Στην άλλη άκρη του κόσμου, όπου οι ήχοι είναι ξένοι αλλά οι καρδιές ανοιχτές, ένα ελληνικό χωριό βρήκε τρόπο να μιλήσει παγκόσμια. Δεν χρειάστηκαν λέξεις – μόνο τραγούδια και χοροί που κουβαλούν αιώνες ιστορίας. Από τις 23 Ιουλίου έως τις 4 Αυγούστου, μια ομάδα παιδιών, εφήβων και ανθρώπων με βαθιά αγάπη για την παράδοση, ταξίδεψαν χιλιάδες χιλιόμετρα κουβαλώντας μαζί τους την ψυχή ενός τόπου. Η Ελλάδα έδωσε το «παρών» σε ένα παραδοσιακό φεστιβάλ στην Ταϊβάν και το έκανε με συγκινητικό και αυθεντικό τρόπο: με τη Μορφωτική Πολιτιστική Κίνηση Νέων Μελισσοχωρίου, που δεν πήγε απλώς στην Ταϊβάν για να συμμετάσχει σε ένα ακόμη φεστιβάλ. Πήγε με αποσκευές γεμάτες παράδοση για να αφηγηθεί ήθη κι έθιμα όπως παλιά: κάθε τραγούδι, κάθε στίχος, κάθε χορός και κάθε βήμα είχε ψυχή.
Η Ελλάδα συμμετείχε για πρώτη φορά στο Διεθνές Φεστιβάλ Παιδικού Παιχνιδιού της Ταϊβάν· με τη συμμετοχή της έδειξε πως η πολιτιστική κληρονομιά δεν είναι μουσείο, αλλά ζωντανή εμπειρία. Στη σκηνή δεν ανέβηκαν απλώς χορευτές, αλλά φύλακες ενός εθίμου που ενώνει γενιές.
«Ήμασταν η πρώτη ελληνική συμμετοχή στο φεστιβάλ, και αυτό μας γέμισε ευθύνη αλλά και συγκίνηση», λέει στο Αθηναϊκό-Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων η Βαρβάρα Πίκουλα, καθηγήτρια φυσικής αγωγής και χοροδιδασκάλισσα του Συλλόγου, εξηγώντας πως η αποστολή από το Μελισσοχώρι θέλησε να μεταφέρει την αυθεντικότητα των εθίμων της περιοχής. «Όχι απλώς να δείξουμε έναν χορό, αλλά να πούμε μια ιστορία», τονίζει.
Η ιστορία αυτή άρχισε με το τραγούδι «Όλα τα πουλάκια», που τραγουδιόταν τρεις ημέρες πριν από τον γάμο. Οι γυναίκες έπιαναν τα προζύμια και έπλαθαν τα κλίκια, καλώντας συμβολικά τους συγχωριανούς στη χαρά. Ένας ιδιαίτερος μακρόσυρτος ήχος – το χαρακτηριστικό «ιιιιιιι» – αντηχούσε στο χωριό: για άλλους, για να ακουστεί σε κάθε γειτονιά· για άλλους, ως μίμηση του ήχου της γκάιντας που συνόδευε τις τελετές. Ακολούθησε η «Μαρουδιά», ένας χορός αφιερωμένος στις γυναίκες, γεμάτος δύναμη αλλά και μελαγχολία. Αν και χορός του γάμου, το τραγούδι αφηγείται την τραγική ιστορία μιας κοπέλας, της Μαρουδιάς, που πηγαίνει με τη μητέρα της να μαζέψουν χώμα για το πάτωμα του σπιτιού. Ένα ατύχημα της κοστίζει τη ζωή, και μέσα από τα λόγια της, λίγο πριν πεθάνει, ζητά να πλυθεί η προίκα της – αυτή που δεν πρόλαβε να φορέσει. Ένα τραγούδι για τη ζωή και τον θάνατο, τη χαρμολύπη που διαπερνά την ελληνική παράδοση.
Η αποστολή από το Μελισσοχώρι δεν πέρασε απαρατήρητη. Στο Μουσείο των Γηγενών, στην πόλη Γιλάν, οι Έλληνες συμμετέχοντες ανακάλυψαν πολιτισμικά «νήματα» που ενώνουν λαούς: όπως εκείνοι χορεύουν και κερνούν, έτσι και οι δικοί μας πρόγονοι πρόσφεραν κρασί με το κλωντήρι κατά τη διάρκεια του χορού (κλωντήρι = πήλινη κανάτα που έκλεινε με το λουλούδι της μολόχας ως πώμα ). Οι παραδοσιακές φορεσιές έγιναν αντικείμενο θαυμασμού, το κοινό φωτογράφιζε και άκουγε με προσήλωση την ιστορία τους, που είχαν φροντίσει οι διοργανωτές να μεταφραστεί στα κινεζικά, όπως εξηγεί η κα Πίκουλα.
Στο βλέμμα των διοργανωτών, στο χαμόγελο των θεατών, στο χειροκρότημα που απλώθηκε από τη σκηνή της Γιλάν, ο πολιτισμός μας αναγνωρίστηκε, αγαπήθηκε και χειροκροτήθηκε. Η φορεσιά του Μελισσοχωρίου, το κλωντήρι, οι παραδοσιακές κινήσεις του χορού – όλα έγιναν αντικείμενο θαυμασμού και σεβασμού από ανθρώπους που, μέχρι πρότινος, δεν είχαν ξανακούσει ούτε το όνομα του χωριού. «Δεν περιμέναμε, φεύγοντας από εδώ, ότι τα έθιμα ενός μικρού χωριού, όπως είναι το Μελισσοχώρι, θα ενδιέφεραν τόσο πολύ ανθρώπους όχι μόνο από την Ταϊβάν, αλλά και από όλες τις αποστολές που συμμετείχαν», εξομολογείται με συγκίνηση η κα Πίκουλα.
Και όμως, αυτό συνέβη. Αυτό το ταξίδι ήταν μια γέφυρα ανάμεσα στην Ελλάδα και τον κόσμο, μια απόδειξη πως ο πολιτισμός μας μπορεί να ταξιδέψει, να συγκινήσει, να ενώσει. Ήταν μια εμπειρία ζωής για τα παιδιά του Συλλόγου. «Η εμπειρία στην Ταϊβάν ήταν αξέχαστη. Συνδεθήκαμε ακόμη πιο πολύ ως ομάδα. Ο πολιτισμός μας νομίζω πως έμεινε αξέχαστος και σε αυτούς και σε εμάς», λέει η 17χρονη Μαρία. «Δεθήκαμε με άλλες χώρες, αλλά και μεταξύ μας. Μακάρι κι άλλοι Σύλλογοι να ζήσουν κάτι παρόμοιο», προσθέτει η 15χρονη Λιάνα. «Είμαστε πολύ περήφανοι που διαδώσαμε τον πολιτισμό μας σε μια άλλη ήπειρο», δηλώνει η Βασιλική. «Ήταν κάτι πρωτόγνωρο. Όλοι νιώθουμε περήφανοι που δείξαμε κάτι τόσο ελληνικό τόσο μακριά», τονίζει ο Μόσχος.
Η συμμετοχή της Μορφωτικής Πολιτιστικής Κίνησης Νέων Μελισσοχωρίου στην Ταϊβάν δεν στέφθηκε απλώς με επιτυχία. Ήταν μια ιστορία που γράφτηκε με αγάπη, με ρίζες βαθιές και βλέμμα στραμμένο στο μέλλον. Μια υπενθύμιση ότι, όσο μικρό κι αν είναι ένα χωριό, όταν κουβαλά μαζί του την παράδοσή του, είναι ικανό να φωτίσει τον κόσμο.
Η παραδοσιακή φορεσιά του Μελισσοχωρίου: Ένα υφαντό μνημείο πολιτισμού
Στο Μελισσοχώρι της Θεσσαλονίκης, μια κοινότητα με μακρά ιστορία και βαθιές πολιτισμικές ρίζες, διασώζεται και τιμάται με υπερηφάνεια μία από τις πιο ιδιαίτερες και φορτισμένες με συμβολισμό παραδοσιακές γυναικείες φορεσιές της Μακεδονίας. Πρόκειται για τη φορεσιά που φέρει το όνομα «ρεντούδι», από τη χαρακτηριστική κόκκινη κορδέλα του κεφαλοδεσίματος – τη ρέντα – που ολοκληρώνει τη γυναικεία εμφάνιση με χάρη, ήχο και λάμψη.
Η παραδοσιακή φορεσιά του Μελισσοχωρίου δεν είναι απλώς ένα ρούχο· είναι ένα πολύπτυχο έργο τέχνης, υφαντό στον αργαλειό, κεντημένο στο χέρι και φορτωμένο με μνήμες, ιερότητα και πολιτισμική ταυτότητα.
Η βασική της σύνθεση περιλαμβάνει:
* Φανέλα μάλλινη: Η πρώτη στρώση, για ζεστασιά.
* Πουκάμισο ριγωτό, ειδικά υφασμένο στον αργαλειό: ένα ρούχο-βάση της καθημερινής ενδυμασίας.
* Αλατζάς: Αμάνικο, βαμβακερό καθημερινό φόρεμα.
* Καμουχάς: Η γιορτινή, μεταξωτή εκδοχή του αλατζά, που φοριέται για πρώτη φορά στον γάμο και συνοδεύει τη γυναίκα σε σημαντικές στιγμές όλης της ζωής της.
* Σαγιάς: Το ιερότερο και πιο αναγνωρίσιμο τμήμα της φορεσιάς. Υφαντός, βαμβακερός, διακοσμημένος με εντυπωσιακά πολύχρωμα κεντήματα στις «σκούτες» – τα πίσω ανοίγματα του φορέματος που αναδιπλώνονται ώστε να αναδεικνύεται ο πλούσιος διάκοσμος. Συχνά, το κέντημα σχηματίζει τρίγωνο, στο κέντρο του οποίου δεσπόζει το τόξο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ενώ αρκετές φορές συναντώνται μοτίβα με λουλούδια, γλάστρες και ελληνικές σημαίες.
Όπως τονίζει η κα Πίκουλα, «οι γυναίκες του Μελισσοχωρίου φρόντιζαν οι σκούτες να ‘τσιμπιούνται’ μεταξύ τους, για να φαίνονται σωστά τα κεντήματα και να δείχνει όμορφα η φορεσιά στο χορό».
Μια φορεσιά με κοινωνική σημειολογία
Η φορεσιά δεν αλλάζει μόνο με τις εποχές, αλλά και με τις φάσεις της ζωής. Σε περιπτώσεις πένθους, οι σκούτες του σαγιά αναδιπλώνονται προς τα μέσα, ώστε να μη φαίνεται ο κεντητός διάκοσμος, ενώ αν το πένθος είναι βαρύ, ολόκληρος ο σαγιάς βάφεται μαύρος.
Το χειμώνα, προστίθεται ο οστάρ, ένα μάλλινο εξωτερικό φόρεμα. Το φθινόπωρο και την άνοιξη, οι πλουσιότερες γυναίκες φορούν τη γουνέλλα, ένα κιμπάρικο ένδυμα με αγορασμένο ύφασμα από τη Θεσσαλονίκη, λεπτότερο, κεντημένο με μεταξωτές κλωστές.
Η φούτα (η κόκκινη ποδιά με κρόσσια), οι κάλτσες (σκούνια) – μάλλινες ή βαμβακερές – και το ζωνάρι, μάλλινο και υφαντό, συμπληρώνουν την εμφάνιση. Στις επίσημες περιστάσεις, οι κάλτσες είναι κόκκινες, πλεγμένες στο χέρι με λεπτομέρειες-μπολντούρες.
Το κεφαλοδέσιμο αποτελεί ξεχωριστό κεφάλαιο. Η πουλίσια σκέπη, ένα αγοραστό μαντήλι από την Κωνσταντινούπολη, δεσπόζει, με χαρακτηριστικό βυσσινί χρώμα και σταμπωτά λουλούδια. Από πάνω, η ρέντα ή ρεντούδι – κόκκινη κορδέλα με τις άκρες να πέφτουν πίσω στην πλάτη. Πάνω σε αυτή, προσαρμόζεται το σοργούτσι, ένα λουλούδι από ασημένια φύλλα που τρέμει διακριτικά στο βάδισμα ή στο χορό, αποπνέοντας κομψότητα.
«Όταν η γυναίκα δεν είχε χρήματα για το σοργούτσι, το αντικαθιστούσε με μια μολόχα, ένα λουλούδι από την αυλή της», αναφέρει χαρακτηριστικά η κα Πίκουλα, υπογραμμίζοντας τη βαθιά σχέση της φορεσιάς με τη φύση και τη δημιουργικότητα.
Σε γάμους και θρησκευτικές τελετές, χρησιμοποιούνταν επίσης το πόσκεπο (κόκκινο μεταξωτό μαντήλι που κάλυπτε το πρόσωπο της νύφης) και το πισκίρι, το νυφικό πέπλο.
Το μεσοφόρι, με χαρακτηριστικό κόκκινο χρώμα, πράσινη και μαύρη ρίγα, φτάνει μέχρι τους αστραγάλους και είναι κατασκευασμένο από διαφορετικά υφάσματα: μάλλινο στο πάνω και κάτω μέρος, βαμβακερό στο ενδιάμεσο.
Στην πλάτη, συναντάμε τις πάρκες, που θυμίζουν μακριά μαλλιά στολισμένα με πάπκες (κοχύλια) – μια αναφορά στη γυναικεία ομορφιά και στο φυσικό κάλλος.
Η φορεσιά του Μελισσοχωρίου παραμένει ζωντανή όχι μόνο μέσα από τα μουσεία και τις φωτογραφίες, αλλά και στις τοπικές γιορτές και χορούς. Είναι ένα ενδυματολογικό σύμβολο ταυτότητας, αλλά και ένα πολιτισμικό εργαλείο που ενώνει τις γενιές και αναδεικνύει τη γυναικεία δεξιοτεχνία, φαντασία και γούστο.
Από τα χέρια των γιαγιάδων στα χέρια των εγγονών, το «ρεντούδι» συνεχίζει να μαρτυρά μια ιστορία περηφάνιας, παράδοσης και γυναικείας κομψότητας.
Η Μορφωτική Πολιτιστική Κίνηση Νέων Μελισσοχωρίου: Από το 1977 θεματοφύλακας της παράδοσης
Η Μορφωτική Πολιτιστική Κίνηση Νέων Μελισσοχωρίου ιδρύθηκε το 1977 με έναν ξεκάθαρο και βαθιά ουσιαστικό στόχο: την πολιτιστική αφύπνιση και την ενίσχυση της τοπικής ταυτότητας της κοινότητας του Μελισσοχωρίου. Στα πρώτα της βήματα, η δράση του Συλλόγου επικεντρώθηκε κυρίως στην καταγραφή και διατήρηση της προφορικής και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, με έμφαση στα τοπικά τραγούδια, τα έθιμα και τους χορούς.
Σήμερα, σχεδόν πέντε δεκαετίες αργότερα, ο Σύλλογος παραμένει ζωντανός πυρήνας πολιτισμού και δραστήρια κοιτίδα νέων ανθρώπων που, όχι μόνο τιμούν τις παραδόσεις των προγόνων τους, αλλά τις μεταλαμπαδεύουν με ενθουσιασμό στις επόμενες γενιές.
Η πρόεδρος του Συλλόγου, Ζαχαρούλα Νακούτη, με πάνω από 20 χρόνια προσφοράς, τονίζει με συγκίνηση:
«Ξεκίνησα ως χορεύτρια και τα τελευταία πέντε χρόνια είμαι πρόεδρος του Συλλόγου. Μαζί με τα παιδιά, με το Συμβούλιο, συνεχίζουμε και εύχομαι να μείνει για πολλά χρόνια ο Σύλλογος γιατί τον αγαπάμε.»
Η αγάπη αυτή φαίνεται ξεκάθαρα και από τη συμμετοχή των παιδιών:
«Φέτος είχαμε πολλά μικρά παιδιά, που έρχονταν με τέτοια χαρά που δεν περιγράφεται», συμπληρώνει η ίδια.
Η Αθηνά Κουλουμπατσάνη, γραμματέας του Συλλόγου την τελευταία πενταετία, εξηγεί πώς ο αρχικός στόχος της πολιτιστικής ενδυνάμωσης της κοινότητας εξελίχθηκε με τα χρόνια. Σήμερα, ο ρόλος του Συλλόγου είναι διττός: από τη μία, να διατηρήσει ζωντανή την τοπική παράδοση και από την άλλη, να γνωρίσει και να εντάξει τους νέους κατοίκους του Μελισσοχωρίου, που προέρχονται από διαφορετικές περιοχές ή χώρες, μέσα από τον πολιτισμό.
«Εστιάζουμε στο να δείξουμε αυτά τα έθιμα που μπορεί να γεννήθηκαν εδώ, στη Θεσσαλονίκη ή και αλλού, ώστε όλοι να τα γνωρίσουν και να τα αγαπήσουν», λέει χαρακτηριστικά.
Με δραστήρια χορευτικά τμήματα, συμμετοχή σε φεστιβάλ και πολιτιστικές εκδηλώσεις, αλλά και συστηματική ενασχόληση με τη λαογραφία, η Μορφωτική Πολιτιστική Κίνηση Νέων Μελισσοχωρίου αποδεικνύει πως η παράδοση δεν είναι παρελθόν – είναι παρόν με μέλλον.
Της Σοφίας Παπαδοπούλου
