Αμερική και Ουκρανία ανακοίνωσαν, στις 30 Απριλίου, τη σύναψη συμφωνίας για την έρευνα και εκμετάλλευση σπάνιων μεταλλευμάτων, έπειτα από καθυστερήσεις που προκάλεσαν πολιτικές εντάσεις. Την ίδια στιγμή, η Κίνα ενισχύει τον έλεγχο στις αγορές κρίσιμων ορυκτών, διαδραματίζοντας κυρίαρχο ρόλο στην παραγωγή των σπάνιων γαιών — βασικό συστατικό για τεχνολογίες αιχμής από αυτοκίνητα και ανεμογεννήτριες μέχρι κινητά τηλέφωνα.
Τι πραγματικά γνωρίζουμε, όμως, για τα στρατηγικά αποθέματα της Ουκρανίας;
Σπάνιες, αλλά όχι τόσο σπάνιες
Η ουκρανική κυβέρνηση υποστηρίζει ότι στο υπέδαφος της χώρας κρύβονται ορυκτά ανεκτίμητης αξίας. Οι σπάνιες γαίες, ομάδα 17 στοιχείων ζωτικής σημασίας για τη σύγχρονη βιομηχανία, δίνουν ώθηση τόσο στην ηλεκτροκίνηση όσο και στην αμυντική τεχνολογία.
Παρά την ονομασία τους, στοιχεία όπως το δυσπρόσιο, το σαμάριο και το πρασεοδύμιο δεν σπανίζουν στον φλοιό της γης· ωστόσο, η εξόρυξη και κυρίως ο διαχωρισμός τους από άλλα μέταλλα απαιτούν ιδιαίτερα εξειδικευμένες και πολλές φορές τοξικές διεργασίες — τεχνογνωσία που πλέον ελέγχει σχεδόν αποκλειστικά η Κίνα.
Μετά την ανάδειξη της Κίνας σε υπερδύναμη των σπάνιων γαιών τις δεκαετίες του 1990, ο Ουκρανός πρόεδρος προσέφερε στις ΗΠΑ πρόσβαση στα — κατά τα λεγόμενα του Κιέβου — μεγαλύτερα ευρωπαϊκά αποθέματα τιτανίου και ουρανίου. Υπάρχει, ωστόσο, μια σοβαρή επιφύλαξη: περίπου το 20% των ορυκτών (συμπεριλαμβανομένων των μισών σπάνιων γαιών) βρίσκονται σε εδάφη υπό ρωσική κατοχή. Εν τω μεταξύ, η Ρωσία διαθέτει ακριβή καταγραφή των ουκρανικών κοιτασμάτων από τη σοβιετική περίοδο.
Τι κρύβει το ουκρανικό υπέδαφος;
Παρότι οι ουκρανικές αρχές διατείνονται ότι διαθέτουν αξιόλογα κοιτάσματα, σημαντικές εμπορικές ερευνητικές εργασίες δεν έχουν πραγματοποιηθεί. Σύμφωνα με επίσημη καταγραφή, τα κύρια πεδία των σπάνιων γαιών εντοπίζονται σε περιοχή με υψίπεδα γνωστή ως «ουκρανική ασπίδα».
Έξι κοιτάσματα φέρονται να περιέχουν ταντάλιο, νιόβιο και βηρύλλιο —στοιχεία περιζήτητα στην αεροναυπηγική. Αν και λίθιο δεν εξορύσσεται, τα αποθέματα της χώρας αντιστοιχούν στο 30% των ευρωπαϊκών και 3% των παγκόσμιων κοιτασμάτων περίπου.
Σημαντικό μέρος αυτών, όμως, παραμένει σε ζώνες ελεγχόμενες από τη Ρωσία, όπως καταδεικνύουν οι χάρτες των ουκρανικών μεταλλευμάτων σε συνδυασμό με τη σημερινή γραμμή του μετώπου.
Άλλο ανακάλυψη, άλλο απόθεμα
Στην εξορυκτική βιομηχανία, ανακάλυψη σημαίνει αρχικός εντοπισμός κοιτάσματος, ενώ απόθεμα είναι η ποσότητα που δύναται να εξορυχθεί με οικονομικό όφελος.
Ο Τζακ Λίφτον, συνιδρυτής του Technology Metals Research, διατηρεί επιφυλάξεις για την πρακτική αξία των ουκρανικών σπάνιων γαιών. Η Αμερική, μόνο πέρυσι, εισήγαγε σπάνιες γαίες αξίας 170 εκατομμυρίων δολαρίων, κυρίως μέσω εξαρτημάτων από Κίνα και Ιαπωνία.
Η δημιουργία ορυχείου απαιτεί πρόσβαση σε νερό, υποδομές και — φυσικά — ειρήνη. Εν μέσω πολέμου, τα εμπόδια πολλαπλασιάζονται, με το οικονομικό κόστος να ανέρχεται συχνά σε μισό δισεκατομμύριο δολάρια.
«Ανακαλύψεις γίνονται παντού, ελάχιστες όμως μετατρέπονται σε εκμεταλλεύσιμα αποθέματα», δηλώνει ο Λίφτον.
Εξόρυξη σε ζώνη σύρραξης
Η δημιουργία ορυχείων — από την ανακάλυψη έως την παραγωγική λειτουργία — ενδέχεται να διαρκέσει δεκαετίες. Όπως σημειώνει ο αναλυτής Χαβιέρ Μπλας του Bloomberg, η επίσημη λίστα των ΗΠΑ δεν καταγράφει στην Ουκρανία ενεργά εκμεταλλεύσιμα αποθέματα.
Η συνολική παγκόσμια ετήσια αξία της παραγωγής σπάνιων γαιών αγγίζει τα 15 δισ. δολάρια. Όποια και αν είναι η μελλοντική παραγωγική δυνατότητα της Ουκρανίας, δεν έχουν και τόσο μεγάλη αξία, σε επίπεδο οικονομικής γεωγραφίας.
Σύμφωνα με αναφορά της S&P στις 13 Φεβρουαρίου, τα στοιχεία της Ουκρανίας στηρίζονται σε σοβιετικές καταγραφές για δύσκολα προσβάσιμα κοιτάσματα και όχι σε νέα εμπορική έρευνα ή σύγχρονη αξιολόγηση. Ο Μόργκαν Μπαζίλιαν, διευθυντής του Payne Institute, σχολιάζει: «Δεν γνωρίζω για αξιόλογα κοιτάσματα σπάνιων γαιών στην Ουκρανία. Είναι φαντασίωση ότι μία χώρα σε εμπόλεμη κατάσταση μπορεί να λύσει τα παγκόσμια προβλήματα των στρατηγικών μεταλλευμάτων. Πρόκειται για υπερβολή αντίστοιχη με τους θεωρούμενους ‘θησαυρούς’ του ορυκτού πλούτου του Αφγανιστάν».
Οι σπάνιες γαίες των ΗΠΑ
Οι ΗΠΑ διαθέτουν τις τεχνικές και τις πλουτοπαραγωγικές πηγές για να εξορύξουν σπάνιες γαίες. Παρ’ όλα αυτά, η μεταφορά της παραγωγής ξανά εντός αμερικανικών συνόρων δεν προχώρησε, λόγω του χαμηλού κόστους εργασίας στο εξωτερικό και του σοβαρού περιβαλλοντικού αντικτύπου.
Το Mountain Pass στην Καλιφόρνια συγκαταλέγεται στα δύο μεγαλύτερα ορυχεία του κόσμου. Έως το 2022, παρήγε το 15% της παγκόσμιας προσφοράς, καλύπτοντας και μέρος των κινεζικών αναγκών.
Ο Λίφτον τονίζει πως μέσω πολιτικής απόφασης και νομοθετικών ρυθμίσεων η εκμετάλλευση θα μπορούσε να παραμείνει εντός ΗΠΑ.
Κινεζικό μονοπώλιο, από το υπέδαφος έως το εργοστάσιο
Η Κίνα, μέσω κρατικών επενδύσεων και σκληρών ρυθμίσεων στην εξαγωγή, κυριαρχεί σχεδόν ολοκληρωτικά στην αλυσίδα σπάνιων γαιών. Έχοντας το 90% περίπου της παγκόσμιας μεταποιητικής δυναμικότητας και έχοντας χαρακτηρίσει τις σπάνιες γαίες ως «στρατηγικούς πόρους» ήδη από το 1990, το Πεκίνο επιβάλλει αυστηρό έλεγχο.
Το πραγματικό μέγεθος της κινεζικής παραγωγής παραμένει άγνωστο, καθώς, πέραν του επίσημου τομέα, ανθεί και η παράνομη εξόρυξη. Τα τελευταία χρόνια, απαγορεύτηκε η εξαγωγή τεχνολογίας κατασκευής μαγνητών από σπάνιες γαίες, καθώς και η τεχνογνωσία διαχωρισμού και εκχύλισης.
Το μυστικό κρύβεται στην τεχνολογία εκχύλισης
Η μετατροπή των κοιτασμάτων σε χρήσιμα προϊόντα απαιτεί πολύπλοκες και δαπανηρές διεργασίες. Από την εξόρυξη τεράστιων όγκων ακατέργαστου προϊόντος έως την τελική εκχύλιση μέσω μαγνητικών ή ηλεκτροστατικών μεθόδων, η αξιοποίηση σπάνιων γαιών είναι έργο για ειδικούς.
Τα βαρέα στοιχεία δυσπρόσιο και τέρβιο, απαραίτητα στους μαγνήτες των ηλεκτρικών οχημάτων, σήμερα διατίθενται αποκλειστικά μέσω κινεζικών εταιριών. «Δεν έχουμε πρόσβαση παρά μόνο αν το εγκρίνει το Πεκίνο — και αυτό δεν συμβαίνει», αναφέρει ο Λίφτον.
Εκτός Κίνας, δεν υπάρχει εμπορική παραγωγή, καθώς τα τεχνικά και περιβαλλοντικά εμπόδια θεωρούνται ανυπέρβλητα. Ανακτώνται μόνο από μοναδικά προσβάσιμα «κοιτάσματα», γνωστά ως ιοντικές άργιλοι προσρόφησης, τα οποία υπάρχουν και στη Βραζιλία. Ωστόσο, αν και έχουν συσταθεί στη χώρα νέες εταιρείες παραγωγής, καμία δεν έχει ξεκινήσει εργασίες.
Μια βιομηχανία με βαρύ περιβαλλοντικό κόστος
Η βιομηχανική κλίμακα των εξορύξεων προκαλεί σοβαρή μόλυνση. Ο συνδυασμός ανοιχτών ορυχείων και επεξεργασίας με υδρομεταλλουργικές μεθόδους συχνά καταλήγει σε τοξικά απόβλητα που πλήττουν έδαφος, νερά και ατμόσφαιρα.
Στο Μπάγιαν Όμπο, στην Κίνα, το μεγαλύτερο ορυχείο σπανίων γαιών παγκοσμίως, η μόλυνση έχει επηρεάσει τόσο τον Κίτρινο Ποταμό όσο και τις τοπικές κοινωνίες. Η εξόρυξη επιφέρει και τη δημιουργία ραδιενεργών αποβλήτων, κυρίως θορίου, το οποίο θεωρείται «ενοχλητικό κατάλοιπο».
Στη Μαλαισία, οι εξορύξεις και άλλες σχετικές με τις σπάνιες γαίες δραστηριότητες παράγουν ετησίως μισό εκατομμύριο τόνους ραδιενεργών αποβλήτων, δημιουργώντας τεράστιο περιβαλλοντικό βάρος για τη χώρα.
Με πληροφορίες από το Reuters
