Λογοτεχνία

Μεγάλη ζημιά γίνεται από τη λανθασμένη αντίληψη της ποίησης ως κάτι ελιτίστικο, απρόσιτο, ακαδημαϊκό , κατάλληλο μόνο για μυημένους. Η ποίηση είναι για όλους, για τον λεγόμενο «κοινό άνθρωπο», όχι μόνο για τον μελετητή. Η ποίηση είναι ένας μεγεθυντικός φακός μέσω του οποίου βλέπουμε το γρασίδι κάτω από τα πόδια μας και ένα τηλεσκόπιο μέσω του οποίου βλέπουμε τα αστέρια πάνω από το κεφάλι μας. Η ποίηση οξύνει την όρασή μας για να μπορέσουμε να διεισδύσουμε στο θαύμα του πραγματικού, στο οποίο συχνά εθελοτυφλούμε.

Όπως αναφέρει ο καθηγητής λογοτεχνίας Τζον Σήνιορ στο «John Senior and the Restoration of Realism» («Ο Τζον Σήνιορ και η αποκατάσταση του ρεαλισμού») του Φρ. Μπέθελ, «Ο ποιητής είναι ο άνθρωπος που λέει “Κοιτάξτε! Κοιτάξτε! Δεν το έχετε ξαναδεί αυτό”. Και αν τον ακολουθήσετε, θα δείτε πολύ περισσότερα από όσα θα είχατε δει από μόνοι σας. Με αυτόν τον τρόπο, διευρύνετε την ικανότητά σας να βιώνετε τον κόσμο, δηλαδή να ζείτε».

Αυτή είναι η κλήση του ποιητή: να βλέπει αυτό που υπάρχει πραγματικά, σε όλη την ομορφιά και το μυστήριο του, και να βοηθά και τους άλλους να βλέπουν, ώστε να ζουν πιο ολοκληρωμένα.

Το ίδιο συμβαίνει και με τις ανθρώπινες σχέσεις. Σκεφτείτε το θαύμα της απόκτησης ενός παιδιού. Όταν κρατάτε για πρώτη φορά το νεογέννητο στην αγκαλιά σας, αισθάνεστε ένα εντελώς νέο σύνολο νεύρων να ζωντανεύουν μέσα σας, νέα κανάλια να ανοίγονται μέσα στην καρδιά σας. Βλέπετε το παιδί ως το θαύμα που είναι. Αλλά καθώς περνούν τα χρόνια και το παιδί μεγαλώνει, αυτή η αρχική εντύπωση εξασθενεί — μέχρι που έρχεται μια από εκείνες τις σπάνιες στιγμές που το βλέμμα του παιδιού σας συναντά το δικό σας, τα μαλλιά του φέγγουν στο απογευματινό φως του ήλιου, τα άκρα του λάμπουν χρυσά και, τότε, βλέπετε ξανά αυτό που είχατε δει παλιά. Γνωρίζετε και πάλι αυτό που είχατε γνωρίσει πριν. Το θαύμα δεν έχει εξαφανιστεί — στην πραγματικότητα, έχει μεγαλώσει. Απλά το είχατε ξεχάσει μέχρι εκείνη τη στιγμή.

Μελέτη ενός ποιήματος

Η ποίηση κάνει τέτοιες στιγμές πιο συχνές. Στο ποίημά του, «Εκείνες οι κυριακές του χειμώνα», ο ποιητής Ρόμπερτ Χέιντεν διαλύει την ομίχλη ημών και των δώρων των πατεράδων και της πατρότητας:

Ακόμα και τις Κυριακές θα σηκωνόταν ο πατέρας μου νωρίς

Και θα ντυνότανε μέσα στο μαύρο κρύο,

Κι ύστερα, με χέρια ταλαιπωρημένα,

Που πόναγαν από τον μόχθο τον καθημερινό,

Άναβε μια λαμπερή φωτιά. Ποτέ δεν άκουσε ένα ευχαριστώ.

Ξυπνούσα κι άκουγα να σκάει το κρύο, να σπάει.

Όταν τα δωμάτια ήτανε πια ζεστά, θα φώναζε,

Κι εγώ αργά θα σηκωνόμουν να ντυθώ,

Φοβούμενος τους χρόνιους θυμούς εκείνου του σπιτιού,

Αδιάφορα μιλώντας σε εκείνον,

Που ’χε το κρύο αποδιώξει

Και τα καλά παπούτσια μου είχε γυαλίσει επίσης.

Τι ήξερα, τι ήξερα εγώ,

Για της αγάπης τους απλούς, μοναχικούς της τρόπους; [1]

Δεν μπορούμε να διαβάσουμε αυτό το ποίημα χωρίς να σκεφτούμε τον πατέρα μας και όλα όσα έχει κάνει για εμάς. Ίσως παρακινηθούμε να σκεφτούμε και την αχαριστία μας. Ακόμα, μικρά συνηθισμένα πράγματα όπως τα ταλαιπωρημένα χέρια, η φωτιά και τα παλιά παπούτσια αποκτούν βαθύτερη σημασία μετά την ανάγνωση του ποιήματος.

Ο καλλιτέχνης χρησιμοποιεί τη δύναμη της όρασής του για να μας δείξει αυτό που έχουμε δει χιλιάδες φορές στο παρελθόν σαν να ήταν για πρώτη φορά — με όλη τη συγκίνηση και την κατάπληξη που συνοδεύει την πρώτη ματιά. Γι’ αυτό χρειαζόμαστε την ποίηση. Ο άνθρωπος που δεν ανανεώνεται ποτέ από την τέχνη κινδυνεύει να χάσει πολλά, ίσως μάλιστα τα χάσει όλα. Τι είναι η ζωή αν δεν βλέπουμε πραγματικά, αν μας τυφλώνει η δουλειά και η ρουτίνα;

Αλλά ο Χόπκινς συνεχίζει: «Και για όλα αυτά, η φύση δεν ξοδεύεται ποτέ/ Μέσα στα πράγματα βαθιά ζει η πιο αγαπημένη φρεσκάδα / Κι αν και τα τελευταία φώτα στη μαύρη Δύση σβήσαν/ Ω, το πρωινό, στο καφέ χείλος της ανατολής, φυτρώνει…»

Υπάρχουμε εμείς, υπάρχει και ο κόσμος. Ο κόσμος είναι φωτεινός. Είναι τα μάτια μας που, κατά καιρούς, είναι σκοτεινά, κουρασμένα, μισόκλειστα  από τη νύστα. Μέχρι που κάποιος — ένας ποιητής — μάς ξυπνά.

Του Walker Larson

Επιμέλεια: Βαλεντίνα Λισάκ & Αλία Ζάε

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Μετάφραση ποιήματος: Αλία Ζάε

Those Winter Sundays 

by Robert Hayden

Sundays too my father got up early

and put his clothes on in the blueblack cold,

then with cracked hands that ached

from labor in the weekday weather made

banked fires blaze. No one ever thanked him.

I’d wake and hear the cold splintering, breaking.

When the rooms were warm, he’d call,

and slowly I would rise and dress,

fearing the chronic angers of that house,

Speaking indifferently to him,

who had driven out the cold

and polished my good shoes as well.

What did I know, what did I know

of love’s austere and lonely offices?

2. Μετάφραση ποιήματος: Αλία Ζάε

Η αχαριστία μπορεί να είναι επικίνδυνη για την υγεία μας. Μπορεί ακόμη και να μας σκοτώσει. Αυτή είναι μια αλήθεια που εκφράζεται στο εξαιρετικό διήγημα του Χέρμαν Μέλβιλ «Μπάρτλμπυ, ο γραφέας».

Όπως και πολλά άλλα έργα του Μέλβιλ, ο «Μπάρτλμπυ» είναι μια ιστορία στην οποία οι αποκαλύψεις εξαρτώνται τόσο από την απουσία όσο και από την παρουσία πραγμάτων. Από την αρχή μέχρι το τέλος, ο «Μπάρτλμπυ» δείχνει τον τρόπο με τον οποίο μια κουλτούρα και μια κοινωνία μπορούν να καταστρέψουν την ικανότητα του ατόμου να αισθάνεται ευγνωμοσύνη και τον τρόπο με τον οποίο ένα άτομο μπορεί να συντρίψει αυτή την ικανότητα στον εαυτό του.

Η ιστορία ξετυλίγεται από την οπτική γωνία ενός ηλικιωμένου δικηγόρου που ζει στα μέσα του 18ου αιώνα στη Νέα Υόρκη. Μέχρι να προσλάβει τον Μπάρτλμπυ, έχει αναζητήσει και ζήσει μια άνετη ζωή. Καθώς ο φόρτος εργασίας στο γραφείο του αυξάνεται, αποφασίζει να προσλάβει άλλον έναν γραφέα. (Ο γραφέας είναι κάποιος που αντιγράφει με το χέρι για τα προς το ζην.) Αυτή η δουλειά ήταν συνηθισμένη την εποχή πριν από τις φωτοτυπικές μηχανές. Τις πρώτες μέρες στην καινούρια του δουλειά ο Μπάρτλμπυ είναι ένας θαυμάσιος υπάλληλος, αντιγράφοντας κείμενα με θαυμαστό ρυθμό. Σταδιακά όμως γίνεται ενοχλητικός, εμμονή και σύμβολο για τον δικηγόρο.

Η εξέλιξή του αυτή συμπυκνώνεται και εκφράζεται με τα χαρακτηριστικά λόγια: «Προτιμώ να μην [το κάνω]».

Με αυτές τις λέξεις, ο Μπάρτλμπυ αρνείται αρχικά να εκτελέσει επαγγελματικά και γραμματειακά καθήκοντα που συνδέονται γενικά με τη δουλειά του. Στη συνέχεια, αρχίζει να ζει μέσα στο γραφείο. Σύντομα αρνείται να κάνει οποιαδήποτε εργασία. Ο δικηγόρος σκύβει το κεφάλι, προσπαθώντας με κάθε τρόπο να αποσπάσει κάποια συναίνεση, κάποια δουλειά από τον Μπάρτλμπυ. Τον απολύει, αλλά είναι πολύ καλόκαρδος για να τον διώξει όταν ο Μπάρτλμπυ δεν κάνει καμία κίνηση να φύγει. Τελικά, μεταφέρει το γραφείο του σε άλλο γραφείο, αλλά είναι πολύ αργά για να ξεφύγει από τον Μπάρτλμπυ. Ο δικηγόρος συνεχίζει να προσπαθεί να βοηθήσει τον πρώην υπάλληλό του, ακόμη και όταν ο Μπάρτλμπυ εκδιώκεται από τον νέο ενοικιαστή, καταλήγει στη φυλακή ως αλήτης και, τελικά, πεθαίνει επειδή αρνείται να φάει.

Ο χαρακτήρας του αφηγητή, ωστόσο, είναι θετικός, καθώς εγκαταλείπει την αυτοϊκανοποίηση και την άνεσή του για να να βοηθήσει τον Μπάρτλμπυ. Με κόστος τον χρόνο και την ενέργειά του, προσπαθεί να βοηθήσει τον Μπάρτλμπυ να αποδεχτεί τα καθήκοντά του. Του προσφέρει επίσης συντροφιά. Μη έχοντας άλλη επιλογή από το να τον απολύσει τελικά, ο αφηγητής τού προσφέρει μια γενναιόδωρη αποζημίωση και στη συνέχεια τον φιλοξενεί στο ίδιο του το σπίτι. Ακόμη και κατά τη διάρκεια της φυλάκισης του Μπάρτλμπυ, ο δικηγόρος πληρώνει για να τον ταΐζει με το καλύτερο δυνατό φαγητό. Όλες αυτές οι προσπάθειες είναι άκαρπες. Τελικά, ο Μπάρτλμπυ «προτιμά να μην» ζήσει.

Το νόημα της ιστορίας

Η ιστορία του Μπάρτλμπυ απηχεί μια γνωστή ιστορία της Βίβλου, την οποία ο Μέλβιλ είχε διαβάσει επανειλημμένα και προσεκτικά. Πρόκειται για την παραβολή της Μυστικής Κρίσης, στο κεφάλαιο 25 του Ευαγγελίου του Ματθαίου. Σε αυτή την παραβολή, ο Χριστός παραχωρεί στους ανθρώπους την είσοδο στον παράδεισο με βάση τη βασική φιλανθρωπία: δίνει τροφή στους πεινασμένους, ποτό στους διψασμένους, φιλοξενία στους ξένους, ρούχα στους γυμνούς, παρηγοριά στους αρρώστους και τους φυλακισμένους. Ο Χριστός δηλώνει ότι θα θεωρήσει αυτή τη στοιχειώδη φιλανθρωπία ως φιλανθρωπία προς τον εαυτό του: «εφ’ όσον το κάνατε σε έναν από αυτούς τους ελάχιστους αδελφούς μου, το κάνατε σε μένα» (Ματθαίος 25:40).

Ο αφηγητής επιχειρεί κυριολεκτικά κάθε μία από αυτές τις πράξεις. Σκεπτόμενος μόνο τον Μπάρτλμπυ, προσπαθεί να εκτελέσει τις βασικές δίκαιες πράξεις. Ωστόσο, ανεξάρτητα από τις καλές του προθέσεις, αποτυγχάνει να τις πραγματοποιήσει, επειδή ο Μπάρτλεμπι απορρίπτει κάθε προσπάθεια. Αν το κριτήριο για την είσοδο στον ουρανό είναι η καλοσύνη, ο Μπάρτλμπυ, όσο εξαρτάται από τον ίδιο, απογοητεύει τον συνάνθρωπό του στην προσπάθειά του να φτάσει στον ουρανό. Επιπλέον, εφόσον η ευγνωμοσύνη είναι η κατάλληλη απάντηση στην προσφερόμενη καλοσύνη, το «προτιμώ να μην [το κάνω]» του Μπάρτλμπυ δεν είναι μόνο απόρριψη της καλοσύνης, αλλά και άμεση άρνηση της ευγνωμοσύνης.

Ο Μπάρτλμπυ απορρίπτει τη συντροφικότητα, τον οίκτο και τη συμπάθεια. «Προτιμά να μην» αναγνωρίζει ότι η ζωή είναι καλή, ενώ κοιτάζει μέσα από ένα παράθυρο που ανοίγει σε έναν νεκρό τοίχο. Αρνείται να αναγνωρίσει ότι η ελευθερία είναι καλή, επιλέγοντας να οδηγηθεί στη φυλακή. Τέλος, δεν θα αναγνωρίσει καν ότι η ζωή είναι καλή, αδιαφορώντας για την τροφή που είναι διαθέσιμη για να τον συντηρήσει.

Οι πράξεις του είναι ακριβώς το αντίθετο της ευγνωμοσύνης. Ο Ρόμπερτ Έμμονς, καθηγητής κλινικής ψυχολογίας, γνωστός ως ειδικός στην επιστημονική μελέτη της ευγνωμοσύνης, την ορίζει ως εξής: «Η αναγνώριση ότι η ζωή δεν μου χρωστάει τίποτα και ότι όλα τα καλά που έχω είναι δώρο». Για τον Μπάρτλμπυ, η ζωή δεν μπορεί να δώσει αρκετά και τίποτα δεν είναι αρκετά καλό ώστε να γίνει δεκτό ως δώρο.

Ορισμένοι μελετητές προτείνουν ότι ο Μπάρτλεμπι πάσχει από κατάθλιψη και το κείμενο υποστηρίζει αυτή την ιδέα: η μονοσήμαντη ικανότητά του σε ένα καθορισμένο σύνολο δεξιοτήτων, η έλλειψη απόλαυσης της ζωής και η τελική απόσυρσή του από τη ζωή. Ωστόσο, η κατάθλιψη, όπως μαρτυρούν πολλοί άνθρωποι που έχουν παλέψει μαζί της και μάλιστα την έχουν ξεπεράσει, δεν αφαιρεί κάθε ευθύνη. Ένα άτομο με κατάθλιψη δεν χρειάζεται να απορρίπτει κάθε φορά τα ανοίγματα βοήθειας και φιλίας. Ακόμη και οι μελετητές που αντιλαμβάνονται τον Μπάρτλμπυ ως καταθλιπτικό, αναγνωρίζουν ταυτόχρονα την παράξενη, ισχυρή θέλησή του. Σε ένα σημαίνον άρθρο τους, οι καθηγητές Αγγλικών Ντάνιελ Στέμπελ και Μπρους Στίλιανς επεσήμαναν τη θέληση του Μπάρτλμπυ, μια θέληση που είναι προσηλωμένη στην «άρνηση των αξιών . . . [ακόμη και] της αξίας της ίδιας της ύπαρξης». Και τι είναι η άρνηση κάθε αξίας, παρά το να λέμε ότι «τίποτα δεν είναι αρκετά καλό»;

Ενώ ο Μπάρτλμπυ είναι τελικά υπεύθυνος για τη μοίρα του, ο αφηγητής υπαινίσσεται τους παράγοντες που τον οδήγησαν να απορρίψει την καλοσύνη. Στην αρχή της ιστορίας, ο αφηγητής, με τη δική του περιγραφή, αποκαλύπτει πόσο ικανοποιητική είναι η ζωή του ή, τουλάχιστον, πόσο ικανοποιητική ήταν η ζωή του, μέχρι που γνώρισε τον Μπάρτλμπυ. Επέλεξε να ακολουθήσει τη δικηγορική καριέρα για να αποκτήσει περισσότερα χρήματα με μικρότερο ρίσκο. Έκανε μια «άνετη δουλειά ανάμεσα σε ομόλογα και υποθήκες και τίτλους ιδιοκτησίας πλούσιων ανθρώπων». Η έλλειψη ανθρώπινων δεσμών, όπως η σύζυγος, τα παιδιά, οι συγγενείς ή οι στενοί φίλοι, υποδηλώνει ότι ασπάζεται μια πολύ στενόμυαλη αυτάρκεια. Αυτή η υπόνοια σχεδόν αποδεικνύεται όταν αναφέρει ότι είναι «ένας άνθρωπος που, από τη νεότητά του και ύστερα, έχει γεμίσει με τη βαθιά πεποίθηση ότι ο ευκολότερος τρόπος ζωής είναι και ο καλύτερος». Σε αντίθεση με τον Μπάρτλμπυ, δεν απορρίπτει τη ζωή, αλλά όπως ο Μπάρτλμπυ, κρατά μακριά από τον εαυτό του κάθε δυνατότητα να είναι ευγνώμων.

Ο Μέλβιλ αφήνει να εννοηθεί ότι δεν είναι μόνο ο αφηγητής που επιδιώκει μια ζωή επικεντρωμένη στον εαυτό του και στερημένης ευγνωμοσύνης. Μια ένδειξη βρίσκεται στον υπότιτλο της ιστορίας: «Μια ιστορία της Γουώλ Στρητ». Οι επιχειρήσεις, παρ’ όλη την αναγκαιότητα και τη σημασία τους, εύκολα αποκτούν υπερβολική σημασία στη ζωή ενός ανθρώπου, εις βάρος των ανώτερων αξιών.

Η κοσμοθεωρία του αφηγητή είναι εν μέρει αποτέλεσμα του περιβάλλοντός του. Το μόνο σημείο υπερηφάνειας που έχει σε σχέση με τους άλλους ανθρώπους είναι ότι τον θεωρούν ‘ασφαλή’. Ως σύμβολο ενός αποστειρωμένου είδους ασφάλειας και μιας απομόνωσης από τις ουσιαστικές σχέσεις, ο ίδιος και οι υπάλληλοί του εργάζονται σε ένα γραφείο όπου τα παράθυρα βλέπουν μόνο τοίχους. Η σταδιακή απόρριψη κάθε ανθρώπινης επαφής από τον Μπάρτλμπυ λαμβάνει χώρα ενώ εργάζεται σε έναν θάλαμο με θέα έναν τέτοιο ‘νεκρό’ τοίχο.

Αυτά τα παράθυρα και οι τοίχοι θέτουν ένα ουσιαστικό ζήτημα. Τα παράθυρα μας επιτρέπουν να βλέπουμε τη θέα πέρα από το επίπεδο του γυαλιού, όπως ακριβώς τα υλικά αγαθά μάς επιτρέπουν να βλέπουμε πέρα από αυτά τους ανθρώπους που μας τα παρέχουν. Ο Μπάρτλμπυ απελπίζεται επειδή αυτό το βαθύτερο νόημα είναι αποκλεισμένο στο εργασιακό του περιβάλλον. Αλλά οι εφησυχασμένοι άνθρωποι δεν είναι καλύτεροι. Απολαμβάνουν τα δώρα της ζωής χωρίς να κοιτάζουν πέρα από αυτά εκείνους στους οποίους θα έπρεπε να είναι ευγνώμονες.

Όλα αυτά δεν σημαίνουν ότι οι επιχειρήσεις είναι κάτι κακό ή ότι ένα σύστημα αφαιρεί την τελική ευθύνη του ατόμου. Ωστόσο, όταν το περιβάλλον κάποιου δίνει υπερβολική έμφαση στην υλική ασφάλεια και την άνεση, αυτά μπορούν να αποσπάσουν την προσοχή του ατόμου από την αναγνώριση των αναγκών των άλλων και από τη δική του ανάγκη για πράγματα σημαντικότερα από την ασφάλεια και την άνεση.

Μια από τις σπουδαίες ιδιότητες της γραφής του Μέλβιλ είναι ότι οι χαρακτήρες του δεν είναι ποτέ απλές καρικατούρες: Οι αναγνώστες μαθαίνουν τόσο από τους διεστραμμένους χαρακτήρες όσο και από τους ευγενείς, και οι ευγενείς αποκαλύπτουν πάντα ελαττώματα που είναι εξίσου διδακτικά με τις αρετές τους. Ο Μπάρτλμπυ, ένας κακός στο βαθμό που αρνείται να είναι ευγνώμων, είναι επίσης μια πρόκληση για όσους είναι πολύ αυτάρεσκοι για να είναι ευγνώμονες.

Στην προσπάθειά του να σώσει τον Μπάρτλμπυ, ο αφηγητής όχι μόνο γίνεται καλύτερος άνθρωπος, αλλά και σοφότερος, επειδή τελικά συνειδητοποιεί ότι το ελάττωμα του Μπάρτλμπυ είναι ένα ελαττώματα του οποίου όλοι οι άνθρωποι είναι θύματα: η αχαριστία. Οι τέσσερεις τελευταίες του λέξεις, οι λέξεις που τελειώνουν την ιστορία, είναι «Αχ, Μπάρτλμπυ! Αχ, ανθρωπότητα!». Όπως ο Μπάρτλμπυ, όλοι οι άνθρωποι έχουν ανάγκες που δεν μπορούν να καλύψουν μόνοι τους. Όπως ο Μπάρτλμπυ, όλοι οι άνθρωποι μπαίνουν στον πειρασμό να είναι αχάριστοι, απορρίπτοντας έτσι την καλοσύνη.

Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν φτάνουν στο σημειο να αρνηθούν τη ζωή όπως ο Μπάρτλμπυ, αλλά πολλοί αποδέχονται την παραδοχή του: Τα καλά πράγματα δεν είναι αρκετά καλά για να προκαλέσουν ευγνωμοσύνη. Το ακραίο παράδειγμα του Μπάρτλμπυ μάς προτρέπει να αναγνωρίζουμε πλήρως τα καλά πράγματα ως καλά και στη συνέχεια να νιώθουμε ευγνώμονες για αυτά.

* * * * *

BARTLEBY, THE SCRIVENER / A HISTORY OF WALL STREET

Μπάρτλμπυ, ο γραφέας / Μία ιστορία της Ουώλλ Στέητ

Συγγραφέας: Χέρμαν Μέλβιλ

Μετάφραση: Αθηνά Δημητριάδου

Επιμέλεια: Σταύρος Πετσόπουλος

Εκδόσεις Άγρα, 2011

Σελίδες: 176

Διαστάσεις: 21 x 13 εκ.

Του Paul Prezzia

Επιμέλεια: Αλία Ζάε

Την Τετάρτη 6 Μαρτίου, το αθηναϊκό κοινό θα έχει την ευκαιρία να απολαύσει την ποίηση των Παλαμά, Ελύτη, Λουντέμη, Καζαντζάκη, Σέρρα, Μεταξά και Quasimodo μελοποιημένη από σύγχρονους Έλληνες συνθέτες, σε μια συναυλία για φωνή και πιάνο.

Τις λέξεις των ποιητών μας θα τραγουδήσει η σοπράνο Μίνα Πολυχρόνου, με τη συνοδεία του Σπύρου Σουλαδάκη στο πιάνο.

Η συναυλία είναι αφιερωμένη στα παιδιά με αυτισμό, καθώς και σε όλους τους γονείς ατόμων με αναπηρίες.

Οι επτά συνθέτες των οποίων τα έργα θα ακουστούν είναι οι Ελένη Αναγνωστοπούλου, Κώστας Βαρότσης, Γιόλα Βουτσινά-Παπαγιαννίδη, Μαρία Δαγαλάκη, Ιάκωβος Κονιτόπουλος, Σπύρος Μάζης και Ιωσήφ Παπαδάτος.

Το πρόγραμμα της συναυλίας έχει ως εξής:

Ελένη Αναγνωστοπούλου

Κώστας Βαρότσης

Γιόλα Βουτσινά-Παπαγιαννίδη

Μαρία Δαγαλάκη

Ιάκωβος Κονιτόπουλος

Σπύρος Μάζης

Ιωσήφ Παπαδάτος

* * * * *

Ώρα έναρξης: 20:30

Διεύθυνση: Ομήρου 14-16, Αθήνα

Τηλ.: 210 3661044

Διοργάνωση: Ένωση Ελλήνων Μουσουργών, σε συνεργασία με τον Σύλλογο «Εθελοντούμε» και το Ινστιτούτο Γκαίτε

Έχετε σκεφτεί ποτέ, κοιτώντας γύρω σας, ότι το κακό που μας περιβάλλει είναι τόσο πολύ που μοιάζει σαν να έχει μετατραπεί η γη σε κόλαση; Φαίνεται ότι η βία, η λαγνεία, ο θυμός, η ανεντιμότητα και η διχόνοια έχουν γίνει ο κανόνας. Ή μήπως όχι; Υπάρχουν άραγε στον κόσμο μας ακόμα κάποια θετικά στοιχεία, παρά την πληθώρα των αρνητικών;

Στο προηγούμενο άρθρο της σειράς, είδαμε με ποιο τρόπο εξάσκησε ο Σατανάς την επιρροή του στην Εύα, πείθοντάς την τελικά να φάει τον απαγορευμένο καρπό από το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού. Σε αυτό το άρθρο, το οποίο και ολοκληρώνει τη σειρά που εξετάζει το ποίημα του Τζον Μίλτον μέσα από την εικονογράφηση του Γκυστάβ Ντορέ, ρίχνουμε μια ματιά στην πτώση της ανθρωπότητας, στον δρόμο που φτιάχτηκε για να συνδέσει την Κόλαση με τη Γη και στην ελπίδα μετά την Πτώση.

Έχει χαθεί πια ο Παράδεισος;

Ο Μίλτον υπαινίσσεται ότι ο Θεός γνώριζε από την αρχή ότι ο Σατανάς θα κατάφερνε να παρασύρει τον Αδάμ και την Εύα. Τα θεία όντα στον Ουρανό είναι όλα θλιμμένα με την ανθρώπινη αποτυχία. Παρά τη θλίψη που επικρατεί στον Ουρανό, οι συνέπειες για το σφάλμα του Αδάμ και της Εύας είναι αναπόφευκτες: θα θερίσουν ό,τι έσπειραν. Έτσι, ο Θεός πηγαίνει στον Κήπο της Εδέμ για να ανακοινώσει στον Αδάμ και την Εύα την καταδίκη τους.

Αρχικά, ο Αδάμ παραδέχεται ότι θέλει να κατηγορήσει την Εύα για τη διαφθορά τους, επειδή η ανυπακοή του δεν ήταν εξ ολοκλήρου δική του. Ο Θεός, όμως, του απαντά:

«Θεός σου ήτανε, που τήνε άκουσες

αντί για τον Θεό ή μήπως οδηγός σου, ανώτερη ή ίση σου

 κι από τον ανδρισμό σου παραιτήθηκες κι από τη θέση

όπου ο Θεός σε έβαλε, ψηλότερ΄ από κείνη

που από σένα και για εσένα έπλασε

 με τελειότητα κι ευγένεια που ξεπερνά κατά πολύ εκείνης:

 η ομορφιά κι η χάρη της ήταν για να γεννούν

την τρυφερή αγάπη σου όχι την υποτέλεια

και τα χαρίσματά της ήταν καλά για να καθοδηγούνται,

μα όχι τα ίδια τα ηνία να κρατούν, αυτός

δικός σου ρόλος θα ΄τανε, αν γνώριζες αληθινά ποιος είσαι.»

(Τζον Μίλτον, «Ο απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Δέκατο)

Ο Θεός δίνει στον Αδάμ να καταλάβει ότι δεν είναι άμοιρος ευθυνών. Ο Αδάμ δημιουργήθηκε για να είναι ο ηγέτης της Γης. Ωστόσο, έγινε αδύναμος και έχασε τον πραγματικό του σκοπό εξαιτίας της ομορφιάς της Εύας. Ανύψωσε την Εύα πάνω από τον εαυτό του, απομακρύνοντας τον εαυτό του από τον ρόλο που του είχε αναθέσει ο Θεός. Η αντιστροφή της προβλεπόμενης σχέσης μεταξύ τους ήταν η αρχή της πτώσης τους.

Η απομάκρυνση των πρωτόπλαστων από τους σωστούς τους ρόλους ως άνδρας και γυναίκα δεν ήταν ο μόνος διαχωρισμός που συνέβη. Αναμφισβήτητα, σε ένα βαθύτερο επίπεδο, η επιτυχία του Σατανά δεν οφείλεται σε τίποτε άλλο παρά στην απομάκρυνση της Εύας από την ορθή τοποθέτησή της σε πράγματα που καθεαυτά είναι καλά.

Στο προηγούμενο μέρος αυτής της σειράς, δείξαμε ότι ο Σατανάς χρησιμοποίησε την ομορφιά της Εύας για να τη βάλει σε πειρασμό. Ισχυρίστηκε ότι ήταν τόσο όμορφη που έπρεπε να λατρεύεται σαν θεά αντί να φυλάσσεται αποκλειστικά για τον Αδάμ – έτσι η υπερηφάνεια της θέριεψε. Ωστόσο, η ομορφιά της δεν ήταν κακή από μόνη της ούτε και η σχέση της με τον Αδάμ, παρά την ανάρμοστη ανύψωσή της από εκείνον. Ήταν η υπερηφάνειά της αυτό που άλλαξε τη σχέση της με τον Αδάμ και την ομορφιά της.

Αλλά συνέβησαν και άλλοι διαχωρισμοί. Η λήψη του απαγορευμένου καρπού τούς διαχώρισε από τον Παράδεισο, καθώς ένας άγγελος τους οδήγησε έξω από τον Κήπο της Εδέμ – τους χώρισε από την εντολή του Θεού – και τελικά τους χώρισε και από την ίδια τη ζωή, καθώς και οι δύο θα έπρεπε πλέον να αντιμετωπίσουν τον θάνατο. Αναμφισβήτητα, το δέντρο έχει δύο αντίθετα, απόλυτα διακριτά χαρακτηριστικά: το καλό και το κακό. Από αυτό το σημείο κι έπειτα, πρέπει να γίνει μια επιλογή μεταξύ αυτών των δύο αντιτιθέμενων άκρων και πρέπει να υπάρξει ορθή κρίση, ώστε να ανακτηθεί η εύνοια του Θεού.

Στην εικόνα «Όχι μονάχα δάκρυα…», ο Ντορέ απεικονίζει τον Αδάμ και την Εύα με καλυμμένα τα γυμνά τους σώματα. Τα σώματά τους συστρέφονται ανάλογα με την εσωτερική τους ταραχή. Ο Αδάμ ρίχνει το κεφάλι του προς τα πίσω και βάζει το χέρι του στο κεφάλι του. Η Εύα έχει αφεθεί πάνω σε έναν σκληρό βράχο – το πράσινο φύλλωμα που ήταν γύρω τους πριν έχει πλέον εξαφανιστεί και έχει αντικατασταθεί από ξεραμένα δέντρα.

Είναι εύκολο να σκεφτούμε ότι ο Παράδεισος είναι απλά ένα μέρος από το οποίο εκδιώχθηκαν. Η εικόνα του Ντορέ, ωστόσο, υποδηλώνει ότι ο παράδεισος από τον οποίο διαχωρίστηκαν μπορεί να βρισκόταν και εντός τους, εξ ου και η εσωτερική τους δυσφορία όταν τον έχασαν.

Κόλαση κερδισμένη

Ο αποχωρισμός από τον Παράδεισο δεν είναι ένα αυτοτελές γεγονός – περιλαμβάνει την ένωση με κάτι φρικτό. Στις πύλες της Κόλασης, τα παιδιά του Σατανά, η Αμαρτία και ο Θάνατος, έχουν γεμίσει δύναμη και αναζητούν τρόπους να βοηθήσουν την αποστολή του Σατανά στη Γη:

«Ν΄αρχίσουμε, λοιπόν, δουλειά, καθόλου άσχημη

Για σένα και για μένα, δρόμο να φτιάσουμε που να οδηγεί

Από την Κόλαση στον νέο εκείνον κόσμο

Όπου ο Σατανάς τώρα κυριαρχεί,

Μνημείο αντάξιο της Κόλασης του κύρη,

Να διευκολύνουμε το πέρασμα, να μετοικούνε οι ψυχές

Ή να πηγαινοέρχονται, ανάλογα με όσα στη ζωή τους πράττουν.»

(Τζον Μίλτον, «Ο απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Δέκατο)

Η Αμαρτία και ο Θάνατος σχεδιάζουν να δημιουργήσουν μια λεωφόρο από την Κόλαση στη Γη ως μνημείο του Σατανά. Χάρις σε αυτήν τη λεωφόρο, όλοι οι οπαδοί του Σατανά θα πηγαίνουν εύκολα στη Γη, όπου θα συνεχίζουν να σπέρνουν τον όλεθρο στη δημιουργία του Θεού, διαποτίζοντάς την με την κακή τους παρουσία. Ο χαμένος παράδεισος γίνεται κερδισμένη κόλαση.

Φτάνοντας στις πύλες της Κόλασης, ο Σατανάς χαιρετά την Αμαρτία και τον Θάνατο και τους επαινεί για τη βοήθειά τους. Στη συνέχεια, τους διατάζει να πάνε στη Γη και να βασιλεύσουν εκεί:

«Κι ενώ εγώ

Μέσα απ’ τα σκοτάδια κατεβαίνω, εύκολα

Χάρη στον δρόμο σας, τους σύμμαχους να βρω,

Τις νίκες ν’ αναγγείλω κι έτσι μαζί τους να χαρώ,

Πηγαίνετε εσείς οι δυο, μέσ’ απ’ τις σφαίρες τις πολλές,

Τις εδικές σας, κάτω εις τον Παράδεισο –

Κι εκεί να μείνετε, να κυριαρχήσετε, μ’ απόλαυση –

Και από κεί στη Γη την εξουσία σας ν’ απλώσετε,

Στον άνθρωπο κυρίως, τον άρχοντα των πάντων.

Κείνον να υποδουλώσετε και τέλος να σκοτώσετε.»

(Τζον Μίλτον, «Ο απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Δέκατο)

Όχι μόνο θα πάνε στη Γη και θα βασιλεύσουν, αλλά και θα σκοτώσουν τους ανθρώπους. Έχοντας χάσει την αθανασία, οι άνθρωποι καταναλώνονται από τον θάνατο. Χωρισμένοι από τον νόμο του Θεού, οι άνθρωποι κυβερνώνται από την αμαρτία.

Στην εικόνα «κι από ώρα σε ώρα…», ο Σατανάς απεικονίζεται να επιστρέφει στους υποτακτικούς του στην Κόλαση, που τον επευφημούν ενθουσιασμένοι. Στην επάνω δεξιά πλευρά της σύνθεσης, αχνοφαίνεται μακρινή η μορφή του Σατανά να πετάει μέσα από τους καπνούς που αναδύονται από τις φωτιές της Κόλασης. Μορφές με φτερά νυχτερίδας κατοικούν το άγονο τοπίο. Απλώνουν τα χέρια και τα όπλα τους για να αποθεώσουν τον ηγέτη τους, ο οποίος χλευάζει τον Θεό και τη δημιουργία Του.

Η ελπίδα

Στη Γη, ο Αδάμ λυπάται για την ανυπακοή του και προσεύχεται στον Θεό. Ο αρχάγγελος Μιχαήλ έρχεται για να του δείξει τη μελλοντική εξέλιξη των γεγονότων, όπως θα ειπωθεί αργότερα στη Βίβλο: τα πλάσματα από την Κόλαση θα φέρουν μαζί τους βία, αρρώστια και λαγνεία. Αυτό θλίβει βαθύτατα τον Αδάμ.

Ο Μιχαήλ μιλά στον Αδάμ, αποκαλύπτοντας σε αυτόν το πρόβλημα της αμαρτίας και της ανηθικότητας όσον αφορά τη σχέση του ανθρώπου με τον Θεό:

«Η εικόνα του Δημιουργού τους… Τότε

Τους εγκατέλειψε, όταν οι ίδιοι εξαχρειώθηκαν

Ορέξεις ακυβέρνητες για να ικανοποιήσουν…

Μόνοι παραμορφώθηκαν, διαφθείροντας της φύσης

Τους αγνούς, υγιεινούς κανόνες.

Σε μισητή αρρώστια επάξια κατέληξαν,

Αφού δεν τίμησαν την όμοια με τον Θεό εικόνα εντός τους…

Έτσι, όλα θα εκφυλιστούν και θα εκμαυλιστούν, όταν

Το δίκαιο, η εγκράτεια, η αλήθεια και η πίστη θα είναι ξεχασμένα.»

(Τζον Μίλτον, «Ο απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Ενδέκατο)

Στη συνομιλία του με τον Αδάμ, ο Μιχαήλ υποστηρίζει ότι τα ανθρώπινα όντα τα ίδια προκαλούν τις δυσκολίες τους, όταν αγνοούν ότι είναι δημιουργήματα του Θεού και εναντιώνονται στη φύση όπως την έχει ορίσει ο Θεός. Οι αμαρτίες πρέπει να ξεπληρωθούν και, κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, πληρώνονται μέσω των κακουχιών που προκαλούνται από τον πόλεμο, τη βία, την ασθένεια και τις καταστροφές.

Ωστόσο, υπάρχει ελπίδα – βρίσκεται στην καλοσύνη, στην εκ νέου εναρμόνιση με τις προθέσεις και την αγάπη του Θεού:

«Πολύ λιγότερο θλίβομαι τώρα για έναν κόσμο ολάκερο

τέκνων κακών κατεστραμμένο, παρά που χαίρομαι

για έναν άνθρωπο που βρέθηκε τόσο άσπιλος και δίκαιος,

που ο Θεός υπόσχεται να στήσει έναν καινούριο κόσμο

από αυτόν και όλο τον θυμό Του να ξεχάσει…

Τέτοια η χάρη του δικαίου που η θωριά του

Θα Τονε μαλακώσει, την ανθρωπότητα να μην την αφανίσει εντελώς.»

(Τζον Μίλτον, «Ο απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Ενδέκατο)

Σε έναν κόσμο που έχει καταληφθεί από το κακό, έναν κόσμο που κυβερνάται από το σκοτάδι της κολασμένης οδού, η δικαιοσύνη, η καλοσύνη, η εγκράτεια, η αλήθεια και η πίστη λάμπουν, προσελκύοντας την προσοχή του Θεού. Το φως τους είναι τόσο έντονο που αρκεί μόνο ένα άτομο με αυτές τις ιδιότητες για να αποτρέψει την καταστροφή.

Μπορούμε να εφαρμόσουμε τη διάκριση που απαιτείται τώρα για να γίνουμε αυτό το λαμπερό φως για τους αγαπημένους μας; Για τους εαυτούς μας; Για τους συνανθρώπους μας; Για τον κόσμο;

Ο Γκυστάβ Ντορέ [Gustav Doré, 1832-1883] ήταν ένας ιδιαίτερα παραγωγικός καλλιτέχνης του 19^ου αιώνα. Εικονογράφησε με τα χαρακτικά του μερικά από τα σπουδαιότερα έργα της κλασικής Δυτικής λογοτεχνίας, περιλαμβανομένων της Βίβλου, του «Απολεσθέντα Παραδείσου» και της «Θείας Κωμωδίας». H σειρά «Ο ‘Απολεσθείς Παράδεισος’ μέσα από τα μάτια και τις εικόνες του Γκυστάβ Ντορέ» του Έρικ Μπες εμβαθύνει στις ιδέες του ποιήματος του Τζον  Μίλτον που ενέπνευσαν τον Ντορέ και στις εικόνες που φιλοτέχνησε.

Μέχρι τώρα στην Epoch Times έχουν δημοσιευθεί τα πρώτα 14 άρθρα του Έρικ Μπες για την εικονογράφηση του Γκυστάβ Ντορέ στο έργο του Τζον Μίλτον «Ο απολεσθείς Παράδεισος». Η σειρά ολοκληρώνεται με το παρόν άρθρο.

• Μέρος α΄
• Μέρος β΄
• Μέρος γ΄
• Μέρος δ΄
• Μέρος ε΄
• Μέρος στ΄
• Μέρος ζ΄
• Μέρος η΄
• Μέρος θ΄
• Μέρος ι΄
• Μέρος ια΄
• Μέρος ιβ΄
• Μέρος ιγ΄
• Μέρος ιδ΄

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

* Η απόδοση των στίχων του Μίλτον στις λεζάντες των εικόνων είναι από τη μετάφραση του Αθανασίου Δ. Οικονόμου, εκδ. Οδός Πανός, τρίτη έκδοση, Αθήνα 2015.

Του Eric Bess

Επιμέλεια: Αλία Ζάε

Σε όλους μας αρέσει να βλέπουμε όμορφα πράγματα. Τι θα ήταν η ζωή μας χωρίς ομορφιά; Ωστόσο, υπάρχει πάντα η πιθανότητα η ομορφιά να κοσμεί ή να καλύπτει επιβλαβή πράγματα. Πώς μπορούμε να διακρίνουμε πότε κάτι είναι αληθινά όμορφο ή πότε η ομορφιά κρύβει κάτι το επιζήμιο;

Σε αυτό το προτελευταίο μέρος της σειράς για την εικονογράφηση του Γκυστάβ Ντορέ στο ποίημα του Τζον Μίλτον «Απολεσθείς Παράδεισος», συνεχίζουμε να αντλούμε σοφία από την ερμηνεία του συγγραφέα για τη βιβλική ιστορία του Αδάμ και της Εύας. Στο προηγούμενο άρθρο (μέρος ιγ΄), είδαμε τη μεταμόρφωση του Σατανά σε φίδι, προκειμένου να βρει έναν τρόπο να βλάψει τον Θεό μέσω του Αδάμ και της Εύας. Οι δύο άνθρωποι απολαμβάνουν ακόμα ευτυχισμένοι τον Κήπο της Εδέμ, αν και ο Αρχάγγελος Ραφαήλ τους έχει προειδοποιήσει για την απειλητική παρουσία του Σατανά μέσα σε αυτόν.

Η ένωση της Σοφίας και της Ομορφιάς

Όταν ξυπνούν, ο Αδάμ και η Εύα επιθυμούν να περιποιηθούν τον κήπο του Θεού, να τον διαμορφώσουν και να πλάσουν μια ευλαβική προς τον Θεό ομορφιά, αλλά υπάρχουν πολλά που πρέπει να φροντίσουν. Η Εύα προτείνει να χωριστούν, ωστόσο ο Αδάμ ανησυχεί ότι μόνοι θα κινδυνεύουν περισσότερο από τον Σατανά, παρά αν μείνουν μαζί:

«Άλλη αμφιβολία με τρώει εντός μου, μην τύχει

Κι έρθει το κακό σαν χωριστούμε – γιατί γνωρίζεις

Πως μας προειδοποίησαν – για τον κακόβουλο εχθρό,

Που ο φθόνος για την ευτυχισμένη μας ζωή τον απελπίζει

Κι η σκέψη του όλο γυρνά στο πώς τον όλεθρο και την ντροπή

Σ’ εμάς θα φέρει, ύπουλα, και ίσως κάπου εδώ κοντά

Ήδη να ελλοχεύει και να μας παρακολουθεί

Με άπληστη ελπίδα πως θά’ βρει τη στιγμή που ξεμοναχιασμένοι

Λεία κατάλληλη στ’ άτιμα σχέδιά του εύκολη θά’ μαστε,

Ενώ τους δυο μαζί δύσκολο να νικήσει, καθώς

Γοργά ο ένας τ’ αλλουνού βοήθεια θα προσφέρουμε.»

(Τζον Μίλτον, «Ο απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Ένατο)

Εδώ ο Αδάμ αποκαλύπτει μια σημαντική πτυχή της σχέσης του αρσενικού με το θηλυκό: ότι είναι απαραίτητο να συνεργάζονται και να αλληλοβοηθούνται ενάντια στις επιθέσεις του κακού. Ο Μίλτον αναφέρεται επίσης επανειλημμένα στη σοφία του Αδάμ και στην ομορφιά της Εύας σε όλα τα γραπτά του, υποδηλώνοντας ότι αυτά τα δύο – η σοφία και η ομορφιά – πρέπει να εργάζονται ως ένα για να υπάρχει η αντίσταση στον πειρασμό και η υπακοή στον Θεό.

Στην παρακάτω εικόνα, ο Ντορέ δείχνει τον Αδάμ και την Εύα να κάθονται στο βάθος, κάτω από έναν από τους φουντωτούς θάμνους του κατάφυτου κήπου, που σφύζει από ζωή. Ένα φως λάμπει πάνωθέ τους σαν να προβάλλει την ένωσή τους στο φως και την αγάπη του Θεού. Ο Σατανάς, στο πρώτο πλάνο, μεταμορφωμένος σε φίδι, τους παρακολουθεί, περιμένοντας την κατάλληλη ευκαιρία.

Ο κίνδυνος στον δρόμο της Ομορφιάς

Παρά τις αντιρρήσεις και τις προειδοποιήσεις του Αδάμ, η Εύα τον πείθει ότι όλα θα πάνε καλά και ότι μπορεί να φροντίσει τον εαυτό της. Η Εύα φεύγει μόνη της και συμβαίνει να είναι αυτή που συναντά ο Σατανάς πρώτη, ενώ περιποιείται τα λουλούδια σε μια μεριά του κήπου. Όμως, η ουράνια ομορφιά της τον αιφνιδιάζει και σχεδόν ξεχνά το μίσος που έχει στην καρδιά του:

«Πόση ευχαρίστηση το Φίδι δοκιμάζει αντικρύζοντας

Στο λουλουδάτο πλάτωμα, της Εύας το γλυκό το καταφύγιο,

Την ίδια, έτσι μόνη, έτσι νωρίς – η ουράνια μορφή της

Αγγελική, αλλά πιο απαλή και θηλυκή,

Τόσο γεμάτη χάρη κι αθωότητα

Σε κάθε κίνησή της, που ανώτερη 

Απ’ την κακία του στερούσε την από τη δύναμή της

και τη φλόγα. Κι έτσι ο Άρχοντας του Σκότους στάθηκε, 

Για λίγο χάνοντας το μένος και την κακία του κι έμεινε

έτσι για λίγο σαν χαζός από την καλοσύνη, αφοπλισμένος

από εχθρότητα, δολιότητα, μίσος και εκδικητικότητα.»

(Τζον Μίλτον, «Ο απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Ένατο)

Εδώ, ο Μίλτον υποδηλώνει ότι η ουράνια ομορφιά της Εύας έχει τη δύναμη να μετατρέπει αυτό που είναι γεμάτο μίσος και αμαρτίες σε καλό. Η ομορφιά έχει εγγενώς μεταμορφωτική δυνατότητα. Ωστόσο, το γεγονός ότι δεν μπορούσε να κατέχει αυτή την ομορφιά, αναζωπύρωσε την οργή του Σατανά, ο οποίος πλησίασε τελικά την Εύα για να θέσει το σχέδιό του σε εφαρμογή.

Η Εύα αιφνιδιάζεται από το φίδι που μιλάει. Πώς μπορεί αυτό να μιλάει όταν κανένα από τα άλλα ζώα δεν μπορεί; Ο Σατανάς απαντά ότι το Δέντρο της Γνώσης του Καλού και του Κακού τού έδωσε αυτήν τη δύναμη και ότι θα έπρεπε και εκείνη να φάει από το Δέντρο. Εκείνη του αντιτείνει ότι αυτό δεν μπορεί να γίνει. Είναι το μόνο πράγμα που ο Θεός έχει ζητήσει από εκείνη και τον Αδάμ να μην κάνουν.

Ο Σατανάς, ωστόσο, με την πονηριά του, στοχεύει κατευθείαν αυτό που μπορεί να γίνει πηγή υπερηφάνειας για εκείνην: την ομορφιά της. Της λέει ότι είναι τόσο όμορφη που πρέπει να τη λατρεύουν όλοι σαν να είναι θεά. Τώρα, μόνο ο Αδάμ μπορεί να απολαύσει την ομορφιά της, αλλά η ομορφιά της είναι υπερβολική για έναν μόνο άνθρωπο και τα ανάξια ζώα του κήπου:

«Πανώριο ομοίωμα ‘συ του Δημιουργού σου, 

Εσέ όλα τα ζωντανά κοιτάζουνε κι όλα δικά σου είναι,

Δώρα σου, λάτρεις και θαυμαστές της ουρανίας 

Ομορφιάς σου – και πού αλλού καλύτερα

Να την κοιτούν παρά εκεί όπου θαυμάζεται από τον κόσμο όλον.

Μα εδώ, μέσα στην άγρια μοναξιά, ανάμεσα στα κτήνη,

Χυδαίους θαυμαστές, ρηχούς, που να διακρίνουν δεν μπορούν

τις πλιότερες τις χάρες σου, εξόν από ‘ναν άντρα

Που σε τηρά (μα τί ‘ναι ο ένας;), που να σε βλέπουν θά ‘πρεπε,

Μία θεά μέσ’ τους θεούς, να σε λατρεύουν και να σε υπηρετούν

αμέτρητοι αγγέλοι, ακόλουθοί σου καθημερινοί;»

(Τζον Μίλτον, «Ο απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Ένατο)

Τη διαβεβαιώνει ότι δεν υπάρχει τίποτα κακό στον καρπό από το Δέντρο της Γνώσης του Καλού και του Κακού. Αν υπήρχε, πώς θα μπορούσε να φάει ο ίδιος από αυτό και να αποκτήσει τη δύναμη να μιλάει σαν άνθρωπος; Σίγουρα, αν και η Εύα φάει από αυτό, θα γίνει ακόμα πιο όμορφη και θεϊκή, όπως είναι τα όντα στον ουρανό.

Εκείνη αναλογίζεται τα λόγια του και σκέφτεται ότι το φίδι μπορεί να έχει δίκιο, ότι ίσως παρεξήγησαν την εντολή του Θεού – γιατί, αν ο Θεός τους αγαπούσε αληθινά, γιατί να μην ήθελε να φάνε τον καρπό αυτού του δέντρου; Παίρνει λοιπόν καρπούς από το δέντρο και τρώει. Αμέσως μεθάει και αισθάνεται σαν να είναι θεϊκή. Κατά τη διάρκεια της μέθης της, ο Σατανάς γλιστρά μακριά, μέσα στους θάμνους του κήπου.

Σε αυτή την εικόνα, ο Ντορέ δείχνει τη στιγμή που ο Σατανάς εγκαταλείπει την παρασυρμένη Εύα με τον καρπό στο χέρι της. Σε αντίθεση με την πρώτη εικόνα, εδώ ο Αδάμ και η Εύα είναι μακριά ο ένας από τον άλλον.

Τώρα η εστίαση είναι στην Εύα μόνο, με το φως να τονίζει την ομορφιά της, αλλά και την ανυπακοή που συνοδεύει τώρα την ομορφιά της – όπως δείχνει ο καρπός που κρατά στο χέρι της. Ο Αδάμ κάθεται στις σκιές, στο βάθος της εικόνας, με το κεφάλι του ακουμπισμένο στο χέρι του, στοχαστικός και ανήσυχος. Θα μπορούσε αυτή η σκηνή να αναπαριστά και την εσωτερική διχόνοια που επέρχεται όταν η ομορφιά και η σοφία διαχωρίζονται – όταν η ομορφιά στολίζει επιπόλαια πράγματα που δεν είναι θεϊκά;

Η ευεργετική, μεταμορφωτική ομορφιά

Σε όλη την ιστορία του δυτικού πολιτισμού, η ομορφιά συνοδευόταν από επιφυλάξεις. Ο Πλάτωνας είχε προειδοποιήσει για τους κινδύνους της, προτείνοντας να εξορίζονται οι ποιητές από τη Δημοκρατία, καθώς είχαν τη δύναμη να κάνουν οτιδήποτε να φαίνεται θελκτικό. Υπάρχει αλήθεια στην ανησυχία του Πλάτωνα: Οτιδήποτε μπορεί να κεκοσμηθεί ώστε να μοιάζει ωραίο, ακόμη και πράγματα που μπορεί να αποδειχθούν καταστροφικά.

Πώς μπορεί η ομορφιά να μας ωφελήσει; Η ομορφιά μπορεί εγγενώς να μεταμορφώσει όσους την βιώνουν, αλλά για ποιο σκοπό; Πώς μπορεί η μεταμόρφωση να είναι ωφέλιμη; Μήπως όπως προτείνει ο Μίλτον, λέγοντας ότι η ομορφιά πρέπει να ενοποιηθεί με τη διάνοια και να υποταχθεί στις εντολές του Θεού; Είναι ευεργετική η ομορφιά εκείνη που πληροί αυτές τις προϋποθέσεις;

Ο Γκυστάβ Ντορέ [Gustav Doré, 1832-1883] ήταν ένας ιδιαίτερα παραγωγικός καλλιτέχνης του 19^ου αιώνα. Εικονογράφησε με τα χαρακτικά του μερικά από τα σπουδαιότερα έργα της κλασικής Δυτικής λογοτεχνίας, περιλαμβανομένων της Βίβλου, του «Απολεσθέντα Παραδείσου» και της «Θείας Κωμωδίας». H σειρά «Ο ‘Απολεσθείς Παράδεισος’ μέσα από τα μάτια και τις εικόνες του Γκυστάβ Ντορέ» του Έρικ Μπες εμβαθύνει στις ιδέες του ποιήματος του Τζον  Μίλτον που ενέπνευσαν τον Ντορέ και στις εικόνες που φιλοτέχνησε.

Μέχρι τώρα στην Epoch Times έχουν δημοσιευθεί τα πρώτα 13 άρθρα του Έρικ Μπες για την εικονογράφηση του Γκυστάβ Ντορέ στο έργο του Τζον Μίλτον «Ο απολεσθείς Παράδεισος»:

• Μέρος α΄
• Μέρος β΄
• Μέρος γ΄
• Μέρος δ΄
• Μέρος ε΄
• Μέρος στ΄
• Μέρος ζ΄
• Μέρος η΄
• Μέρος θ΄
• Μέρος ι΄
• Μέρος ια΄
• Μέρος ιβ΄
• Μέρος ιγ΄

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

* Η απόδοση των στίχων του Μίλτον στις λεζάντες των εικόνων είναι από τη μετάφραση του Αθανασίου Δ. Οικονόμου, εκδ. Οδός Πανός, τρίτη έκδοση, Αθήνα 2015.

Του Eric Bess

Επιμέλεια: Αλία Ζάε