Παράδοση

Τι είναι το ψηφιδωτό; Από πού πηγάζει η ονομασία του;* Ποια είναι η τεχνική αλλά και η ιστορική του διαδρομή στη διαρκή πορεία του; Ερωτήματα των οποίων την απάντηση ελπίζουμε ότι θα βρει ο αναγνώστης ακολουθώντας τη σειρά άρθρων του ψηφιδογράφου και συγγραφέα Γιάννη Λουκιανού.

Στο πρώτο μέρος, παρουσιάζονται ψηφιδωτά της ελληνιστικής περιόδου, στο δεύτερο της ρωμαϊκής, στο τρίτο της βυζαντινής και στο τέταρτο  σύγχρονα ψηφιδωτά στην Ευρώπη και την Ελλάδα. Σε ξεχωριστά άρθρα, θα παρουσιαστούν τεχνικές της ψηφιδογραφίας.

Η τάση που χαρακτηρίζει τους φίλους αυτής της τέχνης για μια ευρύτερη γνώση των ψηφιδωτών του κόσμου είναι το ίδιο αδιάπτωτη με τη δική μας ανάγκη. Επιθυμία μας, που πιστεύουμε πως είναι και του κάθε αναγνώστη, η δυνατότητα για δημοσίευση όσο το δυνατόν περισσότερων έργων.

Έτσι, εκτός από μερικά μνημειακά έργα, όπως, για παράδειγμα, το κυνήγι του ελαφιού από την Πέλλα, ή κάποιο εξαίρετο έργο της βυζαντινής τέχνης από τη Μονή Δαφνίου, παρουσιάζονται και ψηφιδωτά που δεν έχουν τύχει μεγάλης δημοσιότητας, αλλά και έργα που έχουμε τη χαρά να βλέπουμε να δημοσιεύονται για πρώτη φορά, όπως αυτά του «Κεραμεικού».

Ελληνιστική περίοδος

Καθοριστική περίοδος και απαρχή για το αντικείμενο αυτού του άρθρου/πονήματος υπήρξε η κλασική αρχαιότητα, και περισσότερο η ελληνιστική. Αυτή η τέχνη της διακόσμησης ξεκινάει δειλά σε προηγούμενες περιόδους, που μπορεί να φτάσουν μέχρι το 3000 π.Χ., σε τόπους και λαούς όπως της Αιγύπτου και της Μεσοποταμίας. Χαρακτηρίζεται όμως από έναν πρωτογονισμό σε σχέση με ό,τι θαυμαστό επακολούθησε στην πορεία του ψηφιδωτού.

Έτσι, τα πρώτα ουσιαστικά βήματα λαμβάνουν χώρα σχεδόν δυόμιση χιλιάδες χρόνια πριν από σήμερα. Στα τέλη του 5ου προς τον 4ο π.Χ. αιώνα, διακοσμούνται τα δάπεδα κατοικιών της αρχαίας Κορίνθου και της Σικυώνας, ενώ ο Ιππόδαμος, αρχιτέκτονας από τη Μίλητο, διαπραγματεύεται μια καινούργια οικιστική άποψη στην Όλυνθο της Χαλκιδικής. Δημιουργεί μια μεσημβρινή πόλη, λουσμένη στο φως, και στολίζει τα δάπεδα των κατοικιών, κυρίως των ανδρώνων, με ψηφιδωτά.

Λίγο αργότερα, σε μια άλλη πόλη της Μακεδονίας, την Πέλλα, τη γενέτειρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τα δάπεδα πολυτελών κατοικιών στολίζονται με συνθέσεις από βότσαλα, με αποτέλεσμα ο θαυμασμός γι’ αυτά να μην τελειώνει!

Ένα από τα παλαιότερα σωζόμενα έγγραφα για το ψηφιδωτό είναι ένα θραύσμα παπύρου από το 256-246 π.Χ., που δίνει οδηγίες για την τοποθέτηση ψηφιδωτού στο δάπεδο ενός λουτρού. Μωσαϊκά* είναι ακόμη γνωστό ότι χρησιμοποιήθηκαν σε πλοία. Επίσης στα μέσα του τρίτου αιώνα π.Χ. (246-238), γνωρίζουμε ότι ο Ιέρων Β’ των Συρακουσών έστειλε το δικό του πλοίο, τη «Συρακουσία», στην Αλεξάνδρεια για σιτηρά, αφού η ξηρασία είχε οδηγήσει σε κακή σοδειά. Το σκάφος προκάλεσε μεγάλο θαυμασμό, γιατί ορισμένες από τις καμπίνες του ήταν στολισμένες με ψηφιδωτά με θέματα  από την Ιλιάδα. Ο Σουητώνιος μας λέει ότι ο Καίσαρας έπαιρνε ακόμη και πλάκες από μωσαϊκό στις εκστρατείες του, πιθανώς για να εξασφαλίσει ότι το πάτωμα της σκηνής του δεν ήταν μόνο κομψό και εντυπωσιακό, αλλά και πιο υγιεινό από τα συνηθισμένα χαλιά ή δέρματα ζώων.

Είναι βέβαιο πως όταν ο Γνώσις, ο αρχαίος Έλληνας καλλιτέχνης, τελείωνε το έργο του με θέμα το κυνήγι του ελαφιού, θα αισθανόταν ιδιαίτερα υπερήφανος. Πριν από το τέλος του 4ου π.Χ. αιώνα (325-300 π.Χ.) είχε τελειώσει ένα ψηφιδωτό από μικρά βότσαλα ποταμών, το οποίο μαζί με τα υπόλοιπα έργα θα στόλιζαν τα δάπεδα πολυτελών κατοικιών στην Πέλλα. Στο δάπεδο ενός δωματίου κοντινού με αυτό της αρπαγής της Ελένης σώζεται ένα περίτεχνο ψηφιδωτό.  Οι ζωγράφοι της εποχής προτιμούσαν τα θέματα κυνηγιού. Φαίνεται ότι αποτελούσαν την κύρια διασκέδαση των Μακεδόνων βασιλέων και των ευγενών. Το θέμα περιβάλλεται από μαιάνδρους και πλούσιο φυτικό διάκοσμο. Δύο κυνηγοί νέοι στην ηλικία, σηκώνουν με μεγάλη ορμή τα όπλα τους για να πλήξουν ένα ελάφι, ενώ το σκυλί που τους συνοδεύει έχει βυθίσει τα δόντια του στο θήραμα. Πάνω δεξιά της σύνθεσης υπογράφει ο ψηφοθέτης του έργου: «ΓΝΩΣΙΣ ΕΠΟΗΣΕΝ». Ο προικισμένος αυτός καλλιτέχνης, μέσα από μια σύνθεση κίνησης, ιδιαίτερης πλαστικότητας και μιας νόησης, θα λέγαμε, ιδιότυπης, έκανε τομή στα μέχρι τότε δεδομένα και άνοιξε νέους δρόμους έκφρασης στην τέχνη της ζωγραφικής, χρήσιμους αιώνες μετά στη μετέπειτα πορεία της στον κόσμο της Δύσης.

Έναν άλλο ομότεχνό του, τον Σώσο από την Πέργαμο, τον γνωρίζουμε από περιγραφές των έργων του από τον Πλίνιο τον πρεσβύτερο, που είναι και θαυμαστής του.  Με φυσικές χρωματιστές πέτρες πλέον, κομμένες σε μικρούς κύβους, ο Σώσος  γοητεύει τον κόσμο του 2ου π.Χ. αιώνα. Τα έργα του έχουν χαθεί, αλλά χάρις στον Πλίνιο τα αναγνωρίζουμε μέσα από τα αντίγραφα που φρόντισαν να αναπαράγουν με μεγάλη επιμέλεια Ρωμαίοι καλλιτέχνες.

Πριν από τα ψηφιδωτά του Γνώσιδος και των άλλων ψηφοθετών είναι αυτά που κοσμούσαν τους ανδρώνες των σπιτιών της αρχαίας Ολύνθου. Μερικές δεκάδες χιλιόμετρα νοτιοανατολικά της Πέλλας, στη χερσόνησο της Χαλκιδικής, μια άλλη πόλη ήκμασε στα τέλη του 5ου π.Χ. αιώνα. Ο μυθικός ήρωας Βελλεροφόντης, έφιππος στο φτερωτό άλογό του, σκοτώνει τη Χίμαιρα. Ένα μυθολογικό θέμα που επίσης κοσμούσε δάπεδα της ελληνιστικής Ρόδου. Αυτό το θέμα, παράλληλα με Νηρηίδες, γρύπες και μαιάνδρους, στόλιζε τις πολυτελείς κατοικίες της αρχαίας αυτής πόλης.

Κατασκευασμένα με λευκά και μαύρα βότσαλα, είναι από τα αρχαιότερα έργα στον ελλαδικό χώρο. Προηγούνται, βέβαια, τα δάπεδα των ανακτόρων της μυκηναϊκής Τίρυνθας (1600-1200 π.Χ.). Της ίδιας δε περιόδου με αυτά της Ολύνθου είναι και της αρχαίας Κορίνθου, της Σικυώνας και των Μεγάρων. Κανείς δεν φανταζόταν – και οπωσδήποτε ούτε ο Ιππόδαμος, που σχεδίασε την αρχαία Όλυνθο – πως η τέχνη των βοτσαλωτών θα επιζούσε όμοια δύο χιλιάδες και πλέον χρόνια μετά, αφού θα στόλιζε τα σπίτια των νησιών του Αιγαίου, αλλά και αυτά στις ακτές της Λιγουρίας, γύρω από την Τζένοβα, στην Ιταλία. Είναι γνωστές οι σχέσεις των Γενουατών με τα νησιά του Αιγαίου και οι κτήσεις τους στην περιοχή. Και είναι πολύ πιθανόν αυτή η τέχνη να επανήλθε μέσω αυτών στον τόπο που γεννήθηκε, αφού στην υπόδουλη από τους Οθωμανούς Ελλάδα ήταν αδύνατον να επιζήσει μια περίπλοκη και αρκετά ακριβή τέχνη όπως αυτή.

Η επιλογή γι’ αυτά τα πολύ μικρά βότσαλα ήταν πολύ αυστηρή και επιτυγχανόταν όσον αφορά το μέγεθος με τη μέθοδο του κοσκινίσματος. Η συλλογή τους γινόταν στα ποτάμια, δίχως να αποκλείεται και αρκετά από αυτά να είναι από τις ακτές, ακόμη και αρκετά μακριά από την περιοχή. Ο Παυσανίας μάς πληροφορεί ότι υπήρχαν ωραιότατα βότσαλα σε μια ακτή στην Πελοπόννησο, κοντά στην Επίδαυρο.

Η συνήθεια του αρχαίου κόσμου να ψηφοθετεί με βότσαλα διατηρείται για μερικούς αιώνες και εξαπλώνεται σχεδόν σε όλη την επικράτεια των απογόνων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, κυρίως σε πόλεις που είναι κοντά στη θάλασσα.

Εκτός από τις προαναφερθείσες πόλεις, η Αθήνα, η Δήλος, η Ερέτρια, η Ρόδος, η Πέργαμος είναι τόποι με έντονη παρουσία σε αυτό το παιχνίδι της διακοσμητικής τέχνης. Από τα θαυμάσια έργα της Πέλλας, κάποια έχουν υποστεί φθορές και άλλα έχουν συντηρηθεί και αποκολληθεί από το έδαφος, εκτίθενται δε στο αρχαιολογικό μουσείο της ομώνυμης πόλης. Στα πρώτα ανήκει μια εξαίρετη σύνθεση με θέμα την αρπαγή της Ελένης από τον Θησέα. Είναι μια αρκετά μεγάλη παράσταση (περίπου 8,50 × 2,80 μ.), στην οποία φαντάζουν περίτεχνα τα τμήματα που σώζονται.

Η Αλεξάνδρεια, η μεγάλη αυτή πόλη της ελληνιστικής εποχής, διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην ιστορία του ψηφιδωτού του αρχαίου κόσμου. Εκεί, κατά πάσα πιθανότητα, γεννιέται η κυβική ψηφίδα, ανοίγοντας καινούριους ορίζοντες και δημιουργώντας νέες προοπτικές, αφού η χρωματική γκάμα μεγαλώνει και η ψηφίδα κόβεται πλέον στο εργαστήριο, ικανή να ανταποκριθεί στις οποιεσδήποτε ανάγκες του σχεδίου. Οι πέτρες, αλλά κυρίως τα μάρμαρα, προσφέρουν το εξαιρετικό υλικό τους και την ποικιλία των χρωμάτων τους.

Στο μουσείο της Πέλλας εκτίθενται εκτός από το περίφημο κυνήγι του λιονταριού και άλλα έργα, όπως ο Διόνυσος που φέρεται καθήμενος πάνω σε έναν πάνθηρα, λιτά και αρμονικά σχεδιασμένος, καθώς επίσης και ένα ζεύγος Κενταύρων.

Ένα άλλο έργο παρουσιάζει ένα γρύπα που επιτίθεται σε ελάφι. Σε μια κατοικία του 370 π.Χ. μιας άλλης ελληνιστικής πόλης, της Ερέτριας, ήρθαν στο φως, μετά από ανασκαφές Ελβετών αρχαιολόγων, περίτεχνα μωσαϊκά. Τα θέματα τους είναι εμπνευσμένα από την ελληνική μυθολογία και διανθίζονται με φυτικά σχέδια, ενώ στις μπορντούρες φέρουν το μαίανδρο, τον πλοχμό και βλαστούς με κισσόφυλλα.

Ξεχωρίζει το μωσαϊκό με τη Νηρηίδα Θέτιδα καθισμένη πάνω σε έναν Ιππόκαμπο, να μεταφέρει την πανοπλία για τον Αχιλλέα. Πρόκειται για μια σκηνή εμπνευσμένη από την Ιλιάδα.

Εκτός από αυτό το ιδιαίτερο θέμα, υπάρχουν συνθέσεις που έχουν αποδοθεί με περίσσεια χάρη, όπως η σύγκρουση μεταξύ Σφιγγών και Πανθήρων, οι μυθικές μάχες μεταξύ Γρυπών και Αριμασπών, με τους τελευταίους να αναπαρίστανται ως γυναίκες πολεμίστριες. Εξαιρετική χάρη έχει επίσης η σκηνή όπου ένα λιοντάρι επιτίθεται σε ένα άλογο.

Σταθήκαμε στην περιγραφή έργων που αναφέρονται στη γενέτειρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, την Πέλλα, καθώς επίσης και σε άλλες δύο αρχαίες πόλεις, την Όλυνθο και την Ερέτρια. Στην πρώτη γιατί πιστεύουμε πως η ποιότητα των έργων που την κοσμούσαν αποτελεί σταθμό για την ιστορία του ψηφιδωτού, ενώ η Όλυνθος, αρχαιότερη της Πέλλας, προσφέρει αρκετά στοιχεία για τη μελέτη αυτού του είδους της τέχνης. Η Ερέτρια, μια μικρή πόλη του 4ου π.Χ. αιώνα, μας προσφέρει περίτεχνα μωσαϊκά, από τα αρχαιότερα αυτού του τύπου.

Είναι γεγονός ότι, καθώς οι καλλιτέχνες αυτής της περιόδου ανακαλύπτουν την κυβική ψηφίδα, γίνονται ασυγκράτητοι. Ό,τι δημιουργούν είναι αποτέλεσμα μιας υψηλής γνώσης, αισθητικής, και αγάπης για το αντικείμενο. Τα ψηφιδωτά της Πομπηίας, της Αλεξάνδρειας, της Αντιόχειας, της Περγάμου – είτε έγιναν στο τελευταίο τρίτο της πρώτης προ Χριστού χιλιετίας  είτε ανήκουν στην ύστερη αρχαιότητα είτε όχι – φέρουν ανεξίτηλη τη σφραγίδα μιας ιδιαίτερης ποιότητας που οι ψηφοθέτες αυτής της περιόδου κατάφεραν να της προσδώσουν.

Του Γιάννη Λουκιανού

Το ποίημα και τα κείμενα είναι από το βιβλίο του Γιάννη Λουκιανού «Η τέχνη του ψηφιδωτού και η τεχνική του», Αθήνα 2011, εκδόσεις βότσαλο, β΄ έκδοση.  Από το ίδιο βιβλίο προέρχονται και οι εικόνες, εκτός από εκείνες των οποίων αναφέρεται η πηγή τους.

© Γιάννης Λουκιανός

Ο Γιάννης Λουκιανός γεννήθηκε στην Ίο των Κυκλάδων, πήρε μαθήματα σχεδίου και χρώματος και επιδόθηκε στην τέχνη του ψηφιδωτού και του βοτσαλωτού, κοσμώντας κτίρια και αυλές, μεταξύ των οποίων κατοικία στη Βέρνη της Ελβετίας και η αποκατάσταση του βοτσαλωτού διάκοσμου της ιστορικής αυλής της Μητρόπολης της Σύρου και άλλων εκκλησιών.

Για την τέχνη του ψηφιδωτού και του βοτσαλωτού έχει μιλήσει σε πολλά σχολεία, σε Διεθνή Συνέδρια (Αθήνα 2010-Κύπρος 2012) καθώς και στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, και έχει γράψει σε περιοδικά και σε τοπικές εφημερίδες. Έχει γράψει ακόμη αρκετά δικά του βιβλία, με σημαντικότερα τα:

• «Οι βοτσαλωτές αυλές των Κυκλάδων», Αθήνα 1998, αυτοέκδοση (3 εκδόσεις)
• «Οι βοτσαλωτές Αυλές του Αιγαίου», Αθήνα 1999, αυτοέκδοση (εξαντλημένο)
• «Η τέχνη του ψηφιδωτού και η τεχνική του», Αθήνα 2002 και 20011

Έχει διδάξει την τέχνη του ψηφιδωτού σε επιδοτούμενα σεμινάρια (Σύρος, Ίος κ.ά.), καθώς και στα παιδιά του ΚΔΑΠ στην Ίο.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

* Ο όρος ‘ψηφιδωτό’ προέρχεται από το ψηφίο, τη μικρή πέτρα. Ο όρος ‘μωσαϊκό’ προέρχεται από τις Μούσες.

Το πιο ζωντανό και εντυπωσιακό γεγονός της πόλης με τα χίλια χρώματα πλησιάζει στην κορύφωσή του, καθώς απομένουν δυο εικοσιτετράωρα για τη μεγάλη καρναβαλική παρέλαση της Ξάνθης, που ταυτόχρονα θα σημάνει και την ολοκλήρωση των Θρακικών Λαογραφικών Εορτών (ΘΛΕ) που φέτος συμπλήρωσαν εξήντα χρόνια ζωής.

Οι Θρακικές Λαογραφικές Εορτές, που ειδικά φέτος ξεκίνησαν νωρίτερα από κάθε άλλη χρονιά, αποτελούν το μακροβιότερο πολιτιστικό γεγονός της περιοχής, με το καρναβάλι να κατέχει μια σημαντική θέση στις καρδιές μικρών και μεγάλων.

Η πόλη είναι έτοιμη να υποδεχθεί εκατοντάδες επισκέπτες το τριήμερο της Καθαράς Δευτέρας, όχι μόνο από τις όμορες περιοχές της ανατολικής Μακεδονίας και της Θράκης, αλλά επίσης από τη Βουλγαρία και την Τουρκία. Κάτοικοι και επισκέπτες αναμένεται να πλημμυρίσουν τους κεντρικούς δρόμους της Ξάνθης και τα γραφικά σοκάκια της παλιάς πόλης, για να ζήσουν την αστείρευτη ενέργεια του καρναβαλιού και να θαυμάσουν την εντυπωσιακή παρέλαση με τη συμμετοχή τριάντα τεσσάρων συλλόγων και χιλιάδων καρναβαλιστών.

Ο αντιδήμαρχος Πολιτισμού του δήμου Ξάνθης Μιχάλης Τσέπελης μιλώντας στο ΑΠΕ – ΜΠΕ υπογραμμίζει ότι ήδη υπάρχει πληρότητα στα καταλύματα της Ξάνθης και όσοι επισκέπτες του τριημέρου δεν βρίσκουν να μείνουν στην πόλη, επιλέγουν για τη διαμονή τους την Καβάλα και την Κομοτηνή. «Η Εγνατία έχει πλέον μικρύνει τις αποστάσεις», σημειώνει ο κος Τσέπελης, «οπότε τόσο οι Έλληνες όσο και οι επισκέπτες από τη Βουλγαρία και την Τουρκία μπορούν εύκολα να έρθουν. Εξάλλου, κάθε χρόνο, ο δήμος κάνει από νωρίς μια μεγάλη προσπάθεια για την προβολή και προώθηση του καρναβαλιού και στις γειτονικές χώρες.»

Η ιστορία των ΘΛΕ μέσα από μια έκθεση

Το φετινό Καρναβάλι δεν είναι μόνο μια γιορτή διασκέδασης και κεφιού, αλλά και μια ευκαιρία για την πόλη να γιορτάσει την πολιτιστική κληρονομιά της αναδεικνύοντας παραδόσεις της Θράκης που διατηρούνται ακέραιες για πάνω από έξι δεκαετίες. «Με τα 60 χρόνια του Καρναβαλιού», σημειώνει ο κος Τσέπελης στο ΑΠΕ – ΜΠΕ, «η Ξάνθη αποδεικνύει πως είναι μία πόλη που συνδυάζει το παρελθόν με το μέλλον, διατηρώντας ζωντανές τις παραδόσεις της, ενώ παράλληλα υποδέχεται με αισιοδοξία το μέλλον. Αυτό φάνηκε και στις φετινές ΘΛΕ, που ήταν χωρισμένες σε τρεις ενότητες και συγκέντρωσαν πολύ κόσμο.»

Να σημειωθεί πως η πρώτη εβδομάδα των ΘΛΕ ήταν αφιερωμένη στη λαογραφία, με την αναβίωση του εντυπωσιακού δρώμενου «ο Καλόγερος της Βιζύης». Η δεύτερη εβδομάδα ήταν αφιερωμένη στην οικογένεια, όπου γονείς και παιδιά συμμετείχαν από κοινού σε πολλές δράσεις, όπως το παραδοσιακό γαϊτανάκι.

Η τρίτη και τελευταία εβδομάδα είναι αφιερωμένη στο καρναβάλι, με πολλές μουσικές και καλλιτεχνικές εκδηλώσεις.
Ωστόσο, την Παρασκευή 28 Φεβρουαρίου, με απόφαση της διοίκησης του δήμου αναβλήθηκαν όλες οι προγραμματισμένες εκδηλώσεις λόγω της συμπλήρωσης δύο χρόνων από το τραγικό σιδηροδρομικό δυστύχημα των Τεμπών.

Με αφορμή τη συμπλήρωση 60 χρόνων από την ίδρυση των ΘΛΕ, οι διοργανωτές θέλησαν να κάνουν μια ιστορική αναδρομή στον θεσμό προκειμένου να φωτιστούν οι στιγμές, τα πρόσωπα και τα γεγονότα που σημάδεψαν την πορεία των γιορτών. Μέσα από αυτή τη διαδρομή, αναδεικνύεται η σπουδαιότητα των ΘΛΕ όχι μόνο ως πολιτιστικού θεσμού, αλλά και ως κινητήριας δύναμης για την κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη του τόπου.

Στο πλαίσιο αυτό λοιπόν, καθ’ όλη την διάρκεια των εορτών, πραγματοποιείται στη Δημοτική Πινακοθήκη Ξάνθης, στην παλιά πόλη, μια εντυπωσιακή αναδρομική έκθεση με φωτογραφίες, αφίσες και ενθυμήματα από την ιστορία του πολυετούς αυτού θεσμού. Η έκθεση αποδεικνύει περίτρανα πως η δύναμη του καρναβαλιού και των ΘΛΕ είναι οι άνθρωποι του, οι κάτοικοι της Ξάνθης, που ανεξαρτήτου ηλικίας συμμετέχουν ενεργά και στηρίζουν έμπρακτα αυτή την κοινή προσπάθεια.

Το μυστικό της επιτυχίας του 60ετούς θεσμού

«Το μυστικό της επιτυχίας των γιορτών του καρναβαλιού νομίζω πως κρύβεται στο ανεπτυγμένο αίσθημα εθελοντισμού και προσφοράς που έχουν οι Ξανθιώτες», επισημαίνει μιλώντας στο ΑΠΕ – ΜΠΕ ο Γιάννης Χρηστίδης, πρόεδρος του Συλλόγου Κατασκηνωτών Ξάνθης που συμμετέχουν στην παρέλαση.

Έχοντας συμπληρώσει το 62ο έτος της ηλικίας του, ο κος Χρηστίδης παραμένει ένας ενεργός και δραστήριος φίλος του καρναβαλιού. Το υπηρέτησε μάλιστα ως θεσμό από διάφορες διοικητικές θέσεις, όντας εκλεγμένος δημοτικός σύμβουλος το 1994, στη δεύτερη θητεία του αείμνηστου δημάρχου και μεγάλου οραματιστή της Ξάνθης Φίλιππου Αμοιρίδη.

Σήμερα, από τη θέση του προέδρου του Συλλόγου Κατασκηνωτών, που ιδρύθηκε το 1987 και αριθμεί 250 μέλη, ο κος Χρηστίδης συνεχίζει μια μακρά παράδοση, υπογραμμίζοντας την ανάγκη οι νέοι άνθρωποι να συμμετέχουν ενεργά στις γιορτές.

«Σε αυτά τα 60 χρόνια ο θεσμός εξελίχθηκε», αναφέρει στο ΑΠΕ – ΜΠΕ, «και υπήρχαν καλές και κακές χρονιές. Από τις πιο δύσκολες ήταν αυτές του covid, που οι γιορτές αναβλήθηκαν. Πάντως, αν σήμερα λείπει κάτι από το καρναβάλι, θα έλεγα πως είναι ο αυθορμητισμός και η ενεργή συμμετοχή του κόσμου στην όλη προετοιμασία. Τη δεκαετία του 1980, τα μέλη του κάθε συλλόγου έραβαν μόνοι τις στολές τους και κατασκεύαζαν οι ίδιοι τα άρματα. Δυο μήνες πριν, μαζεύονταν μεγάλες παρέες κατασκεύαζαν το άρμα τους με μουσική, τσίπουρο και μεζεδάκια. Σήμερα, τις στολές τις ράβουν οι βιοτεχνίες και τα άρματα τα κατασκευάζει ο δήμος. Και πάλι όμως ο κόσμος, τα μέλη των συλλόγων, παραμένουν η κινητήρια δύναμη αυτής της μεγάλης γιορτής. Φέτος, ο δικός μας σύλλογος συνεργάστηκε με άλλους πέντε και όλοι μαζί αναβιώσαμε τα παλιά παιχνίδια που παίζαμε στις γειτονιές. Δεν μπορείτε να φανταστείτε πόσο το χάρηκαν μικροί και μεγάλοι. Παιχνίδια από το παρελθόν που διασκεδάζουν ακόμα τα σημερινά παιδιά.»

Η ιστορία λέει πως στα μέσα της δεκαετίας του 1960 ορισμένοι Ξανθιώτες με φαντασία, διάθεση και τόλμη προώθησαν την ιδέα των λαϊκών γιορτών κατά την περίοδο της Αποκριάς. Έτσι, το 1966 για πρώτη φορά οργανώθηκαν στη Ξάνθη οι Αποκριάτικες Θρακικές Γιορτές. Γεννημένος σε μια εποχή αστικοποίησης και εκβιομηχάνισης, μια εποχή κρίσιμη σε θέματα οικονομικά και ζητήματα ταυτότητας, ο θεσμός πέρασε ποικίλες φάσεις εξέλιξης φθάνοντας έως τις μέρες μας. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 οι σύλλογοι ξεκίνησαν δειλά δειλά να συμμετέχουν στο καρναβάλι, μέχρι το 1990 οπότε ο τότε δήμαρχος Αμοιρίδης αποφάσισε να τους εντάξει οργανωμένα στο θεσμό δίνοντάς τους νέα πνοή και ζωντάνια.

Ο κος Χρηστίδης τονίζει πως το καρναβάλι και οι ΘΛΕ έχουν πολλά και σημαντικά οφέλη για την Ξάνθη και προσθέτει: «Δεν είναι μόνο το οικονομικό, που σίγουρα μετράει πολύ. Το καρναβάλι δίνει την ευκαιρία στους επισκέπτες να γνωρίσουν την Ξάνθη, να μάθουν για τον πολιτισμό και τις ομορφιές της, ώστε να έρθουν να την ανακαλύψουν ξανά. Το καρναβάλι δεν είναι μόνο η παρέλαση της Κυριακής, είναι πολλά περισσότερα».

Του Β. Λωλίδη

Ο Πιέρο ντελλα Φραντσέσκα, μια από τις ιδρυτικές μορφές της πρώιμης Ιταλικής Αναγέννησης, κατέχει ιδιαίτερη θέση στην ιστορία της τέχνης. Το έργο του εξυμνείται από γνώστες, συναδέλφους καλλιτέχνες και το ευρύ κοινό. Οι θιασώτες του ακολουθούν το «Μονοπάτι Πιέρο ντελλα Φραντσέσκα», κάνοντας στάσεις στις ιταλικές περιοχές της Τοσκάνης και του Λε Μαρτς για να δουν αξιόλογα έργα στην αρχική τους θέση.

Οι συναρπαστικές τοιχογραφίες και οι πίνακες του ντελλα Φραντσέσκα αιχμαλωτίζουν την προσοχή του θεατή μέσω της αριστοτεχνικής δημιουργίας ενός ψευδαισθησιακού χώρου, των γλυπτικών μορφών, του έντονου φωτός, των ζωηρών χρωμάτων, και της θείας ατμόσφαιρας. Πολλά από τα υπέροχα έργα του απεικονίζουν την Παναγία και το Βρέφος σε ένα θέμα που είναι γνωστό ως «ιερές συνομιλίες».

Ο «μονάρχης» της ζωγραφικής

Ο Πιέρο ντελλα Φραντσέσκα (περ. 1415/20–1492) θεωρούνταν «μονάρχης» της ζωγραφικής όσο ζούσε. Γεννήθηκε στη μικρή πόλη Σανσεπόλκρο της Τοσκάνης, τότε γνωστή ως Μπόργκο Σαν Σεπόλκρο, κοντά στα σύνορα της Ούμπρια. Τον 15ο αιώνα η πόλη γνώρισε σημαντική ακμή, όντας πάνω σε εμπορικές και προσκυνηματικές οδούς.

Λίγα είναι γνωστά για την πρώιμη ζωή και την καλλιτεχνική κατάρτιση του ντελλα Φραντσέσκα. Η προηγμένη χρήση της γραμμικής προοπτικής (ήταν επίσης μαθηματικός) δείχνει ότι πρέπει να είχε εκτεθεί στην τέχνη της ευρύτερης Τοσκάνης, ιδιαίτερα της Φλωρεντίας. Μέχρι το 1439, εργαζόταν στη Φλωρεντία μαζί με τον Ντομένικο Βενετσάνο. Το έργο του ντελλα Φραντσέσκα αντανακλά τόσο την επιρροή του Βενετσάνο όσο και αυτή των Πάολο Ουτσέλο και Λεόν Μπατίστα Αλμπέρτι.

Πιστεύεται ότι ο ντελλα Φραντσέσκα δεν εργάστηκε ποτέ στη Φλωρεντία μετά τη δεκαετία του 1430, αν και η αυξανόμενη φήμη του οδήγησε σε έργα κύρους στις αυλές της Ρώμης, του Ρίμινι, της Φεράρα και του Ουρμπίνο. Χορηγοί του ήταν προσωπικότητες όπως ο πάπας και ο δούκας του Ουρμπίνο. Ωστόσο, ο ντελλα Φραντσέσκα επέστρεφε πάντα στο Σανσεπόλκρο, όπου έζησε, δημιούργησε και πέθανε, το 1492. Το Σανσεπόλκρο εμφανίζεται στο τοπίο του πρώιμου αριστουργήματός του «Η Βάπτιση του Χριστού», του 1437–1445 περίπου.

Για ένα μεγάλο μέρος του έργου του δεν γνωρίζουμε ούτε την ημερομηνία ούτε το νόημα. Τα έργα του των «ιερών συνομιλιών» δεν αποτελούν εξαίρεση. Ο όρος αφορά ένα έργο για τέμπλο, που παρουσιάζει την Παναγία και το Βρέφος εν μέσω αγίων. Παρά το όνομα του είδους, ήταν σπάνιο τον 15ο αιώνα οι φιγούρες ενός πίνακα να συνομιλούν – συνήθως εμφανίζονταν στοχαστικές, να κοιτάζουν προς τον θεατή. Επιπλέον, ένας από τους αγίους έκανε και μια χειρονομία η οποία προσέλκυε το βλέμμα του θεατή στο κεντρικό τμήμα του πίνακα.

«Η Παρθένος και το Βρέφος» του Κλαρκ

Το έργο «Παρθένος και Βρέφος ένθρονοι, με τέσσερεις αγγέλους» είναι ένα από τα πιο φημισμένα του ντελλα Φραντσέσκα. Αυτό το μεγάλο, εντελώς άθικτο έργο τέμπλου, που αποτελεί πλέον μέρος της συλλογής του Ινστιτούτου Τέχνης Κλαρκ της Μασαχουσέτης στο Μπέρκσαϊρς, είχε δημιουργηθεί αρχικά για μία εκκλησία ή ιδιωτική κατοικία. Είναι ένα από τα επτά ενυπόγραφα έργα τέχνης του ντελλα Φραντέσκα που ανήκουν σε συλλογή αμερικανικού μουσείο – το ωραιότερο.

Στο κέντρο του βρίσκεται η ένθρονη Παναγία κρατώντας στην αγκαλιά της τον Χριστό, ο οποίος απλώνει τα χέρια Του προς ένα τριαντάφυλλο. Το τριαντάφυλλο συμβολίζει πολλά πράγματα: τη θεϊκή αγάπη, την ανθρώπινη φύση του Χριστού και τα επικείμενα Πάθη Του. Ο Χριστός δεν πτοείται από τη μοίρα του. Τείνει ούτως ή άλλως προς το λουλούδι και η Παναγία δεν το απομακρύνει. Αντίθετα, το κοιτάζει, ίσως έχοντας μια ιδέα του τι προμηνύει. Η σημασία του τριαντάφυλλου τονίζεται από τις σκαλισμένες ροζέτες στο κάτω μέρος του μαρμάρινου θρόνου της Παναγίας.

Το σκηνικό του έργου τέχνης είναι ένας ρηχός χώρος με κλασικά αρχιτεκτονικά στοιχεία, όπως κίονες και κρεμαστή διακόσμηση στην κορυφή των τοίχων – ο ντελλα Φραντσέσκα συνήθιζε να αντλεί από την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα. Η ηρεμία των μορφών είναι σε αρμονία με τον αέρα θείας γαλήνης και αρμονίας που αποπνέει ο πίνακας.

Τέσσερεις άγγελοι περιβάλλουν την Παναγία και το Βρέφος ως κομψά μαρμάρινα αγάλματα με ενδύματα και χρωματιστά φτερά. Στα δεξιά, ο άγγελος με τα κόκκινα κοιτάζει προς τους θεατές δείχνοντας τον Χριστό. Ο άγγελος στα αριστερά, ντυμένος στα λευκά, ρίχνει τη σκιά του στη βάση του θρόνου. Αυτή η λεπτομέρεια έχει οδηγήσει τους επιμελητές να σκεφτούν ότι ο πίνακας ήταν αρχικά κρεμασμένος στα δεξιά ενός παραθύρου και ότι ο καλλιτέχνης ενσωμάτωσε στο έργο την πραγματική πηγή φωτός.

Η δεκαετία του 1450 ήταν μια παραγωγική δεκαετία για τον καλλιτέχνη. Άρχισε να εργάζεται για την Αυλή του Ουρμπίνο, για την οποία πιστεύεται ότι ζωγράφισε το περίφημο «Μαστίγωμα του Χριστού». Ξεκίνησε επίσης την παραγωγή ενός περίφημου κύκλου τοιχογραφιών στην εκκλησία του Σαν Φραντσέσκο στο Αρέτσο, γνωστή ως «Ο Θρύλος του Αληθινού Σταυρού» και ολοκλήρωσε τοιχογραφίες για το παλάτι του Βατικανού. Τις επόμενες δεκαετίες, η σχέση του με τον ηγεμόνα του Ουρμπίνο, δούκα Φεντερίκο ντα Μοντεφέλτρο, βελτιώθηκε και ο ζωγράφος έλαβε σημαντικές παραγγελίες, συμπεριλαμβανομένου ενός διπλού πορτραίτου, του ηγεμόνα και της συζύγου του, το οποίο αποτελεί από τα πλέον θαυμαστά πορτραίτα της περιόδου.

Τέμπλο του Σαν Μπερναρντίνο

Η «sacra conversazione» (ιερή συνομιλία) του ντελλα Φραντσέσκα με τίτλο «Παναγία και Βρέφος με αγγέλους, αγίους και τον Φεντερίκο ντα Μοντεφέλτρο (Τέμπλο του Σαν Μπερναρντίνο)» παρουσιάζει τον δούκα ανάμεσα σε αγίους και αγγέλους. Ανήκει πλέον στην Pinacoteca di Brera στο Μιλάνο. Οι ειδικοί πιστεύουν ότι ο Φεντερίκο το παρήγγειλε μετά τη γέννηση του αρσενικού κληρονόμου του και τον θάνατο της συζύγου του, και ότι στον πίνακα υπάρχουν σύμβολα και των δύο γεγονότων. Η Pinacoteca γράφει ότι «το κοιμισμένο παιδί παραπέμπει στη μητρότητα και ταυτόχρονα στον θάνατο».

Για τη δημιουργία του πίνακα χρησιμοποιήθηκε τέμπερα σε πάνελ και χρονολογείται από το 1472 έως το 1474. Είναι πιθανό ότι το τέμπλο προοριζόταν να στεγαστεί στην εκκλησία του Σαν Μπερναρντίνο στο Ουρμπίνο, που χτίστηκε από τον δούκα για να στεγάσει τον δικό του τάφο. Το κλασικό σκηνικό με το καθαρό φως του είναι παρόμοιο με το «Παναγία και Βρέφος ένθρονοι, με τέσσερεις αγγέλους», αν και σε αυτό το έργο υπάρχει θόλος και αψίδα. Στο πίσω μέρος του υπάρχει ένα αναποδογυρισμένο κέλυφος κοχυλιού, από το οποίο κρέμεται ένα αυγό στρουθοκαμήλου – αυτό έχει πολλαπλές έννοιες, όπως πολλά από τα στοιχεία στο έργο του ντελλα Φραντσέσκα. Σε αυτή την περίπτωση, μπορεί να ερμηνευθεί ως σύμβολο του κόσμου, της μητρότητας, της Παναγίας, του οικοσήμου της οικογένειας Μοντεφέλτρο, καθώς και ως το Πάθος και η Ανάσταση. Τα δύο τελευταία συμβολίζονται επίσης από το περιδέραιο κόκκινου κοραλλιού που φορά ο Χριστός. Τα περιδέραια κοραλλιών τα φορούσαν πράγματι τότε τα παιδιά, για λόγους προστασίας και οδοντοφυΐας.

Σε ημικύκλιο γύρω από την Παναγία και το Βρέφος είναι, από αριστερά, ο Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής, ο Άγιος Βερναρδίνος, ο Άγιος Ιερώνυμος που χτυπά το στήθος του με μια πέτρα, ο Άγιος Φραγκίσκος που δείχνει το στίγμα, ο Άγιος Πέτρος ο Μάρτυς με πληγή στο κεφάλι και ο Άγιος Ιωάννης ο Ευαγγελιστής. Πίσω τους βρίσκονται στολισμένοι, ουράνιοι αρχάγγελοι. Ο δούκας φορώντας την πανοπλία του (καθώς ήταν διάσημος για τη στρατιωτική του δύναμη και την προστασία των τεχνών), γονατίζει μπροστά στην ένθρονη Μαντόνα και τον μικρό Ιησού.

Σενιγκαλλία Μαντόνα

Στο Ουρμπίνο, στην Εθνική Πινακοθήκη του Μάρκε, βρίσκεται άλλη μία «sacra conversazione» του ντελλα Φραντσέσκα από την εποχή της εργασίας του στον δούκα ντα Μοντεφέλτρο. Αυτός ο πίνακας είναι μικρότερος και περισσότερο ‘οικείος’. Το έργο «Μαντόνα και Βρέφος με δύο αγγέλους (Σενιγκαλλία Μαντόνα)» είναι ζωγραφισμένο με λάδι και τέμπερα σε πάνελ και χρονολογείται το 1474 ή το 1478. Οι μελετητές πιστεύουν ότι ο δούκας το χάρισε στην κόρη του με την ευκαιρία του γάμου της με τον Τζοβάννι ντελ λα Ρόβερε, τον άρχοντα της Σενιγκαλλία.

Ο πίνακας έχει πολύ στενή σύνθεση. Σε αυτή την εκδοχή, η Παναγία στέκεται κρατώντας το Βρέφος σε μια στάση που θυμίζει αρχαίες εικόνες, με δύο αγγέλους να στέκονται πίσω της ήρεμοι. Οι δύο άγγελοι φορούν μαργαριτάρια στο λαιμό, σύμβολα αγνότητας, ενώ ο Ιησούς φορά ένα μενταγιόν με κοράλλι και κρατά ένα λευκό τριαντάφυλλο. Αντί για σκηνικό παρεκκλησίου, οι φιγούρες βρίσκονται σε ένα εσωτερικό που μοιάζει με το Δουκικό Παλάτι του Ουρμπίνο. Ένα άνοιγμα στα αριστερά δείχνει ένα άλλο δωμάτιο, όμορφα φωτισμένο.

Το «Μαντόνα και Βρέφος με Δύο Αγγέλους» ήρθε στην Πινακοθήκη, που στεγάζεται στο παλάτι του Δούκα του Ουρμπίνο, από την εκκλησία της Σάντα Μαρία ντελλε Γκράτσιε στη Σενιγκαλλία, το 1917. Το 1975, ήταν ένας από τους τρεις πίνακες που κλάπηκαν από το Παλάτι, μαζί με άλλο ένα έργο του ντελλα Φραντσέσκα («Το μαστίγωμα του Χριστού») και ένα του Ραφαήλ. Οι κλέφτες εισέβαλαν και έκοψαν τις ζωγραφιές από τα κάδρα τους – η πράξη τους προκάλεσε μεγάλη αίσθηση και έμεινε γνωστή ως η «ληστεία του αιώνα». Χάρις σε πληροφορίες που έδωσε ένας Ρωμαίος έμπορος παλαιών αντικειμένων, τα έργα ανακτήθηκαν τον επόμενο χρόνο από την ιταλική αστυνομία στο Λοκάρνο της Ελβετίας.

Ο Πιέρο ντελλα Φραντσέσκα δημιούργησε μερικά από τα πλέον σημαντικά και πρωτότυπα έργα τέχνης της Αναγέννησης. Οι πίνακές του είναι θρυλικοί για την ισορροπία και τη μεγαλοπρεπή λιτότητα της γεωμετρίας και του χρώματος, του δέους και της οδύνης, και αντανακλούν τις νέες τεχνικές της εποχής: τη σχολαστική προοπτική όπως την εξέλιξε η σχολή της Φλωρεντίας, και τον χειρισμό του φωτός, τον ρεαλισμό και τη χρήση των ελαιοχρωμάτων της ολλανδικής τέχνης. Το απαύγασμα των εκλεπτυσμένων έργων του περιλαμβάνει αυτές τις τρεις στοχαστικές «sacra conversazioni».

Η Άννα Τσιγκανόκ πλέκει δαντέλες με τον παραδοσιακό τρόπο, ακριβώς όπως γινόταν τον 16ο αιώνα, χρησιμοποιώντας μια σειρά από κουβαρίστρες. Τα χέρια της κινούνται επιδέξια καθώς ακολουθεί το μοτίβο, προσθέτοντας καρφίτσες για να κρατήσει την πλέξη στη θέση της.

«Το πλέξιμο της δαντέλας δεν είναι καθόλου δύσκολο – απλώς δύο ζεύγη κουβαρίστρες με κλωστές μπλέκονται διαδοχικά μεταξύ τους. Η δαντέλα υφαίνεται πάντα σε ζεύγη – δύο μπομπίνες που συνδέονται με μία μόνο κλωστή», εξήγησε η 48χρονη Ρωσίδα στην Epoch Times.

«Οι κινήσεις είναι μόνο δύο: το στρίψιμο και η ύφανση. Από εκεί και πέρα, οι συνδυασμοί τους δίνουν ολόκληρο το μοτίβο της δαντέλας. Η δαντέλα σχηματίζεται σειρά σειρά.»

Το πλέξιμο δαντέλας με μπομπίνες είναι μια θεραπευτική διαδικασία. Ενώ η Άννα υφαίνει, τα μικρά ξύλινα ραβδιά χτυπούν  ένα το άλλο, παράγοντας ένα λεπτό, ρυθμικό θόρυβο. «Όταν μια δαντελοποιός υφαίνει δαντέλες», λέει η Άννα «είναι κάπως σαν διαλογισμός: ένα ευχάριστο κουδούνισμα από κουβαρίστρες συνοδεύει τη διαδικασία, τα χέρια είναι απασχολημένα και πρέπει πάντα να είσαι συγκεντρωμένη και αρκετά προσεκτική για να μην κάνεις λάθη.

»Πρόκειται για μια πολύ ευχάριστη, καταπραϋντική διαδικασία, ειδικά όταν βλέπεις το αποτέλεσμα. Από τα πιο απλά πράγματα, συνηθισμένες λεπτές κλωστές και ξύλινα ραβδιά, προκύπτει κάτι το απίστευτα όμορφο.»

Η Άννα αναρτά τη δουλειά της στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και έχει χιλιάδες ακόλουθους στο Instagram. Η δημιουργικότητά της μοιάζει ανεξάντλητη: γιακάδες και μανσέτες, πετσέτες για το σπίτι, κοσμήματα, ενδύματα (από μπολερό μέχρι φούστες και εσάρπες), καθώς και τραπεζομάντηλα, τσάντες και βεντάλιες από δαντέλα.

Το ενδιαφέρον της για το πλέξιμο δαντέλας με μπομπίνες γεννήθηκε σε μια επίσκεψή της, το 2016, στο διάσημο Μουσείο Δαντέλας της Βόλογκντα, πόλης της βορειοδυτικής Ρωσία. Όντας ήδη έμπειρη στο κέντημα, το πλέξιμο και τη χειροτεχνία, «γοητεύτηκε και ενθουσιάστηκε» από την ιδέα της ύφανσης με κουβαρίστρες και της δημιουργίας περίπλοκων σχεδίων.

Μετά την εμφάνιση της ύφανσης δαντέλας με μπομπίνες στην Ιταλία του 16ου αιώνα, που προωθήθηκε από την ευρεία εισαγωγή μεταλλικών καρφιτσών, η δαντέλα έγινε γρήγορα αγαπητή μεταξύ της αριστοκρατίας.

«Η δημιουργία δαντέλας απαιτούσε πάντα πολύ χρόνο και προσπάθεια, γι’ αυτό ήταν πάντα πολύ ακριβή. Οι άνθρωποι ξόδευαν περιουσίες για δαντέλες, που υπογράμμιζαν το κύρος και την οικονομική τους επιφάνεια», εξηγεί η Άννα.

Σύμφωνα με την Άννα, η τεχνική εξαπλώθηκε από την Ιταλία στην Ισπανία, το Βέλγιο, τη Φλάνδρα και τη Νορμανδία, και τελικά εμφανίστηκε στη Ρωσία κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Μεγάλου Πέτρου, τον 17ο αιώνα. Από τότε, οι μόδες ήρθαν και έφυγαν, αλλά η τέχνη παρέμεινε η ίδια.

«Για να πλέξεις δαντέλα, χρειάζεσαι ένα μαξιλάρι, παραδοσιακά πυκνά γεμισμένο με άχυρο. Δημιουργούμε τη δαντέλα σύμφωνα με ένα σχέδιο που ονομάζεται skolok. Το σχέδιο εκτυπώνεται σε χαρτί, το οποίο επικολλάται σε ένα χοντρό χαρτόνι και στη συνέχεια προσαρμόζεται σε έναν κύλινδρο», λέει η Άννα, επισημαίνοντας ότι κατά την ύφανση, χρησιμοποιείται ένας ζυγός αριθμός μπομπίνων.

Υπολογίζει ότι η ύφανση μιας μικρής πετσέτας απαιτεί περίπου οκτώ ώρες εργασίας. Η υπομονή και η συγκέντρωση είναι το κλειδί. Για αυτήν το πιο σημαντικό είναι η διαδικασία και η ικανοποίηση που παίρνει δημιουργώντας όμορφα αντικείμενα.

Πρόσφατα, ενώ δούλευε μια δαντελένια βεντάλια, ο σύζυγός της τη βοήθησε να φτιάξει και να βάψει μια ξύλινη βάση, για να κολλήσει τη δαντέλα.

«Βγήκε πολύ όμορφη!» είπε. «Καμία μηχανή δεν μπορεί να πλέξει δαντέλα όπως μια δαντελοποιός. Όταν υφαίνει δαντέλα με το χέρι, η δαντελοποιός επενδύει τη ζεστασιά των χεριών της – κάθε χειροποίητη δαντέλα είναι μοναδική.»

Της Anna Mason