Τα βαθιά, ουσιαστικά πράγματα είναι πέρα από τα λόγια. Ποιος μπορεί να ορίσει ή να περιγράψει τη ζωή, την αγάπη ή την ομορφιά – αλλά και ποιος μπορεί να αρνηθεί την ύπαρξή τους; Το πιο αινιγματικό από όλα είναι η ψυχή.
Ο ορισμός ή η περιγραφή της ψυχής είναι αδύνατη, αλλά οι προσπάθειες των ποιητών και των συνθετών φαίνονται πιο επιτυχημένες από αυτές των επιστημόνων και των φιλοσόφων. Η Βιρτζίνια Γουλφ έγραψε στο διήγημά της «A Summing Up» ότι «[η Σάσα] είχε την αίσθηση ότι μέσα της κτυπούσε κάποιο πλάσμα […] που προσπαθούσε να ξεφύγει και το οποίο αποκαλούσε ψυχή». Ίσως δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα καλύτερο από αυτό.
Μερικές φορές, εκεί που οι ποιητές και οι λέξεις τους σταματούν, η μουσική αναλαμβάνει τα ηνία για να μας μεταφέρει πιο μακριά. Όπως οι σουίτες για σόλο βιολί του Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ ή οι διάλογοι του Λούντβιχ βαν Μπετόβεν μεταξύ της ψυχής και του δημιουργού της, που ακούμε στα αργά μέρη από τις τελευταίες του σονάτες για πιάνο και των κουαρτέτων του για έγχορδα.
Όταν, όμως, οι λέξεις συμμαχούν με τη μουσική του Μπαχ ή του Σούμπερτ, έρχεται το θαύμα, έρχεται η διαύγεια και, τουλάχιστον για μια στιγμή, μας δίνεται μια εικόνα ενός ανώτερου κόσμου, που ενστικτωδώς γνωρίζουμε ότι συνδέεται κάπως με αυτό που ονομάζουμε ψυχή.
Από τον Μπαχ στον Στράους
Αυτό το μυστηριώδες ον φαίνεται να έχει μια επείγουσα επιθυμία να υμνήσει τον δημιουργό του: «Η ψυχή μου υμνεί τη χάρη του Θεού», γράφει ο Μπαχ. Τα όμορφα, λυρικά περιγράμματα της μελωδίας συνδυάζονται με τα σίγουρα και σταθερά βήματα του ρυθμού, σαν κάποιος να περπατά με ανάλαφρη καρδιά. Οι λέξεις και οι μουσικές φράσεις επαναλαμβάνονται, συχνά με την ηχώ ενός βιολιού, ενός φλάουτου, ενός όμποε. Αυτές είναι χαρούμενες επαναλαμβανόμενες σκέψεις μιας ζωής χτισμένης πάνω στην πίστη.
Ο Γερμανός ποιητής Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε, στο «Άσμα των πνευμάτων πάνω από τα νερά», παρομοιάζει την ψυχή με το νερό:
«Η ψυχή του ανθρώπου / είναι σαν το νερό./ Από τον ουρανό κατεβαίνει, / στον ουρανό ανεβαίνει, / και, επιστρέφοντας πάλι /στη γη, / αλλάζει συνεχώς.» *
Σαν κύμα, σπάει στα βράχια· σαν λίμνη, είναι τόσο ήρεμη που αντανακλά τα αστέρια· σαν ποτάμι, ρέει απαλά μέσα από τις καταπράσινες κοιλάδες. «Ψυχή του ανθρώπου, / Πόσο μοιάζεις με τα νερά, / Πεπρωμένο του ανθρώπου, / Πόσο μοιάζεις με τον άνεμο!» *
Η μουσική επένδυση του Σούμπερτ ενισχύει την εντύπωση που αφήνουν τα λόγια του Γκαίτε. Η βροχή, οι θάλασσες και τα ποτάμια αποκαλύπτονται στους πλούσιους ήχους των χαμηλών εγχόρδων. Δεν υπάρχουν βιολιά, μόνο βιόλες, τσέλο και κοντραμπάσα. Μια ανδρική χορωδία – τα πνεύματα πάνω από το νερό – αιωρούνται πάνω από τα έγχορδα και τραγουδούν το τραγούδι τους.
Συναντάμε πιο εύκολα την ψυχή έξω, στη φύση. Στο τραγούδι του Ρόμπερτ Σούμαν «Mondnacht» («Σεληνόφωτη νύχτα»), ένας άνδρας στέκεται σε ένα χωράφι και κοιτάζει τα αστέρια: «Φαινόταν σαν ο ουρανός να φιλούσε σιωπηλά τη γη». Η αιθέρια φράση του πιάνου στην αρχή κατεβαίνει για να συναντήσει μια φωνητική γραμμή που ανεβαίνει για να την υποδεχτεί. Όταν ενώνουν τις φωνές τους, ο ποιητής τραγουδά: «και η ψυχή μου άνοιξε τα φτερά της, πέταξε προς τα πάνω μέσα από σιωπηλές χώρες, σαν να επέστρεφε στο σπίτι της». *
Η ψυχή μπορεί να αποκαλυφθεί και στο τέλος της ζωής, όταν μια βαθιά κούραση από τα επίγεια την κατακλύζει. Το «Beim Schlaffgehen» («Ώρα για ύπνο»), ένα από τα «Τέσσερα τελευταία τραγούδια» του Ρίχαρντ Στράους, αποτυπώνει την ομορφιά και το μυστήριο αυτής της στιγμής: «Τώρα η μέρα με κούρασε. / … Χέρια, αφήστε όλη τη δουλειά σας, / Μυαλό, ξέχνα όλες τις σκέψεις σου. / Όλο μου το είναι / λαχταρά να βυθιστεί στον ύπνο».*
Οι λέξεις σιωπούν για λίγο. Ένα σόλο βιολί αναλαμβάνει να περιγράψει την άνοδο της ψυχής, καθώς αφήνει τον κόσμο μας. Σίγουρα, σε όλη τη δυτική μουσική, αυτή είναι μια από τις πιο υποβλητικές μελωδίες. Η φωνή συνεχίζει: «Και η ψυχή, χωρίς μάρτυρες, / πετά στην έναστρη νύχτα, / στη μυριόπλευρη ζωή». *
Η ψυχή συνεχίζει το ταξίδι της
Τα «Τέσσερα τελευταία τραγούδια», που γράφτηκαν το 1948, λίγο μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, είναι μια αντήχηση της χρυσής εποχής του τραγουδιού που άνθισε στη γερμανική κουλτούρα κατά τον 18ο και 19ο αιώνα, στην ακμή της δυτικής μουσικής παράδοσης.
Γιατί ήταν τόσο βραχύβια; Μέρος της απάντησης βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια, το θέμα της ψυχής, εγκαταλείφθηκε με την πάροδο των χρόνων. Δεν υπάρχει πουθενά στις πολυδιαφημισμένες, δημοφιλείς παραγωγές του σήμερα. Το κοινό, συχνά αποβλακωμένο από τη διασκέδαση που μεταμφιέζεται σε τέχνη, έχει χάσει το ενδιαφέρον του για θέματα τόσο απόκρυφα όσο η ψυχή. Είναι θαμμένη στον θόρυβο του υλισμού και των ευμετάβλητων, επιστημονικών και φιλοσοφικών ιδιοτροπιών της εποχής μας.
Ωστόσο, η ψυχή είναι εκεί. Όπως όταν βρισκόμαστε μακριά από τα φώτα της πόλης και τα αστέρια αμέσως εμφανίζονται στον ουρανό γιατί ήταν πάντα εκεί, έτσι και ο νους μας, όταν απομακρύνεται από τη ‘λάμψη’ της σύγχρονης ζωής – της ζωής στην πόλη, της τηλεόρασης, του iPhone – μπορεί να διακρίνει την ψυχή, την αιώνια, αθάνατη ψυχή. Είναι πάντα εκεί, όπως ήταν πάντα, όταν δεν θα υπάρχουν iPhone, ακόμα και όταν ο ήλιος σβήσει.
Του Raymond Beegle
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
* απόδοση στα ελληνικά, από την αγγλική μετάφραση (Σ.τ.Μ)
