Ελλάδα

Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου στις 2 Απριλίου, η Σοφία Μαντουβάλου, πεζογράφος αλλά και παιζωγράφος, είχε την καλοσύνη να παραχωρήσει στους Epoch Times μία συνέντευξη και να μιλήσει για τη δική της ιδιαίτερη σχέση με αυτό το αχανές, πλούσιο, γεμάτο εικόνες και χρώματα σύμπαν, για αυτά που την εμπνέουν και την παρακινούν και για όσα θέλει να προσφέρει γράφοντας βιβλία για παιδιά.

Πρόκειται για μία μακρά και γόνιμη σχέση, που ξεκίνησε το 1994 με το βιβλίο «Ντορεμιφασολλασι», που έγραψε για να μιλήσει στον γιο της για τη μουσική. Από τότε συνέχισε να του μιλά, όπως και σε χιλιάδες άλλα παιδιά, για ένα σωρό άλλα θέματα, ξεπερνώντας τους 90 τίτλους και αποσπώντας πολλές διακρίσεις, με αποκορύφωμα την υποψηφιότητά της για το Διεθνές Βραβείο Άντερσεν το 2014, το Βραβείο του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου (ΙΒΒΥ) το 2014 για το «Φουστάνι με τις πεταλούδες» και το Κρατικό Βραβείο Παιδικού Λογοτεχνικού Βιβλίου το 2019 για το βιβλίο της «Το αγόρι που διάβαζε στις κότες».

Τα βιβλία της Σοφίας χαρακτηρίζονται από το παιχνίδι, το χιούμορ, τη φαντασία (δύο πολύ καλοί της φίλοι, όπως λέει και η ίδια), την ανατρεπτικότητα, την προσφορά και την αγάπη, μεταξύ άλλων. Είναι μικροί φωτεινοί πυρήνες γεμάτοι ζωηρές ιδέες, που στέλνει η συγγραφέας στα παιδιά για να τα προσκαλέσει σε μία «εκδρομή στη ζωή, χέρι-χέρι με τη φαντασία».

Με σπουδές στην Εξελικτική Ψυχολογία, την Εκπαιδευτική Τεχνολογία και τη Σκηνοθεσία, δημιουργεί σύγχρονα παραμύθια με βάθος και πολλά επίπεδα, πάντα στη γλώσσα που μπορούν να καταλάβουν και να απολαύσουν τα παιδιά.

Με σεβασμό στα παιδιά, τους προσφέρει πλήθος πολύχρωμων, χαρούμενων κόσμων και ιδεών για να τα βοηθήσει να αναπτύξουν τη δική τους σκέψη και προσωπικότητα και να γίνουν ώριμα και δημιουργικά μέλη ενός καλύτερου κόσμου.

Με αγάπη για όλους, δεν σταματά ποτέ να συνομιλεί με τη φιλενάδα της τη Φαντασία.

Η Σοφία Μαντουβάλου είναι πολυτάλαντος άνθρωπος και η δημιουργικότητά της δεν εξαντλείται στη συγγραφή παιδικών βιβλίων. Έχει γράψει αρκετά σενάρια με εκπαιδευτικό περιεχόμενο και δεν έχει πάψει να επισκέπτεται σχολεία για να διασκεδάζει μαζί με τα παιδιά. Ωστόσο εδώ θα μιλήσουμε για τα παραμύθια, αρχίζοντας… από την αρχή:

ΕΡ.: Τι είναι αυτό που σας τράβηξε στη συγγραφή παιδικών βιβλίων;

Σ.Μ.: Βασικά, ξεκίνησα να γράφω για παιδιά γιατί μέσα μου είμαι ένα μεγάλο παιδί: «Από έξω γριούλα κι από μέσα εγγονούλα». Οτιδήποτε θα έκανα στη ζωή μου θα έχει πάντα σχέση με τα παιδιά. Σπούδασα Ψυχολογία του Παιδιού, σπούδασα Παιδαγωγικά, σπούδασα Σκηνοθεσία κι έγραφα σενάρια για την εκπαίδευση – πάλι για παιδιά – δηλαδή, νομίζω ότι ο προσανατολισμός μου ήταν η διαμόρφωση του μυαλού και της ψυχής των παιδιών.

Δεν το σκέφτηκα επί τούτου, αλλά φαίνεται ότι εκεί με οδηγούσε. Η ψυχή μου, τα ενδιαφέροντά μου, τα όνειρά μου… Ναι, πιστεύω ότι εκείνο που ονειρευόμουνα πάντα ήταν ένας καλύτερος κόσμος. Ήθελα να πηγαίνω τα παιδιά μια εκδρομή στη ζωή χέρι-χέρι με τη φαντασία, και μέσα από αυτή την εκδρομή – γιατί κάθε βιβλίο μου κρύβει ένα μικρό μου όνειρο για έναν καλύτερο κόσμο και πιστεύω ότι αυτό είναι αλήθεια για όλους τους συγγραφείς – πιστεύω ότι τα παιδιά μπορούν να διαμορφώσουν τη σκέψη τους και το συναίσθημά τους, τον εαυτό τους και τη δράση τους σε αυτόν τον κόσμο. Να αποκτήσουν ατομική ευθύνη, συλλογική ευθύνη, κάπως έτσι τα σκέφτομαι στην πορεία…

ΕΡ.: Οπότε έχετε πάντα στον νου σας το τι μπορείτε να προσφέρετε στα παιδιά.

Σ.Μ.: Α, κοίταξε, η προσφορά είναι ένα χαρακτηριστικό έτσι κι αλλιώς δικό μου. Δηλαδή, νομίζω ότι ο κάθε άνθρωπος σε αυτή τη ζωή αξίζει να ζει αν προσφέρει – ανάλογα με το όνειρό του, με τη δυνατότητά του, με την προσωπικότητά του, σε όλους τους χώρους. Γενικά πιστεύω στην αγάπη – η αγάπη είναι πράξη. Είναι πράξη προς τον εαυτό μας, να γίνουμε όσο καλύτεροι μπορούμε, είναι πράξη προς τους άλλους, είναι πράξη ατομική και συλλογική, επομένως εκεί είναι όλο. Πιστεύω ότι όλα τα βιβλία για παιδιά ουσιαστικά για την αγάπη γράφουν, με άλλο τρόπο το κάθε ένα.

Ένας καλύτερος κόσμος για να γίνει, πρέπει να υπάρχει ενσυναίσθηση. Πρέπει να σέβεσαι τον άλλον. Όταν σέβεσαι τον άλλον, σημαίνει ότι σέβεσαι και τον εαυτό σου. Όταν σκέπτεσαι τον άλλον, μπορείς και να του προσφέρεις. Είναι μία αλυσίδα όλα αυτά τα πράγματα.

ΕΡ.: Ναι, πραγματικά. Συμφωνώ.

Σ.Μ.: Δεν είναι; Δεν ξέρω αν όλοι όσοι γράφουν σκέπτονται με τον ίδιο τρόπο. Δεν θα σου πω ότι για μένα δεν είναι ένα παιχνίδι το γράψιμο. Υπάρχει η τέχνη της λογοτεχνίας, που για μένα είναι ένα παιχνίδι εξαιρετικό με τις έννοιες και τις λέξεις, δύσκολα θέματα που μου αρέσει να τα κατεβάζω στο επίπεδο του παιδιού και μέσα από έναν μύθο να πω την αλήθεια, γιατί μέσα από το ψέμα λες την αλήθεια. Μέσα από το ψέμα καλλιεργείς την αγάπη για τη ζωή και αγάπη για τη ζωή σημαίνει κάνω πράγματα, ώστε όλα γύρω μας να γίνονται καλύτερα.

ΕΡ.: Νομίζω ότι το ψέμα στα παιδικά βιβλία είναι ένα πολύ επιφανειακό ψέμα.

Σ.Μ.: Δεν είναι ψέμα. Είναι αλληγορία, είναι η φανταστική γλώσσα των παιδιών μέσα από την οποία ανακαλύπτουν την αλήθεια. Για τα παιδιά, παραδείγματος χάριν, ο ανιμισμός είναι κάτι το πολύ φυσιολογικό, το να μιλάει ένας σκύλος ή ένα ποντίκι είναι κάτι που το δέχονται πολύ εύκολα. Για αυτά είναι ένας εύκολος τρόπος να αντιμετωπίζουν τις προκλήσεις. Στο βάθος υπάρχει πάντα η αλήθεια και είναι αυτό άλλωστε που κάνει ένα βιβλίο περισσότερο επιτυχημένο ή όχι, διαχρονικό ή όχι.

ΕΡ.: Δηλαδή η φαντασία μάς οδηγεί στην πραγματικότητα.

Σ.Μ.: Η φαντασία είναι η πραγματικότητα! Για εμένα έτσι ήταν τα πράγματα από μικρή: η φαντασία είναι πραγματικότητα. Παίρνω ένα κομματάκι από την πραγματικότητα, το ντύνω με όνειρο και φαντασία και φτιάχνω μια άλλη πραγματικότητα. Όταν η φαντασία συνεργάζεται με τη λογική αλλά και το παράλογο μαζί, μπορούμε να διευρύνουμε την πραγματικότητα και να φτάσουμε στα όριά της: την υπερπραγματικότητα.

Αν δεν ονειρευτείς μια άλλη πραγματικότητα δεν μπορεί να υπάρξει .Η πραγματικότητα είναι πρώτα φαντασία. Η φαντασία, η δύναμη της σκέψης να ανοίγει πολλά καινούργια μονοπάτια από και προς την πραγματικότητα. Η φαντασία σού δίνει την ευκαιρία να σκεφτείς τι άνθρωπος θέλεις να είσαι. Να επαναπροσδιορίσεις τις αξίες σου. Να εργαστείς προς την επιθυμητή πραγματικότητα. Να σπάσεις τα στερεότυπα. Να τα βάλεις με το κακό και να κερδίσει το καλό…

ΕΡ.: Το καλό και γενικότερα οι αξίες που χρειαζόμαστε ως άνθρωποι αποτελούν για εσάς σημαντικό μέρος ενός βιβλίου – ιδίως ενός παιδικού βιβλίου;

Σ.Μ.: Εκείνο που έχει σημασία είναι οι αξίες να περνάνε στα παιδιά. Να περνάνε οι αξίες του καλού, της τρυφερότητας, της αγάπης, της ενσυναίσθησης, της ομάδας… Αυτά είναι. Που θα έπρεπε να περνάνε στο σχολείο. Κάνουν τις προσπάθειές τους οι δάσκαλοι, τις κάνουν και οι γονείς.

Η κατάκτηση της ανάγνωσης είναι το πρώτο βήμα για την κατάκτηση της γνώσης. «Μορφώνω» σημαίνει δίνω μορφή, «μορφώνομαι» παίρνω μορφή. Η γνώση δίνει μορφή στη σκέψη και στα συναισθήματα των παιδιών, ώστε να πάρουν μορφή τα ίδια. Να αντιληφθούν ποια είναι και τι μπορούν να κάνουν και έτσι να αμφισβητήσουν και να ανατρέψουν τα στερεότυπα. Για να διεκδικήσουν και να κερδίσουν τις μάχες τους προς την ελευθερία, την ισότητα και τη δικαιοσύνη χρειάζεται να επιδείξουν συμπεριφορές που μόνο μέσα από την εκπαίδευση μπορούν να κατακτηθούν.

ΕΡ.: Κατ’ επέκταση, θα πιστεύετε και στην κοινωνική ευθύνη ενός συγγραφέα – ή, γενικότερα, καλλιτέχνη;

Σ.Μ.: Για μένα η συγγραφή δεν θα είχε νόημα αν δεν ήταν πολιτική πράξη. Ως συγγραφέας, δε θα μπορούσα παρά να έχω διεισδυτική ματιά πάνω σε ό,τι διαδραματίζεται στην κοινωνία και προσωπική θέση για τα πράγματα. Ως συγγραφέας που γράφει για παιδιά θα ήθελα με το έργο μου να ενεργοποιήσω τη σκέψη και το συναίσθημά τους με τρόπο απελευθερωτικό από την ακινησία της στερεότυπης σκέψης, που θα τα βοηθάει να αισθάνονται, να εκφράζονται και να δρουν με ατομική και συλλογική ευθύνη για έναν καλύτερο κόσμο.

Τα κείμενα μου έχουν πάντα ένα δεύτερο επίπεδο ανάγνωσης. Ακόμα κι όταν δεν πεζογραφώ αλλά παίζω-γράφω για πιο μικρά παιδιά, σπάω το στερεότυπο. Στοιχεία με πολιτικοποιημένες «αταξίες», συνοδεία χιούμορ, υπάρχουν ακόμα και στις πιο απλές ιστορίες μου. Μια πολιτικοποιημένη ματιά θα έπρεπε να είναι η πλέον αναμενόμενη από τη λογοτεχνία. Με κείμενα-μαρμελάδα, που αναπτύσσουν κοινωνικά θέματα επιδερμικά, δε διαμορφώνεται η προσωπικότητα του ανήλικου αναγνώστη. Τα παιδιά πρέπει να κατανοήσουν γιατί ο ήρωας κάνει κάτι και γιατί το υποστηρίζει και αντιλαμβάνονται και αντέχουν τα πάντα αν τους δοθούν με κατάλληλο τρόπο. Δεν είναι εξωγήινοι, ζουν μέσα σε μια οικογένεια, σε ένα κοινωνικό σύνολο, σε ένα σχολείο, βιώνουν βία, αδικία, ανισότητα. Χρειάζονται συναισθηματική και νοητική στήριξη, για να μάθουν γιατί γίνεται κάτι και γιατί πρέπει να το υποστηρίξουν ή να το απορρίψουν. Η πολιτικοποιημένη ματιά σε ένα βιβλίο χτίζει στην ψυχή και στο μυαλό των παιδιών μία στέρεη βάση, όπου οι πράξεις αντιστοιχούν σε ιδέες.

Ευτυχώς, στην πορεία της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας υπήρξαν και υπάρχουν σημαντικοί συγγραφείς με πολιτικοποιημένη ματιά. Εγώ μεγάλωσα με τα βιβλία της Πηνελόπης Δέλτα και της Άλκης Ζέη. Τα σημερινά παιδιά έχουν να επιλέξουν ανάμεσα σε παλιούς και νεότερους σημαντικούς συγγραφείς που δε μασάνε τα λόγια τους.

ΕΡ.: Ποιο θα λέγατε ότι είναι το αγαπημένο σας βιβλίο, από αυτά που έχετε γράψει;

Σ.Μ.: Τα αγαπώ όλα, αλλά το κάθε ένα έχει ένα χαρακτηριστικό για το οποίο το λατρεύω επίσης. Το πρώτο μου βιβλίο μπορώ να μην το αγαπώ, που μ’ έκανε συγγραφέα; Όχι, βέβαια. Ή η «Κότα που έγινε αυγό», που από τότε άρχισα να γράφω χωρίς να σκέφτομαι πώς θα είναι η εικόνα; Γιατί μέχρι τότε ψιλοζωγράφιζα την εικόνα και μετά έγραφα τα λόγια. Γιατί στο «Σκέφτομαι και γράφω» ήμουνα πάτος. Με εικόνες έβλεπα τη ζωή. Τώρα, πώς δεν έγινα ζωγράφος…

Με αποσπάσματα από τις συνεντεύξεις της στη Μαρία Παναγιώτου (Φιλελεύθερος, 20/3/2019) και στην Πελιώ Παπαδιά (Ταλκ, 22/7/2020)

Η Εύβοια είναι το δεύτερο μεγαλύτερο νησί μετά την Κρήτη και έχει άφθονες εναλλαγές τοπίου, με πολλές εκπλήξεις, συνδυάζοντας το  βουνό με τη θάλασσα, τον κάμπο και με τ’ αμπέλια.

Πικάντικο τουλουμίσιο τυρί, τραχανάς με καπνιστό χοιρινό, σεσκουλόπιτα, κατσικάκι Καρύστου γεμιστό, μπακλαβάς κουμιώτικος… Αυτές είναι μονάχα μερικές από τις πολλές χαρακτηριστικές γεύσεις της Εύβοιας, που μας προσκαλούν να ανακαλύψουμε ολόκληρο τον γαστρονομικό της πλούτο.

Οι γεύσεις ενός τόπου χαρακτηρίζονται από τις πρώτες ύλες που δίνει η γη του και η Εύβοια είναι ευλογημένη σε αυτό. Μεγάλη ποικιλία από αγνά προϊόντα κτηνοτροφικά (τυρί, γάλα, μυζήθρες, κρέας), αγροτικά (λάδι, κρασί, κηπευτικά, σύκα), προϊόντα αλλίευσης, αρωματικά βότανα και πολλά ακόμη. Ξηρά σύκα από τον Ταξιάρχη και την Κύμη, βιολογικές ελιές από τις Ροβιές, μανιτάρια από τη Δίρφυ και λιαστό κρασί από την Κάρυστο. Όλα αυτά συνδυάζονται με την πολιτισμική ταυτότητα και την παράδοση του νησιού. H Εύβοια είναι μια αποκάλυψη για τον ταξιδιώτη.

Κεντρική Εύβοια

Αφετηρία για τον εξερευνητή του νησιού είναι η κοσμοπολίτικη Χαλκίδα και στην ευρύτερη παράκτια περιοχή. Οι Ν. Αρτάκη, Πολιτικά, Αυλί­δα, Ν. Λάμψακος, Λευκαντί, Ερέτρια και Αμάρυνθος είναι γνωστές για τα ουζερί, τις ψαροταβέρνες τους και τη νυχτερινή ζωή.

Ανακαλύψτε παραδοσιακές συνταγές για μπι­φτέκια μανιταριών, κόκορα στιφάδο, λιλίκια, καλαμαράκια γεμιστά με σοτέ λάπαθο, τυροπιτάρι, αμυγδαλόπιτα, αχαμνόπιτα (γαλατόπιτα), κέικ με λιαστή ντομάτα Δύστου και ελιές, κουλίκια, μουστοκούλουρα.

Το όρος Δίρφη προσφέρει απλό­χερα τα φημισμένα αρωματικά βότα­να και αυτοφυή και καλλιεργούμενα μανιτάρια του.

Βόρεια Εύβοια

Ταξιδεύοντας, θα γνωρίσετε δασοσκεπή βουνά, πλούσια χλω­ρίδα και πανίδα, ποτάμια και πηγές, όμορφες και πολλές ακρογιαλιές, που δί­νουν λάδι, ελιές, σύκα, θαλασσινά και κρασί εν αφθονία στο βόρειο κομμάτι της Εύβοιας.

Γνωστά τοπικά πιάτα είναι η γαλίπα (ψαροκεφτέδες με θαλάσσια ανε­μώνη) και οι λωλοί χταποδιού.

Στην Κύμη και στην ευρύτερη περιοχή μέχρι το Αλιβέρι, συναντάμε συνταγές που περνούν από γενιά σε γενιά. Η περιοχή φημί­ζεται για τα αποξηραμένα σύκα της (προϊόν με προστατευόμενη ονομα­σία προέλευσης), τα παραδοσιακά γλυκά της όπως ο μπακλαβάς, τα αμυγδαλωτά, τα γλυκά από μούστο (π.χ. σουτζούκια και χαϊμαλιά), καθώς και για τα κηπευτικά που δίνει η περιοχή της λίμνης Δύστου. Κόκορας με γκόγκιλιες, ψαρόσουπα, μελιτζάνες με τραχανά, ρεβυθομάνεστρο, ντολμαδάκια με κιμά, ραβανί με πετιμέζι, καρυδόπιτα, μπακλαβάς κουμιώτικος, σπα­νακόπιτα, τηγανόψωμο και παστέλι, είναι μερικά από τα τοπικά γλυκά και πιάτα που αξίζει να δοκιμάσετε.

Νότια Εύβοια

Κυρίαρχη θέση στην οικονομική ζωή της άγονης Νότιας Εύβοιας (Κάρυστος, Μαρμάρι, Στύρα) είχε ανέκαθεν η κτηνοτροφία. Νόστιμα κρέατα από ζώα μεγαλωμένα στις βουνοπλαγιές της Όχης. Εδώ βρίσκουμε το πικάντικο τουλουμίσιο τυρί, το ανθότυρο, την κεφαλογραβιέρα, αλλά και εξαιρετικό αρωματισμένο μέλι που είναι από τα πιο φημισμένα προϊόντα του νησιού. Αποτέλεσμα, λαχταριστές επιλογές στο τραπέζι, κουρκουμπίνες, τραχανάς με καπνιστό χοιρινό, ψαρόσουπα, κατσικάκι Καρύστου γεμιστό στη γάστρα, βουλωτό αρνάκι ή κατσικάκι Καρύστου. Από γλυκά, μυζηθροχαλβάς, κιουνεφέ, ραβανί Καρύστου και καρυδόπιτα.

Τρία είναι τα πιο χαρακτηριστικά πιάτα της νότιας Εύβοιας, όπου τον τόνο δίνει η αρβανίτικη κουζίνα: το τυροπιτάρι, τα κουρκουμπίνια και το βουλωτό αρνί.

Το τυροπιτάρι (μισοφέγγαρο, με πιο λεπτό φύλλο) ή τηγανόψωμο (στρογγυλό, με πιο χοντρό φύλλο) είναι ένα ζυμάρι με προζύμι ή μαγιά ανοιγμένο σε φύλλο και γεμιστό με το λευκό, μαλακό, αιγοπρόβειο τουλουμοτύρι –της Καρύστου είναι διάσημο. Τα κουρκουμπίνια θεωρούνται ως χαρακτηριστικό ζυμαρικό της αρβανίτικης κουζίνας, οπότε θα τα βρείτε και σε άλλα μέρη της Ελλάδας, όπου τα λένε γκόγκλες ή τζόλια. Και το βουλωτό φτιάχνεται με αρνί καρυκευμένο με σκόρδο και αλατοπίπερο, το οποίο σιγοψήνεται για ώρες σε γάστρα (ή σε κατσαρόλα κλεισμένη πολύ καλά τριγύρω με ζυμάρι), μέχρι να γίνει λουκούμι.

Κατσικάκι Καρύστου γεμιστό στη γάστρα

Υλικά

• 1 κατσικάκι 5 κιλών ή δύο μπροστινά
• 1½ ποτήρι νερού ρύζι Kαρολίνα
• 2 μεγάλα κρεμμύδια ψιλοκομμένα
• 1 ματσάκι δυόσμο ψιλοκομμένο
• 250 γρ. φρέσκο ανάλατο τυρί Καρύστου ή κασέρι
• 1 κ. γ. πελτέ ντομάτα
• 1 γαλέτα τριμμένη
• αλάτι θαλασσινό
• φρεσκοτριμμένο πιπέρι
• 1 κιλό πατάτες κομμένες κυδωνάτες
• χυμό από 2 λεμόνια
• 1 κ. σ. μουστάρδα πικάντικη
• 1 ποτήρι κρασιού ελαιόλαδο

Εκτέλεση

1. Πασπαλίζουμε το κατσικάκι με αλάτι και πιπέρι και το αφήνουμε στην άκρη.

2. Σε κατσαρόλα σοτάρουμε σε ελαιόλαδο το κρεμμύδι μέχρι «να γυαλίσει».

3. Προσθέτουμε 1½ ποτήρι ζεστό νερό, το ρύζι, το δυόσμο και τον πελτέ ντομάτας. Μόλις βράσει η γέμιση (περίπου 25 λεπτά), την κατεβάζουμε από τη φωτιά και πασπαλίζουμε με το τυρί και τη γαλέτα ανακατεύοντας με ξύλινη κουτάλα.

4. Γεμίζουμε με το μείγμα την κοιλιά τού κατσικιού. Εναλλακτικά, ανοίγουμε με το μαχαίρι διαχωρίζοντας το κρέας από τα κόκκαλα ώστε να υπάρχει χώρος να βάλουμε τη γέμιση.

5. Πιέζουμε τη γέμιση και ράβουμε με σακοράφα και χοντρή κλωστή το κρέας.

6. Σε μπολάκι αναμειγνύουμε τον χυμό λεμονιού, τη μουστάρδα και το ελαιόλαδο μέχρι να ομογενοποιηθούν.

7. Βάζουμε σε πήλινη γάστρα το κατσικάκι και τις πατάτες και τα περιχύνουμε με τη σάλτσα μουστάρδας και το σκεπάζουμε.

8. Ψήνουμε σε καλά προθερμασμένο φούρνο στους 200οC για 90 λεπτά. Αργότερα, χαμηλώνουμε τη θερμοκρασία στους 180οC και ψήνουμε για 1 ώρα ακόμα .

9. Βγάζουμε τη γάστρα από τον φούρνο και αφήνουμε να κρυώσει λίγο το κρέας πριν το κόψουμε σε μερίδες.

Πηγές: Πρώτο Θέμα, Γαστρονόμος, Αιρετικά

«Η αντιμετώπιση της εγκληματικότητας των ανηλίκων είναι εθνική υπόθεση και δεν πρόκειται να μείνουμε παρατηρητές επιτρέποντας την εξάπλωση αυτού του φαινομένου», τόνισε η υπουργός Κοινωνικής Συνοχής και Οικογένειας Σοφία Ζαχαράκη, μιλώντας στο ΑΠΕ-MΠE για το φλέγον, όπως διαμορφώνεται, ζήτημα της εγκληματικότητας των ανηλίκων.

Όπως επεσήμανε, η ενδοσχολική βία και παραβατικότητα των ανηλίκων, που μπορεί να οδηγήσουν στην εγκληματικότητα, βρίσκονταν εξαρχής στην ατζέντα της κυβέρνησης, ενώ σημείωσε ότι «η µετα-COVID περίοδος, έβγαλε στην επιφάνεια πρωτόγνωρες συμπεριφορά, ιδίως στους εφήβους».

Επίσης, η κα Ζαχαράκη αναφέρθηκε στις πρωτοβουλίες της κυβέρνησης και ειδικά του υπουργείου που προΐσταται, για την αντιμετώπιση της παιδικής παραβατικότητας-εγκληματικότητας και εκτίμησε ότι η συνεργασία όλων μπορεί να φέρει απτά αποτελέσματα.

Το πλήρες κείμενο της συνέντευξης της υπουργού Κοινωνικής Συνοχής και Οικογένειας Σοφίας Ζαχαράκη στο ΑΠΕ-ΜΠΕ είναι το εξής:

Ερ.: Η εγκληματικότητα των ανηλίκων, ένα φαινόμενο με παγκόσμιες διαστάσεις, διογκώνεται συνεχώς και στη χώρα μας. Ποιες είναι οι πρωτοβουλίες του υπουργείου και της κυβέρνησης γενικότερα, για την αντιμετώπιση του προβλήματος;

Απ.: Πρέπει να ορίσουμε με σαφήνεια τις έννοιες εγκληματικότητα, παραβατικότητα και ενδοσχολική βία μεταξύ ανηλίκων είτε αυτή διαπράττεται μεταξύ τους είτε από τους ανήλικους προς τους ενήλικες.

Η εγκληματικότητα μεταξύ των ανηλίκων αποτελεί ανησυχητικό παγκόσμιο φαινόμενο. Στη χώρα μας τα προβλήματα εντοπίζονται, κυρίως, στην παραβατικότητα των ανηλίκων εντός και εκτός σχολείου με κέντρο την (οπαδική και την ενδοσχολική βία). Συναντάμε, όμως, πολλά σοκαριστικά περιστατικά σε χώρες του δυτικού κόσμου. Αυτό που πρέπει να τονιστεί δεν είναι τόσο η γεωγραφική έκταση της εγκληματικότητας των ανηλίκων όσο το ότι έχει πολλές διαστάσεις με ιδιαίτερα αυξημένη ένταση. Για εμάς ως Πολιτεία δεν υπάρχει εφησυχασμός, η αντιμετώπιση της εγκληματικότητας των ανηλίκων είναι εθνική υπόθεση και δεν πρόκειται να μείνουμε παρατηρητές, επιτρέποντας την εξάπλωση αυτού του φαινομένου. Άλλωστε, τα συγκεκριμένα περιστατικά ενδοσχολικής βίας και παραβατικότητας που μπορεί να οδηγήσουν στην εγκληματικότητα βρίσκονται εξαρχής στην ατζέντα της κυβέρνησης, τόσο εντός των σχολείων, όπου απαιτείται διακριτός σχεδιασμός, όσο και έξω από αυτά, όπου το ζήτημα καθίσταται πιο περίπλοκο. Και ο ίδιος ο πρωθυπουργός ασχολείται προσωπικά με την πλήρη αποτύπωση και την αντιμετώπιση, αλλά κυρίως τις μεθόδους πρόληψης του φαινομένου.

Υπάρχουν πολλές πρωτοβουλίες που έχουν ελήφθησαν την προηγούμενη τετραετία με τριπλό στόχο: καταγραφή του φαινομένου, στήριξη της Σχολικής Κοινότητας, διαμόρφωση πλαισίου αποτελεσματικών πρακτικών για την αντιμετώπιση του. Σε νομοθετικό επίπεδο, αλλά και στο κομμάτι της εκπαίδευσης, όταν και ως υφυπουργός με την τότε υπουργό Νίκη Κεραμέως είχαμε πραγματοποιήσει την πρώτη εισαγωγή ψυχολόγων σε Γενικό Σχολείο και είχαμε διπλασιάσει τον αριθμό των ψυχολόγων-κοινωνικών λειτουργών σε 3.200. Νομοθετήθηκε νέο πλαίσιο για την αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού, ενώ έχει ενισχυθεί η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών στα ζητήματα αυτά με το πρόγραμμα «φιλία», συγχρόνως μέσω της ένταξης των Εργαστηρίων Δεξιοτήτων στο σχολικό πρόγραμμα που βοηθούν στην πρόληψη, μέσω των θεματικών του αλληλοσεβασμού και της διαφορετικότητας, της κατάρριψης στερεοτύπων και προώθησης της ισότητας, του σεβασμού των κανόνων και της θετικής συμπεριφοράς, και της αλληλεγγύης, των δημοκρατικών αξιών και της ενεργούς πολιτειότητας. Πολύ σημαντικές είναι και οι πρωτοβουλίες που έχουν ληφθεί για τη φιλική προς τα παιδιά δικαιοσύνη.

Με την υποστήριξη της Προεδρίας της Κυβέρνησης προχωράμε, όμως, άμεσα σε μια διυπουργική πρωτοβουλία, με τη μορφή Επιτροπής, την οποία θα συντονίζει το υπουργείο Κοινωνικής Συνοχής & οικογένειας.

Πέρα από τα συναρμόδια υπουργεία, όπως το Παιδείας, Αθλητισμού και Θρησκευμάτων, το Ψηφιακής Διακυβέρνησης, το Δικαιοσύνης, το Προστασίας του Πολίτη, το Μετανάστευσης και Ασύλου και το Εσωτερικών, πολύ βασικό ρόλο στο έργο της Επιτροπής θα διαδραματίσουν η επιστημονική κοινότητα, οι πολύ αξιόλογες οργανώσεις της Κοινωνίας των Πολιτών με τις καίριες παρεμβάσεις τους, καθώς και οι φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης με τις κοινωνικές τους υπηρεσίες.

Το φαινόμενο αυτό χρήζει άμεσης παρέμβασης και δεν πρόκειται να το αντιμετωπίσουμε γραφειοκρατικά. Και βέβαια είναι σημαντικό να προσθέσουμε ότι δεν χωράνε κομματικά στεγανά. Θα απασχολήσουμε και τις αντίστοιχες Επιτροπές στη Βουλή και με χαρά είμαστε διατεθειμένοι να πραγματοποιήσουμε και μια Ολομέλεια για το ζήτημα αυτό. Η σύνθεση απόψεων μεταξύ των κομμάτων θα είναι ωφέλιμη.

Στόχος μας είναι η πρόληψη τέτοιου είδους περιστατικών, η καταγραφή όλων των ήδη ληφθέντων μέτρων, η εκπόνηση νέων για την αντιμετώπιση του φαινομένου, καθώς και η επανένταξη στην κοινωνία των παιδιών µε παραβατική συμπεριφορά. Στόχος είναι μια κοινωνία που να αγκαλιάζει το παιδί, να νοιώθει ότι υπάρχει προστασία και οι γονείς να γνωρίζουν ότι μπορεί να υπάρξει συμβουλευτική και καθοδήγηση από ειδικούς.

Ερ.: Το πρόβλημα της παιδικής παραβατικότητας, σύμφωνα με μελέτες και ειδικούς, ξεκινά από την οικογένεια. Τα περιστατικά παιδικής παραβατικότητας-εγκληματικότητας έχουν αυξηθεί κατακόρυφα έπειτα από τα περιοριστικά μέτρα για την πανδημία του κορονοϊού. Συμμερίζεστε την άποψη αυτή; Θα υπάρξει κάποια θεσμική παρέμβαση;

Απ.: Δεν είναι σωστό να αδιαφορούμε απέναντι στην πραγματικότητα, που είναι η αύξηση των περιστατικών παιδικής παραβατικότητας. Υπάρχουν άλλωστε και επίσημα στοιχεία από την Ελληνική Αστυνομία, που καταδεικνύουν την ανησυχητική έκταση του φαινομένου. Μόνο τον μήνα Σεπτέμβριο, συνελήφθησαν συνολικά 1.353 ανήλικοι για διάφορα αδικήματα, ενώ συνολικά σχηματίστηκαν 1.201 δικογραφίες για ισάριθμες υποθέσεις. Μόνο ανησυχία μπορούν να προκαλέσουν αυτά τα δεδομένα, τα οποία δείχνουν ότι η βία μεταξύ των ανηλίκων είναι πλέον ένα καθημερινό φαινόμενο. Τα αίτια αυτής της μεγάλης έντασης μπορούν να αναζητηθούν στα περιοριστικά μέτρα λόγω της πανδημίας, κάτι που συνομολογεί και η επιστημονική κοινότητα. Ειδικότερα, η µετα-COVID περίοδος έβγαλε στην επιφάνεια πρωτόγνωρες συμπεριφορά, ιδίως σε ό,τι αφορά τους εφήβους. Κυρίαρχο ρόλο έπαιξε ο εγκλεισμός τους, διότι κλήθηκαν να αποξενωθούν από τον ιστό της γειτνίασης και της κοινότητας, που διαμορφώνει την κοινωνικοποίησή τους και ταυτόχρονα έπρεπε να μάθουν να λειτουργούν σε ένα ατομικό περιβάλλον.

Παράλληλα, είδαμε ότι η πανδημία επηρέασε και τον παραδοσιακό θεσμό της οικογένειας. Έκανε πιο έντονο το στοιχείο της αποξένωσης ανάμεσα στα μέλη της, το οποίο με τη σειρά του ενθάρρυνε τα περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας, αλλά και την έλλειψη του ελέγχου των γονέων απέναντι στα παιδιά τους. Η έλλειψη του ελέγχου, καθώς και του πολύτιμου στοιχείου της επικοινωνίας μέσα στην οικογένεια ευνόησε την παραβατικότητα και την ανεξέλεγκτη δράση από μέρους των ανηλίκων.

Συνεπώς, η δική μας στόχευση πρέπει να εστιάσει σε πρωτοβουλίες για την πρόληψη του φαινομένου. Να υιοθετήσουμε καλές πρακτικές από το εξωτερικό, αλλά και να ενθαρρύνουμε την εφαρμογή δράσεων που θα ευνοήσουν την ενίσχυση του θεσμού της οικογένειας από τη βάση της, την ευρύτερη κοινωνική ένταξη των ανηλίκων που έχουν προβεί ήδη σε κάποια εγκληματική συμπεριφορά ώστε να λειτουργήσει στο μέλλον υπέρ της προστασίας της κοινωνικής αρμονίας. Η ενίσχυση της οικογένειας προφανώς αγγίζει τη λήψη πολλών μέτρων με οικονομικό και κοινωνικό χαρακτήρα, μέτρα που θα ενδυναμώσουν την αίσθηση της ασφάλειας και της αισιοδοξίας στους πολίτες και θα αντικατοπτρίζεται στις υγιείς σχέσεις. Η οικογένεια είναι ο θεμέλιος λίθος της διαμόρφωσης της προσωπικότητας ενός ανθρώπου και συνδέεται βαθιά με την εξέλιξή του. Είναι προτεραιότητα να αντιμετωπίσουμε το ζήτημα από τη ρίζα του για να φέρουμε αποτελέσματα.

Ερ.: Η αστυνομική καταστολή θα έπρεπε να είναι, λογικά, η τελευταία παρέμβαση της Πολιτείας για την παιδική εγκληματικότητα. Ποιες πιστεύετε ότι πρέπει να είναι οι πρωτοβουλίες της Πολιτείας πριν φτάσουμε στην επέμβαση της αστυνομίας;

Απ.: Αρχικά, οφείλουμε να αναγνωρίσουμε το σημαντικό και πολυδιάστατο έργο που επιτελούν τα στελέχη της Ελληνικής Αστυνομίας στον τομέα της αντιμετώπισης των παραβατικών φαινομένων των ανηλίκων. Δεν περιορίζονται μόνο στον τομέα της καταστολής του φαινομένου, που είναι μάστιγα για την εποχή μας, αλλά με την πολύτιμη συνεισφορά των ειδικών παιδοψυχολόγων προχωράμε στην καλύτερη καταγραφή και ανάλυση των περιστατικών, προκειμένου να εφαρμόσουμε τις βέλτιστες δυνατές πρακτικές.

Η καταστολή ναι μεν συνδέεται με την αντιμετώπιση της παραβατικότητας, προγενέστερα όμως οφείλουμε να εμβαθύνουμε στις πρακτικές της προστασίας των ανηλίκων από παραβατικές συμπεριφορές, αλλά και στην ενσωμάτωση των παραβατών, ώστε να τους καταστήσουμε συμμάχους μας στην εθνική αυτή στρατηγική της αντιμετώπισης της βίας. Με οργανωμένο πλαίσιο, με συστηματική συνεργασία όλων των αρμοδίων υπουργείων, με την ενεργοποίηση της Κοινωνίας των Πολιτών και με την ενίσχυση του ανθρωπίνου δυναμικού, καθώς και των κεντρικών κοινωνικών υπηρεσιών ανά περιοχή. Εάν θέλουμε να πετύχουμε και να μη βρισκόμαστε αμιγώς στο στάδιο της καταστολής, οφείλουμε να μην πορευόμαστε με γνώμονα την επικαιρότητα, αλλά με μεσοπρόθεσμο και μακροπρόθεσμο σχεδιασμό, ο οποίος θα μας οδηγήσει στο να βρισκόμαστε ένα βήμα μπροστά από τις εξελίξεις.

Ερ.: Πολλά περιστατικά σημειώνονται και μέσα στα σχολεία. Θα βοηθούσε η αύξηση μαθημάτων που θα είχαν σχέση με τις τέχνες, το περιβάλλον, τον αθλητισμό ή άλλες δραστηριότητες που θα βοηθούσαν στην άμβλυνση του προβλήματος; Υπάρχει κάποια συνεργασία με το αρμόδιο υπουργείο;

Απ.: Είναι πολύ εύστοχη η διαπίστωσή σας, καθώς πράγματι, το σχολείο έχει κομβικό ρόλο στην αποτροπή εκδήλωσης τέτοιων φαινομένων. Ως χώρος ουσιαστικής κοινωνικής ενσωμάτωσης, άμβλυνσης ανισοτήτων και καλλιέργεια ενσυναίσθησης, μπορεί και πρέπει να αποτελέσει την ασπίδα όχι μόνο στην εξάπλωση του φαινομένου, αλλά και στη ριζική εξάλειψη του. Αρχικά, πρέπει να αναφέρουμε ότι ένα σημαντικό ποσοστό των περιστατικών λαμβάνει χώρα με τη μορφή του σχολικού εκφοβισμού (bullying). Αυτό που πρέπει να μας προβληματίσει, πέρα από τη μεγέθυνση του ίδιου του φαινομένου, είναι ότι ένα μεγάλο ποσοστό των θυμάτων σιωπά. Πολύ μικρό ποσοστό θυμάτων εκφοβισμού απευθύνονται σε ενήλικους, ενώ περίπου το 97% των παιδιών εκτιμάται ότι φοβούνται να αναφέρουν περιστατικά σχολικού διαδικτυακού εκφοβισμού στους εκπαιδευτικούς.

Οφείλουμε, με την πρωτοβουλία και την καθοδήγηση του υπουργείου Παιδείας να δώσουμε ιδιαίτερη βαρύτητα στο πλαίσιο. Η κατάρτιση ενός ορθολογικού πλαισίο, ενός οδικού χάρτη αντιμετώπισης του προβλήματος στο επίπεδο του σχολείου βοηθά στην αποτελεσματικότερη διαχείριση του φαινομένου. Ο πρόσφατος νόμος «Ζούμε Αρμονικά Μαζί – Σπάμε τη Σιωπή» είναι ακριβώς προς αυτή την κατεύθυνση.

Με την επεξεργασία του πλαισίου αυτού, μπορούμε να ενεργοποιήσουμε ακόμα περισσότερες δυνάμεις, που θα λειτουργήσουν προληπτικά, όπως ο Σύμβουλος Σχολικής Ζωής, ένας εκπαιδευτικός δηλαδή που θα εμπιστεύονται ευκολότερα οι μαθητές για θέματα που δημιουργούν «σκηνικό» εκφοβισμού στη σχολική κοινότητα, ο οποίος θα συνεργάζεται στενά με τον διευθυντή του εκάστοτε σχολείου για την αντιμετώπιση των κρουσμάτων βίας, όπως και οι Ομάδες Δράσης σε επίπεδο διεύθυνσης εκπαίδευσης στις οποίες συμμετέχουν ψυχολόγοι και κοινωνικοί λειτουργοί, ενώ σε κεντρικό επίπεδο συγκροτείται επιτροπή εμπειρογνωμόνων.

Εμφανέστατα θα βοηθήσει και η ενίσχυση των μαθημάτων μέσα στα εργαστήρια δεξιοτήτων στα δημοτικά σχολεία, αλλά και των μαθημάτων επιλογής που υιοθετούν σπουδαία μηνύματα για τον αλληλοσεβασμό, τη βοήθεια και τη συμμετοχή, τρεις αξίες που καλλιεργούν τον ψυχισμό των παιδιών και διδάσκουν την αποδοχή και την ανιδιοτελή προσφορά. Και βέβαια η ενθάρρυνση δράσεων που προβάλλουν τον εθελοντισμό, μια πολύτιμη αξία, η οποία άπαξ και αφομοιωθεί από ένα παιδί τότε μπορεί να μειώσει τις συμπεριφορές βίας.

Ένα μεγάλο στοίχημα είναι όμως και να παροτρύνουμε τα θύματα να «σπάνε τη σιωπή τους». Και εκτιμώ ότι οι σημαντικές πρωτοβουλίες του υπουργού Κυριάκου Πιερρακάκη και της υφυπουργού Δόμνας Μιχαηλίδου θα αποτελέσουν μια πολύ ουσιαστική βάση. Τα σχολεία πρέπει να λειτουργούν ως κοιτίδα γνώσης και δημιουργίας καλών προσωπικοτήτων και όχι ως ορμητήρια παραβατικών συμπεριφορών κι αυτό είναι υπόθεση όλων μας.

Ερ.: Η παιδική εγκληματικότητα συνδέεται εντόνως και με την οπαδική βία. Η κατανόηση του αθλητικού πνεύματος και του ευ αγωνίζεσθαι θα βοηθούσε. Μήπως θα βοηθούσε και η εξάπλωση του ερασιτεχνικού αθλητισμού;

Απ.: Είναι θλιβερό το γεγονός ότι ο αθλητισμός, που επικοινωνεί τόσο σπουδαία μηνύματα για την ευγενή άμιλλα και την αξία της συμμετοχής και της προσπάθειας, μολύνεται από τα φαινόμενα της οπαδικής βίας. Η κοινωνία μας έχει γίνει μάρτυρας πολλών τραγικών περιστατικών, δράστες των οποίων ήταν και ανήλικα άτομα, όπως συνέβη με την δολοφονία του Άλκη Καμπανού.

Τα τελευταία χρόνια ελήφθησαν αυστηρά μέτρα για την αντιμετώπιση του φαινομένου. Έγιναν ακόμα πιο αυστηρές οι ποινές για τους παραβάτες και έγινε πιο εύκολος ο έλεγχος. Παρότι υπήρξε βελτίωση, βλέπουμε ότι η βία είναι ακόμα εδώ. Γι’ αυτό και ο πρωθυπουργός ανακοίνωσε τη λήψη μιας σειράς μέτρων για τον περιορισμό του φαινομένου, που περιλαμβάνουν τον ουσιαστικό έλεγχο της νόμιμης ύπαρξης των λεσχών φιλάθλων, την ενίσχυση του ρόλου της Αστυνομίας, τον εκσυγχρονισμό των γηπέδων με συστήματα ασφαλείας, αλλά και τη συνεργασία του Κράτους με τους διεθνείς φορείς και τις ίδιες τις ομάδες. Στον σκοπό αυτό μπορεί να συμβάλει και ο ερασιτεχνικός αθλητισμός. Παροτρύνοντας τα παιδιά στην ενασχόληση με τον αθλητισμό, μπορούμε να πετύχουμε την υιοθέτηση μιας υγιούς κουλτούρας, στην οποία θα κυριαρχήσουν η αλληλεγγύη κι ο σεβασμός στον συνάνθρωπο, μειώνοντας τις βίαιες και τοξικές αντιλήψεις.

Δεν θέλουμε απλά να περιορίσουμε το φαινόμενο της βίας. Θέλουμε να το εξαλείψουμε. Ώστε τα αθλητικά γεγονότα να έχουν γεμάτες κερκίδες και οι οικογένειες να απολαμβάνουν το θέαμα, χωρίς να τίθεται σε κίνδυνο η σωματική ακεραιότητα κανενός.

Ερ.: Υπάρχει τρόπος να καταπολεμηθεί η βία, η τοξικότητα, τα αρνητικά πρότυπα, που διαχέονται μέσω του διαδικτύου και των κοινωνικών δικτύων, τα οποία μιμούνται οι ανήλικοι;

Απ.: Δυστυχώς, είναι γεγονός ότι και το διαδίκτυο έχει συμβάλει στην έξαρση του φαινομένου, ιδιαίτερα κατά την περίοδο της πανδημίας, όταν αποτέλεσε το βασικότερο μέσο επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης μεταξύ των ανηλίκων, και αποδεικνύει την πολυποικιλότητα του προβλήματος. Η υπέρμετρη χρήση του διαδικτύου, σε συνδυασμό με την περιορισμένη γνώση της χρήσης του από τους γονείς, αλλά και την έλλειψη ουσιαστικού ελέγχου προς τα παιδιά, καταλήγει σε μια ανεξέλεγκτη έκφραση μηνυμάτων μίσους, τα οποία πολλές φορές λαμβάνουν διαστάσεις λεκτικής βίας. Εκτός από τα αρνητικά πρότυπα, που διαχέονται μέσω του διαδικτύου έχουμε παρατηρήσει στις τάξεις των εφήβων μια τάση αποενεχοποίησης των λέξεων και των παραβατικών συμπεριφορών μέσα από διάφορες μουσικές προτιμήσεις.

Το φαινόμενο μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο αν ενώσουμε δυνάμεις και στοχεύσουμε κυρίως στο να καλλιεργήσουμε στα παιδιά ισχυρές ηθικές αξίες, που θα τα καταστήσουν ανθεκτικά απέναντι σε κάθε είδους μήνυμα που εκ των πραγμάτων οι γονείς δεν μπορούν να ελέγξουν, ιδιαίτερα μέσα σε αυτό το διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον που επιφέρουν οι νέες τεχνολογίες.

Ερ.: Πιστεύετε ότι πρόκειται για μία «μόδα» που θα περάσει στο άμεσο μέλλον ή ένα φαινόμενο που θα έχει διάρκεια και μπορεί να εξαπλωθεί περαιτέρω, με αρκετά δυσμενείς συνέπειες για τη χώρα;

Απ.: Η εγκληματική συμπεριφορά των ανηλίκων, παρά την ανησυχητική έξαρση που έχει λάβει μετά την πανδημία, δεν παύει να αποτελεί ένα ιστορικό φαινόμενο. Οπωσδήποτε, ένα τόσο πολυπαραγοντικό ζήτημα δεν μπορεί να λυθεί από τη μια μέρα στην άλλη. Απαιτείται συνέπεια στην εφαρμογή όσο το δυνατόν περισσότερων μέτρων και αρμονικός συντονισμός μεταξύ των κατά τόπων και καθ’ ύλην φορέων. Καθώς o πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης έχει αναγάγει το ζήτημα αυτό σε εθνική υπόθεση, έχω την πεποίθηση ότι η συνεργασία όλων μας μπορεί να φέρει απτά αποτελέσματα στον τομέα της πρόληψης του φαινομένου, της ενδυνάμωσης των παιδιών, της ευρύτερης κοινωνικής ένταξης όσων ανηλίκων είχαν εκδηλώσει παραβατική συμπεριφορά, αλλά και στην ενδυνάμωση, μετά από καιρό, του οικογενειακού πυρήνα, όπως και στην αποκατάσταση της εμπιστοσύνης των συμπολιτών μας προς τον κοινωνικό ρόλο του σχολείου. Για να πετύχουμε, όμως, [τους παραπάνω στόχους] πρέπει να απαγκιστρωθούμε από τη νοοτροπία των επικοινωνιακών πολιτικών και να εστιάσουμε στην ουσιαστική διασύνδεση των πρωτοβουλιών μας με την αποτελεσματική αντιμετώπιση αυτού του φαινομένου. Σε κάθε περίπτωση η Πολιτεία, η οικογένεια και το σχολείο πρέπει να εστιάσουν και στην αντιμετώπιση των «θυτών», έτσι ώστε να υπάρχει η ένταξη τους, στην κανονικότητα όταν τα προβλήματα εντοπίζονται στο αρχικό στάδιο: Πρόληψη – Αντιμετώπιση – Ένταξη.