ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

Το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών παρουσιάζει την Κυριακή 27 Απριλίου στις 20:00, σε πρώτη προβολή, το ντοκιμαντέρ του Βαγγέλη Ευθυμίου «Ο διάλογος του Θέμελη». Με φόντο τον μαγικό αρχαιολογικό χώρο της Αρχαίας Μεσσήνης, εκεί που το παρελθόν συνομιλεί ανοιχτά με το παρόν, η ταινία διηγείται τη ζωή του σπουδαίου αρχαιολόγου Πέτρου Θέμελη.

Ένα δημιουργικό ντοκιμαντέρ διάρκειας 77 λεπτών για τις πνευματικές αναζητήσεις, την πορεία, τα όνειρα και τα έργα του Πέτρου Θέμελη. Όπως σημειώνουν οι διοργανωτές στο σχετικό δελτίο Τύπου, το απόσταγμα αυτό προκύπτει από τις δικές του διηγήσεις, σε διαφορετικές φάσεις των τελευταίων πέντε χρόνων της ζωής του, εκεί που έζησε και δούλεψε για τριάντα επτά συνεχή χρόνια, εκεί που τον βρήκε ο θάνατος. Ένας πρωτοπόρος της αρχαιολογίας, ένας αληθινός διανοούμενος, μάς ξεναγεί όχι μόνο στο δεύτερό του σπίτι, την Αρχαία Μεσσήνη, αλλά και στον δικό του πνευματικό κόσμο.

Γιατί ο ίδιος έτσι προσέγγιζε την επιστήμη του, σαν ένα δώρο που πρέπει να μοιράζεσαι, σαν ένα κομμάτι του παρελθόντος που οφείλει να επικοινωνεί με το κοινό διαχρονικά και αδιαμεσολάβητα. Αυτό το μοίρασμα ήταν ο στόχος κάθε μελέτης, κάθε ανασκαφής και κάθε συντήρησης στην πορεία του Θέμελη. Και αυτό ακριβώς ζωντανεύει στην ταινία.

Αρχειακό υλικό δεκαετιών συνυπάρχει με το παρόν μέσω των προβολών πάνω στα μνημεία. Τα γυρίσματα έγιναν τα τελευταία πέντε χρόνια της ζωής του Θέμελη και ολοκληρώθηκαν λίγο μετά το θάνατό του, το φθινόπωρο του 2023.

Περισσότερες πληροφορίες στην ιστοσελίδα του Μεγάρου.

 

 

Η αρχαία Λευκάδα, η οποία ιδρύθηκε πριν τα τέλη του 7ου αι. π.Χ. από τους θαλασσοκράτορες Κορίνθιους στο ΒΑ άκρο του νησιού, υπήρξε μία ισχυρή πόλη-κράτος, η οποία χάρη στη στρατηγική της θέση, πάνω στους θαλάσσιους δρόμους, τους πλόες προς τον Βορρά και τη Δύση, καθώς και το λιμάνι της, γνώρισε μεγάλη οικονομική και πολιτιστική άνθηση. Οι σωστικές ανασκαφές της Εφορείας Αρχαιοτήτων Αιτωλοακαρνανίας και Λευκάδας, στο πλαίσιο δημόσιων ή ιδιωτικών έργων, έχουν αποκαλύψει εκτεταμένα αρχαιολογικά κατάλοιπα, όπως τμήματα των τειχών, του οικιστικού ιστού, των νεκροταφείων και του λιμανιού. Τα παραπάνω αναφέρει ανακοίνωση του υπουργείου Πολιτισμού, που δίνει σημαντικότατες πληροφορίες για τον εντοπισμό και τη συστηματική ανασκαφή του αρχαίου θεάτρου της Λευκάδας.

Όπως σημειώνει το υπουργείο Πολιτισμού, η μοναδική συστηματική ανασκαφή στο νησί, μετά τις μεγάλες ανασκαφές του W. Dörpfeld, πραγματοποιήθηκε τα τελευταία χρόνια, με στόχο να φέρει στο φως το πλέον εμβληματικό μνημείο της, το θέατρο. Η θέση του βρίσκεται περίπου 3 χιλιόμετρα νότια της σύγχρονης πόλης της Λευκάδας, στην ΒΑ κλιτύ του μεσαίου λόφου του Κούλμου, σε πλαγιά κατάφυτη με ελαιόδεντρα και πανοραμική θέα προς τον δίαυλο και την παράλια πεδιάδα, που απλωνόταν η αρχαία πόλη. Ελάχιστα στοιχεία ήταν γνωστά έως το έτος 2015 για το θέατρο και προέρχονταν από τις δοκιμαστικές τομές που είχαν γίνει το 1901 από τον Ε. Kruger, τον συνεργάτη του W. Dörpfeld, τα οποία εμπεριέχονται στο βιβλίο του «Alt Ithaka» (Παλαιά Ιθάκη).  Οι τομές καταχώθηκαν μετά το πέρας των εργασιών και η θέση του θεάτρου με την πάροδο του χρόνου έπαψε να είναι γνωστή, καθώς καλύφθηκε εξ ολοκλήρου από ελαιώνες και πρόχειρες αποθήκες. Τα ιδιαίτερα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά του χώρου και τα επιφανειακά αρχαία κατάλοιπα βοήθησαν στον εκ νέου εντοπισμό της θέσης του θεάτρου το 1997, από την τότε αρμόδια ΙΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Το 2015, υπό τη διεύθυνση της Ολυμπίας Βικάτου, ξεκίνησαν συντονισμένες προσπάθειες για τη συστηματική ανασκαφή του, οι οποίες τελικά ευοδώθηκαν, μετά τη συνεργασία με τον τότε δήμαρχο Λευκάδας Κ. Δρακονταειδή και την υποστήριξη του σωματείου Διάζωμα.

Στις πρώτες δοκιμαστικές τομές, με δαπάνη του Δήμου, εντοπίσθηκαν εδώλια, η ορχήστρα και ο αναλημματικός τοίχος της σκηνής. Η συστηματική ανασκαφή ξεκίνησε το 2017 από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Αιτωλοακαρνανίας και Λευκάδας, με χρηματοδότηση της Περιφέρειας Ιονίων Νήσων (100.000 ευρώ) και του Δήμου Λευκάδας (100.000 ευρώ), μέσω Προγραμματικής Σύμβασης με το Υπουργείο Πολιτισμού. Η ανασκαφή ξεκίνησε στην ιδιοκτησία Μικρώνη, ο οποίος έδωσε την συγκατάθεσή του να αρχίσουν οι εργασίες πριν την ολοκλήρωση της διαδικασίας απαλλοτρίωσης. Σε μόλις πέντε ανασκαφικές περιόδους και μέχρι το 2023 η αρχαιολογική σκαπάνη αποκάλυψε το μεγάλο, εντυπωσιακό θέατρο. Τη διεύθυνση της συστηματικής ανασκαφής έχει η Ολυμπία Βικάτου, γενική διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς, και τότε Προϊσταμένη της Εφορείας, ενώ στην επιστημονική ομάδα συμμετέχουν οι αρχαιολόγοι Βίβιαν Στάικου και Βαρβάρα Γκιζά, ο τοπογράφος μηχανικός Γεώργιος Λώλος, ο αρχιτέκτων Νίκος Χατζηδάκης και η συντηρήτρια έργων τέχνης Αφροδίτη Τηλιγάδα.

Η ανασκαφή ήταν ιδιαίτερα δύσκολη και απαιτητική, δεδομένου ότι έπρεπε να απομακρυνθούν πολλά και μεγάλα ελαιόδενδρα, να γίνουν εκτεταμένες αποχωματώσεις, να αποδομηθούν νεότερες κατασκευές και να μετακινηθούν πολλά αρχιτεκτονικά μέλη. Όπως προσθέτει η ίδια ανακοίνωση, η έρευνα έχει αποκαλύψει κατά το μεγαλύτερο μέρος το κοίλο, την ορχήστρα και τον εύριπο, τις παρόδους, τους αναλημματικούς τοίχους του κοίλου, καθώς και το μεγαλύτερο μέρος της σκηνής. Η κατάσταση διατήρησης του μνημείου, ειδικά στο ανώτερο τμήμα του κοίλου, δεν είναι καλή, ως απόρροια της ανθρώπινης δραστηριότητας είτε κατά την αρχαιότητα είτε κατά τους σύγχρονους χρόνους και την καλλιέργεια του ακινήτου. Το θέατρο έχει προσανατολισμό ΒΑ/ΝΔ και χωρίζεται από 13 κλίμακες (πλάτους 0,72-0,78μ.) σε 12 κερκίδες. Στο χαμηλότερο τμήμα του κοίλου, τα εδώλια και η προεδρία διατηρούνται σε καλύτερη κατάσταση, κυρίως στην κεντρική περιοχή, καθώς σώζονται και οι ασβεστολιθικές πλάκες της κάλυψής τους, οι αναβαθμοί των κλιμάκων και οι πλάκες διαδρόμου. Το κυρίως θέατρο έχει 21 σειρές εδωλίων, ενώ πάνω από την 21η σειρά υπήρχε πιθανότατα διάζωμα. Ψηλότερα του διαζώματος διαμορφώνονται στον βράχο τρεις σειρές και στο υπόλοιπο επιθέατρο ο βράχος είναι διαμορφωμένος με ενιαία κλίση. Πιθανότατα το επιθέατρο δεν ολοκληρώθηκε. Η χωρητικότητα του θεάτρου στις 24 σειρές ήταν περίπου 3.500 θεατές, ενώ στην πλήρη ανάπτυξή του με το επιθέατρο, εκτιμάται ότι θα χωρούσε περίπου 10.000 με 11.000 θεατές.

Εντοπίστηκαν επίσης οι προεδρίες που αποτελούνται από δύο καθίσματα ενωμένα, συνολικού μήκους 2,60μ. Η ορχήστρα, εν μέρει λαξευμένη στον φυσικό βράχο, αποτελεί πλήρη κύκλο με εξωτερική διάμετρο 16,65 μ. και περιβάλλεται από λίθινο πλαίσιο, αποτελούμενο από τρεις σειρές λίθων καθ’ ύψος, οι οποίοι στη βάση της όψης τους φέρουν κυμάτιο και ταινία στο άνω τμήμα. Εξωτερικά της ορχήστρας, σε χαμηλότερη στάθμη, ερευνήθηκε εν μέρει ο ιδιαίτερα επιμελημένος ως προς την κατασκευή του εύριπος. Από τα πλέον ενδιαφέροντα στοιχεία της έρευνας – σύμφωνα με το υπουργείο Πολιτισμού – αποτελεί η ανεύρεση τμημάτων τριών λίθινων θρόνων, περίτεχνα διακοσμημένων με λεοντοπόδαρα, δελφίνια, πτηνά, σειρήνα κ.ά., που προορίζονταν για εξέχοντα πρόσωπα, ιερείς ή αξιωματούχους της πόλης και αργότερα του Ακαρνανικού Κοινού.

Οι δύο αναλημματικοί τοίχοι του κοίλου σώζονται σε μήκος 28 μ. και 20,40 μ. ο βόρειος και ο νότιος, αντίστοιχα. Το σκηνικό οικοδόμημα, μήκους 20 μέτρων και πλάτους περίπου 13 μέτρων, διατηρείται στο επίπεδο θεμελίωσης του στυλοβάτη. Τα πολυάριθμα θραύσματα κιόνων από ψαμμίτη και τμημάτων του επιστυλίου επιτρέπουν την αναπαράσταση της ιωνικής πρόσοψης του λογείου που διέθετε 16 ημιπεσσοκίονες. Εκατέρωθεν της ιωνικής στοάς διαμορφώνονταν ράμπες, μήκους 9 μέτρων, που κατέληγαν στο λογείο, δηλαδή στην οροφή της στοάς όπου εμφανίζονταν οι ηθοποιοί. Στην αρχή δε κάθε ράμπας οι πάροδοι έκλειναν με πύλες. Ο ισχυρός αναλημματικός τοίχος που βρίσκεται σε απόσταση 13 μέτρων όπισθεν του προσκηνίου και σε πολύ χαμηλότερο επίπεδο, αποτελεί το ανατολικό όριο του σκηνικού οικοδομήματος.

Ως προς τη χρονολόγησή του μνημείου, φαίνεται ότι η κατασκευή του άρχισε τον 4ο αι. π.Χ. όπως και άλλα δημόσια κτήρια, όταν η πόλη γνώρισε μεγάλη οικονομική ευημερία και άνθηση. Κατασκευαστικές λεπτομέρειες, ωστόσο, υποδηλώνουν ότι δέχθηκε επεμβάσεις και αργότερα. Στα ρωμαϊκά χρόνια ακολούθησε τη μοίρα της υπόλοιπης πόλης, η οποία σταδιακά παρήκμασε ενώ με την ίδρυση της Νικόπολης από τον Οκταβιανό Αύγουστο το 31 π.Χ., μεγάλο μέρος των Λευκαδίων εποίκισε αναγκαστικά τη νέα πόλη. Πιθανόν εγκαταλείφθηκε μετά το τέλος της αρχαιότητας και μεγάλο μέρος του υλικού του αποσπάστηκε για νεότερες κατασκευές, εκ των οποίων κάποιες κατασκευάστηκαν επί το κοίλου. Αν και πληγωμένο από τον χρόνο, κυρίως όμως από τις ανθρώπινες επεμβάσεις, το θέατρο πλήρως και αρμονικά ενταγμένο στη γεωμορφολογία του λόφου, με πανοραμική θέα προς την ευρύτερη περιοχή, αναμφίβολα αποτελεί το σημαντικότερο και επιβλητικότερο μνημείο που έχει έλθει στο φως στην αρχαία Λευκάδα.

Το ανώτερο τμήμα του κοίλου και μέρος της σκηνής θα ερευνηθούν μετά το πέρας των απαλλοτριώσεων από το υπουργείο Πολιτισμού, οι οποίες προγραμματίστηκαν κατά την επίσκεψη της υπουργού Πολιτισμού Λίνας Μενδώνη στη Λευκάδα, το 2020. Στο πλαίσιο της Προγραμματικής Σύμβασης, έχει ήδη συνταχθεί η μελέτη αποκατάστασης του θεάτρου, καθώς και η μελέτη συντήρησης λίθου, οι οποίες, εφόσον εξεταστούν από το ΚΑΣ και εγκριθούν, στη συνέχεια το μνημείο είναι απολύτως ώριμο, ως έργο, να ενταχθεί σε συγχρηματοδοτούμενο πρόγραμμα.

Στην Εισαγγελία της Νέας Υόρκης, η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη παρέλαβε από τον επικεφαλής του Τμήματος Καταπολέμησης Παράνομης Διακίνησης Αρχαιοτήτων, Μάθιου Μπογκντάνος, 11 αρχαία αντικείμενα, τα οποία επαναπατρίζονται στην Ελλάδα.

Όπως πληροφορεί ανακοίνωση του υπουργείου Πολιτισμού, ο επαναπατρισμός επιτεύχθηκε χάρη στην πολύχρονη και στενή συνεργασία του Γραφείου του Εισαγγελέα του Μανχάταν και του υπουργείου Πολιτισμού.

 

Τα επαναπατρισθέντα αντικείμενα είναι μία μαρμάρινη ανδρική εικονιστική κεφαλή (πρώτο μισό 1ου αι. μ.Χ), ένας μαρμάρινος δοίδυκας (γουδοχέρι, 5ος-4ος αι. π.Χ.), ένα χάλκινο γυναικείο αγαλμάτιο (3ος αι. π.Χ.), μία μικροσκοπική χάλκινη γυναικεία προτομή (3ος αι. π.Χ.), ένα χρυσό δαχτυλίδι με παράσταση Ποσειδώνα με τρίαινα στη σφενδόνη (1ος αι. π.Χ. – 1ος αι. μ.Χ.), ένα πήλινο μυκηναϊκό γυναικείο ειδώλιο τύπου Ψ (1300-1200 π.Χ.), ένα πήλινο μελανόμορφο αρύβαλλο με παράστασης μάχης (600-500 π.Χ.), ένας πήλινο μελαμβαφή κάνθαρο (4ος αι. π.Χ.), και πήλινα λυχνάρια του 4ου αι. π.Χ.

Η τελετή παράδοσης έλαβε χώρα στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης (The Μet), στην καρδιά της πόλης, όπου ο διευθυντής του Μet, Μαξ Χόλλαϊν, παρέδωσε μια χάλκινη κεφαλή γρύπα στην κα Μενδώνη. Η κεφαλή γρύπα προέρχεται από την αρχαία Ολυμπία και μέχρι την προηγούμενη μέρα κατείχε περίοπτη θέση στην πτέρυγα της Συλλογής των Ελληνικών και Ρωμαϊκών Αρχαιοτήτων του Μet.

 

Με το πέρας της τελετής επαναπατρισμού, η Λίνα Μενδώνη παρασημοφόρησε εκ μέρους της Ελληνικής Δημοκρατίας και της Ελληνικής Κυβέρνησης τον Μάθιου Μπογκντάνος, με το παράσημο του «Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικα», για τη συμβολή του στην επανάκτηση και τον επαναπατρισμό στην Ελλάδα πλήθος αρχαιοτήτων.

Η Λίνα Μενδώνη επεσήμανε στον χαιρετισμό της: «Το υπουργείο Πολιτισμού έχει καταφέρει, τα τελευταία χρόνια, τον επαναπατρισμό εκατοντάδων κλεμμένων πολιτιστικών αγαθών. Κάθε επαναπατρισμός έχει ξεχωριστή σημασία, καθώς έχει άμεση σχέση με τη συλλογική και ατομική μας ταυτότητα. Το ελληνικό κράτος δίνει προτεραιότητα στον επαναπατρισμό αρχαιοτήτων που δικαιωματικά ανήκουν στην πατρίδα μας, αλλά παραμένουν παρανόμως στο εξωτερικό».

«Η Ελλάδα», σημείωσε η υπουργός, «σε καμία περίπτωση δεν διεκδικεί να αδειάσουν τα μουσεία που φιλοξενούν και εκθέτουν έργα της αρχαίας ελληνικής τέχνης. Διεκδικεί, όμως, την επιστροφή όλων των παρανόμως εξαχθέντων πολιτιστικών θησαυρών της και την επανένωση των Γλυπτών του Παρθενώνα, μια μοναδική περίπτωση. Η βίαιη απομάκρυνση των Γλυπτών κατέστρεψε την ακεραιότητα του ιστάμενου μνημείου, συμβόλου του Δυτικού Πολιτισμού.»

Κατά την απόδοση του Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικα στον Μάθιου Μπογκντάνος, η υπουργός είπε:

«Αυτή η παρασημοφόρηση δεν είναι μόνο η απόδειξη για τον αδυσώπητο αγώνα του ενάντια στην παράνομη διακίνηση και τη λεηλασία πολύτιμων αντικειμένων, αλλά και η αναγνώριση της ελληνικής του κληρονομιάς. Ο Μάθιου Μπογκντάνος είναι ένας από εμάς – όχι μόνο λόγω της πατρογονικής του ρίζας στη Λήμνο και της σύνδεσής του με τη ζωντανή ελληνοαμερικανική κοινότητα, αλλά, κυρίως, λόγω της ακλόνητης αφοσίωσής του στην προστασία της κλασικής κληρονομιάς και των οικουμενικών αξιών της. Είναι Έλληνας, όχι μόνο από καταγωγή, αλλά από το έργο που έχει κάνει – και συνεχίζει να κάνει – για να διαφυλάξει την κληρονομιά του αρχαίου κόσμου.»

Ο κος Μπογκντάνος με τη σειρά του είπε: «Είναι μεγάλη τιμή για μένα ότι παίρνω αυτό το παράσημο από την Ελληνική Δημοκρατία, τη χώρα καταγωγής της οικογένειάς μου. Δεσμεύομαι ότι θα συνεχίσω να εργάζομαι στην κατεύθυνση αυτή, προκειμένου να επιστραφεί στην Ελλάδα η τεράστια πολιτιστική της κληρονομιά. Δεν θεωρώ αυτή τη διάκριση ως επιβράβευση για την παρελθούσα προσφορά μου, αλλά για τις μελλοντικές μου υπηρεσίες».

Στην τελετή παρέστησαν η γενική πρόξενος της Ελλάδας στη Νέα Υόρκη Ιφιγένεια Καναρά, η πάρεδρος του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους Ευθυμία Γκαράνη, ο πρόεδρος του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου Αθηνών Γεώργιος Τσαπρούνης, η διευθύντρια Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών του υπουργείου Πολιτισμού Βάσω Παπαγεωργίου και η τμηματάρχης Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών Έλενα Βλαχογιάννη.

Η ιστορία της κεφαλής του γρύπα

Η κεφαλή γρύπα, δείγμα υψηλής ελληνικής μεταλλοτεχνίας, κοσμούσε χάλκινο τριποδικό λέβητα και χρονολογείται στα 650 – 625 π.Χ.

Επιστρέφει στην Ελλάδα κατόπιν μακράς συνεργασίας του υπουργείου Πολιτισμού και του Μητροπολιτικού Μουσείου της Νέας Υόρκης.

Η έρευνα από την αρμόδια Διεύθυνση Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών του υπουργείου Πολιτισμού στο Αρχείο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας απέδειξε πέραν πάσης αμφιβολίας ότι η κεφαλή του γρύπα στο Μet ταυτιζόταν με εκείνη που είχε βρεθεί στην Αρχαία Ολυμπία, τον Δεκέμβριο του 1914, από τον επιμελητή του Μουσείου Θεμιστοκλή Καραχάλιο.

Το αρχαίο γλυπτό είχε εντοπιστεί στην κοίτη του ποταμού Κλαδέου, δίπλα στο αρχαίο Γυμνάσιο της Ολυμπίας, σε χώματα που είχαν παρασυρθεί από το ποτάμι και είχε παραδοθεί από τον επιμελητή στο Μουσείο της Αρχαίας Ολυμπίας, όπου έγινε ο καθαρισμός του.

Η πρώτη δημοσίευση της αρχαίας κεφαλής με φωτογραφική τεκμηρίωση έγινε το 1915, στο Αρχαιολογικό Δελτίο, την επίσημη έκδοση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. Σύμφωνα με το αρχειακό υλικό που εντόπισε η αρμόδια Διεύθυνση, ο γρύπας κλάπηκε τη δεκαετία του 1930 από το Μουσείο, όπου παρέμενε μέχρι τότε χωρίς να έχει καταγραφεί. Η πρώτη αναφορά στην απώλειά του γίνεται το 1937-1938, στην ετήσια έκθεση των Γερμανών ανασκαφέων της Ολυμπίας.

Το 1940 η Αρχαιολογική Υπηρεσία διερεύνησε την υπόθεση της κλοπής, η οποία φαίνεται ότι έγινε το 1936 και προχώρησε στις ενδεδειγμένες ενέργειες κατά των προσώπων που είχαν την ευθύνη φύλαξης των συλλογών την περίοδο εκείνη. Η αντίστοιχη έρευνα στα αρχεία του Μet επιβεβαίωσε τον χρόνο κλοπής της κεφαλής, καθώς φαίνεται ότι αυτή πωλήθηκε το καλοκαίρι του 1936 από Έλληνα αρχαιοπώλη στον Αμερικανό αρχαιοπώλη Τ. Μπράμμερ, για να πωληθεί στη συνέχεια, το 1948, στον Γ. Σ. Μπέικερ, και να καταλήξει κατόπιν δωρεάς, το 1971, μαζί με τα υπόλοιπα αντικείμενα της Συλλογής Μπέικερ, στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης.