπτώσεις.

Μοιάζει να υπάρχει άμεση σχέση ανάμεσα στο να αρνείται κάποιος την πνευματική πραγματικότητα και στο να είναι, ελλείψει καλύτερης λέξης, κακός. Το κακό, σαν έννοια, είναι εξαιρετικά δυσάρεστο για τη σύγχρονη σκέψη, όπως και η ιδέα ότι μπορεί να προκύψει από την έλλειψη της πνευματικής πίστης. Τα σύγχρονα μέσα ενημέρωσης συχνά προσπαθούν να σκιαγραφήσουν όσους έχουν κλίση προς την πνευματικότητα ως κακούς: ζηλωτές, εξτρεμιστές, τρομοκράτες. Όπως παρατήρησε ο ψυχαναλυτής Τζέιμς Χόλις: «Το κύριο έργο του μοντερνισμού, κινήματος της λογοτεχνίας, της ζωγραφικής, της μουσικής, της ψυχολογίας, της φιλοσοφίας και της ταραγμένης ευαισθησίας κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων αιώνων, ήταν να επιβεβαιώσει τη διάβρωση της εξουσίας τέτοιων θεσμών [της Εκκλησίας ,της κυβέρνησης και της οικογένειας] και να διαλύσει τις αξιώσεις τους πάνω στη διακυβέρνηση της σύγχρονης ψυχής.»

Ο Διαφωτισμός του 18ου αιώνα ανακήρυξε τη λογική (και συνεκδοχικά, την αφοσιωμένη κόρη της, την επιστήμη) ως υπέρτατη αρχή και ρυθμιστή της ζωής μας, και αυτό, παρά το γεγονός ότι μετά από 200 χρόνια γονυκλισίας σε αυτήν, ανακαλύπτουμε ότι δεν μας παρέχει καμμιά βάση για να ζήσουμε μια «καλή» ζωή. Πράγματι, η άθλια αποτυχία της να μας δώσει ένα πειστικό ηθικό θεμέλιο για να ζήσουμε πραγματικά μια ικανοποιητική ζωή είναι ολοφάνερη. Ο Άγγλος συγγραφέας Πίτερ Στάνφορντ παρατήρησε ότι: «Φανταζόμαστε πως είμαστε τόσο εξυπνότεροι από τις παλαιότερες γενιές, πως η σοφία μας φιλτραρισμένη μέσα από την επιστήμη και τη λογική έχει ξεπεράσει τη δική τους. Τα αποτελέσματα είναι παραπλανητικά και αποθαρρυντικά.»

Το ακατανόμαστο μυστήριο

Η αληθινή σχέση ανάμεσα στη λογική και το πνεύμα είναι αυτή που ο Θωμάς ο Ακινάτης γνώριζε πολύ παλιά, τον 13ο αιώνα: «Η λογική μάς πηγαίνει εκεί που το ακατανόμαστο μυστήριο ξεκινά». Τι θαυμάσια έκφραση: «το ακατανόμαστο μυστήριο». Μας δείχνει το σημείο όπου αντιλαμβανόμαστε το αόρατο, τους θεούς και τα θεϊκά όντα γύρω μας, τα θαύματα, το σύμπαν που δουλεύει με σχεδόν απερίγραπτους τρόπους για φέρει το καλό.

«Ο Άγιος Θωμάς ο Ακινάτης», περίπου το 1410-1412, του Τζεντίλε ντα Φαμπριάνο. Από το πολύπτυχο της Βάλε Ρομίτα. Πινακοθήκη Μπρέρα, Μιλάνο (Public Domain)

 

Και αυτός είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους χρειαζόμαστε να πιστεύουμε στον πνευματικό κόσμο, καθώς, σύμφωνα με τον Γιουνγκ πάλι, «το να νιώθουν οι άνθρωποι πως ζουν τη συμβολική ζωή, πως είναι ηθοποιοί στο θεϊκό έργο, αυτό είναι που δίνει στην ανθρώπινη ζωή το μοναδικό της νόημα, οτιδήποτε άλλο είναι χυδαίο και κοινότοπο και μπορείτε να το απορρίψετε. Μια καριέρα, το να κάνουμε παιδιά, όλα είναι μάγια (ψευδαίσθηση) συγκρινόμενα με εκείνο το ένα πράγμα που νοηματοδοτεί τη ζωή.»

Χωρίς αυτή τη νοηματοδότηση, οι ζωές μας μένουν κενές και πέφτουμε θύματα σε κάθε είδους ναρκισσισμό, εθισμό, συναισθηματικές και σωματικές παθολογίες – παθολογίες που έχουν πνευματική ρίζα.

Στο τέλος, ο Τζέιμς Χόλις ξανά: «Το σύμβολο και η μεταφορά είναι τα μεγαλύτερα χαρίσματά μας, μιας και κάνουν τον πολιτισμό και την πνευματικότητα δυνατά. Το ζώο ζει το μυστήριο. Ο άνθρωπος το βιώνει ως μυστήριο.» Αρνούμενοι το μυστήριο, αρνούμενοι το θείο υποβιβάζουμε την ανθρώπινη φύση μας. Γινόμαστε σαν τα ζώα, που απλώς ζουν και πεθαίνουν. Η αληθινή μας μοίρα είναι μάλλον αντίθετη: να γίνουμε κάποια μέρα ένα με τα ιερά όντα που περιβάλλουν τη θειότητα και τελικά να συμμετέχουμε στην καλοσύνη όλου του σύμπαντος.

Όλες οι παραθέσεις προέρχονται από την Νέα Επίσημη Αμερικάνικη διασκευή της Βίβλου (the New American Standard version).

Ο Τζέιμς Σέιλ (James Sale) είναι Άγγλος επιχειρηματίας. Η επιχείρησή του, Motivational Maps Ltd., λειτουργεί σε 14 χώρες. Είναι συγγραφέας πάνω από 40 βιβλίων στην διοίκηση επιχειρήσεων και εκπαίδευση που εκδόθηκαν από μεγάλους διεθνείς οίκους, όπως Macmillan, Pearson, και Routledge. Ως ποιητής, κέρδισε το πρώτο βραβείο στον διαγωνισμό του Συλλόγου Κλασικών Ποιητών (Society of Classical Poets) το 2017 και μίλησε τον Ιούνιο του 2019 στο πρώτο συμπόσιο της ομάδας, που έλαβε χώρα στο Princeton Club της Νέας Υόρκης.