ERIC BESS

Μετάφραση: Αλία Ζάε

Συνεχίζοντας τη μελέτη της εικονογράφησης του Γκυστάβ Ντορέ για το επικό ποίημα του 17^ου αιώνα που έγραψε ο Τζον Μίλτον, συναντάμε πάλι τον Σατανά, αφού έχει μιλήσει πια με τον στρατό του και έχει καταφέρει να αναζωπυρώσει την ορμή τους για εξέγερση ενάντια στον Θεό. Άρχισε μιλώντας σε έναν μόνο άγγελο, σύντομα όμως το ακροατήριό του πολλαπλασιάστηκε και οι επαναστατημένοι άγγελοι ήταν έτοιμοι για την αντεπίθεση.

Παρόλο που ο Σατανάς ήταν αυτός που τους είχε ξεσηκώσει και είχε προκαλέσει την πτώση τους από τον Παράδεισο, οι άγγελοι δεν διστάζουν να ανασυνταχτούν μαζί του. Ο Μίλτον περιγράφει τη σκηνή ως εξής:

Τόσο αναρίθμητοι ήσαν οι άγγελοι που πέταγαν

Με τα φτερά τους  απλωτά στης Κόλασης το χείλος

Μέσα και πάνω απ’ τις φωτιές που τους περικυκλώναν.

Μέχρι που με το σήμα που ’δωκε ο μέγας τους Σουλτάνος

Το δόρυ του κραδαίνοντας ψηλά για να τους κατευθύνει

Κάτω πετούνε σύσσωμοι στο σταθερό θειάφι

Τα πλήθη τους γεμίζοντας την απλωτή πεδιάδα […]

Αυτοστιγμεί απ’ τα τάγματα κι από τις μεραρχίες

Όλοι οι αρχηγοί πετάγονται,

Στον μέγα στρατηγό τους σπεύδουν […]

Κι ας σβήστηκαν τα ονόματά των πια

Απ’ τους Ουράνιους καταλόγους, που έμειναν

Χωρίς καμιά αναφορά σ’ εξεγερμένους

Απ’ τα Βιβλία της Ζωής

Διωγμένους, γκρεμισμένους…

 (Τζον Μίλτον, «Ο απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Πρώτο)

Ακολουθώντας τον αρχηγό

Η εικόνα του Ντορέ μας επιτρέπει να εμβαθύνουμε στους στίχους του Μίλτον. Βλέπουμε μια λεγεώνα αγγέλων να διασχίζουν την Κόλαση πετώντας, σαν ένα κοπάδι κοράκια, πάνω από καπνούς που ανυψώνονται και οριοθετούν τη σύνθεση και από τις δύο πλευρές. Μόνον ο Σατανάς, που ηγείται του σμήνους, και λίγοι άγγελοι που βρίσκονται κοντά του είναι διακριτοί ως μεμονωμένες μορφές. Οι υπόλοιποι άγγελοι ενοποιούνται σε ένα ομοιογενές, φιδίσιο σχήμα.

Αν κάνουμε μια μικρή παύση εδώ και κοιτάξουμε τη σκηνή αναφορικά με άλλα κείμενα, ο νους μας είναι εύκολο να πάει στο «1984» του Τζωρτζ Όργουελ, όπου και εκεί απαιτείται από τους ανθρώπους να συμμορφώνονται με τη γενικότερη ομοιομορφία και κάθε ατομική ιδιαιτερότητα απαλείφεται. Αναρωτιόμαστε το εξής: πού οδηγούν τον Σατανά και τους πεπτωκότες αγγέλους αυτή η ομοιομορφία και η έλλειψη ατομικότητας;

Οι απαρχές της τυραννίας

Συνεχίζει ο Μίλτον:

Μίλησε: κι απάντηση στον Λόγο του μυριάδες δώσανε

τα λαμπερά σπαθιά που τράβηξαν με δύναμη απ’ τα θηκάρια

τα Χερουβείμ που είχανε ζωσμένα στους γοφούς τους

Κι η λάμψη τους εφώτισε την Κόλαση ως πέρα:

Πολύ οργισμένοι ήσανε κατά του Ανωτάτου και την οργή τους

Δείξανε χτυπώντας τις ασπίδες, πόλεμο κρούοντας

Κι απείθεια ξαπολύοντας κατά του Παραδείσου…

 (Τζον Μίλτον, «Ο απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Πρώτο)

 Αναμφίβολα, η ομοιομορφία και η έλλειψη ατομικότητας είναι ένα βήμα προς την επιβολή της τυραννίας. Στο ποίημα του Μίλτον, ο Σατανάς συνεχίζει την ομιλία του προς τους αγγέλους του και τους ενώνει με μία σκέψη: μίσος, περιφρόνηση και αψηφισιά για τον Θεό και τον Παράδεισο.

Για αυτήν τη σκηνή, ο Ντορέ φιλοτεχνεί μια έντονα δυναμική εικόνα. Στην κορυφή ενός λόφου, διαγράφονται οι σιλουέτες επτά αγγέλων, απ’ όπου σαλπίζουν τις τρομπέτες τους. Οι υπόλοιποι άγγελοι, ακούγοντας το κάλεσμα, συρρέουν από παντού. Μερικοί έρχονται καλπάζοντας πάνω σε άλογα, ενώ όσοι διαφαίνονται στο βάθος της εικόνας φωτίζουν τα σκοτάδια της Κόλασης με τα φλογισμένα όπλα τους.

Ακολουθώντας τον Μίλτον, που αποκαλεί τον Σατανά «Στρατηγό», ο Ντορέ υιοθετεί και αυτός μια γενικά μιλιταριστική προσέγγιση: ο Σατανάς οδηγεί, ξεσηκώνει, διατάζει και οι επαναστατημένοι άγγελοι επικροτούν ουρλιάζοντας και ετοιμάζονται να επιστρέψουν στη μάχη.

Διαβάζοντας αυτό το σημείο του ποιήματος, θυμάμαι τις δίκες της Νυρεμβέργης, όπου δικάστηκαν τα μέλη του Ναζιστικού κόμματος για τα εγκλήματα που διέπραξαν υπό την ηγεσία του Αδόλφου Χίτλερ και του Γ΄ Ράιχ. Πολλοί Ναζί επικαλέστηκαν ως δικαιολογία το ότι απλώς ακολουθούσαν διαταγές, κάτι που το δικαστήριο δεν αποδέχθηκε ως επαρκή αιτιολόγηση που θα μπορούσε να αφαιρέσει από αυτούς την ευθύνη για τις πράξεις τους. Αναρωτιέμαι: αν δικάζονταν οι πεπτωκότες άγγελοι, ποια δικαιολογία θα επικαλούνταν;

Ο τύραννος  ανεβαίνει στον θρόνο

Οι άγγελοι του Σατανά χτίζουν στην Κόλαση ένα βασίλειο που μοιάζει το αντίστροφο του Παραδείσου, διαστρεβλώνοντας την αρχαία ρήση «Όπως πάνω, έτσι και κάτω». Το βασίλειό τους, το «Πανδαιμόνιο», όπου ενθρονίζεται ο Σατανάς ως ανώτατος άρχων, απηχεί τις προθέσεις του αρχηγού τους.

Ο Μίλτον το περιγράφει ως εξής:

Οι κήρυκες οι φτερωτοί, μετά από διαταγή,

Σαλπίζουν και με απαίσια τελετή καλούν

Ένα συμβούλιο σοβαρό να συγκληθεί

Στο Πανδαιμόνιο, του Σατανά και των ομοίων του

Την υψηλή πρωτεύουσα.

Με τα σαλπίσματά τους κάλεσαν από τις μεραρχίες

Κι από τα τάγματα τους άξιους, τους πιο καλούς […]

Σ’ ένα θρονί ψηλά βασιλικό, που ’κανε να ωχριούν μπροστά του

Όλα τα πλούτη του Ορμούζ και των Ινδιών εξίσου…

 (Τζον Μίλτον, «Ο απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Πρώτο και Βιβλίο Δεύτερο)

Εδώ, ο Ντορέ μας δείχνει τον Σατανά να ενθρονίζεται σε ένα μεγαλειώδες παλάτι στο Πανδαιμόνιο. Ο προβολέας είναι στραμμένος επάνω του, καθώς στέκεται μπροστά από τον θρόνο, με το χέρι του υψωμένο σε ένδειξη της δύναμής του μέσα στο βασίλειό του. Πολλοί επαναστάτες άγγελοι έρχονται να τον λατρέψουν και να τον προσκυνήσουν και περιμένουν τη συμβουλή του.

Το μη σεσημασμένο κακό γίνεται αντικείμενο θαυμασμού

Ας αναλογιστούμε πώς εφαρμόζονται τα παραπάνω στα δι’ ημών. Στο α΄ μέρος της σειράς, συνειδητοποιήσαμε ότι, όπως εξόρισε ο Θεός τον Σατανά από τον ουρανό, έτσι κι εμείς πρέπει να διώξουμε δια παντός από την καρδιά και τον νου μας ό,τι μας κρατάει μακριά από τον Θεό. Στο β΄ μέρος, είδαμε ότι αν αφήσουμε το κακό ανεξέλεγκτο, πολλαπλασιάζεται γρήγορα. Τι μπορούμε να συνάγουμε από τη σύναξη των δυνάμεων του Σατανά στην Κόλαση και ποιος είναι ο συμβολισμός της στέψης του Εωσφόρου ως βασιλιά της Κόλασης;

Η σκέψη μου είναι ότι πρόκειται για μία προειδοποίηση, που μας δείχνει τι μπορεί να συμβεί αν δεν προστατέψουμε τους εαυτούς μας από το κακό: αυτό θα μεγαλώσει και θα δυναμώσει τόσο πολύ μέσα μας, ώστε σιγά σιγά θα αρχίσουμε να δικαιολογούμε την ύπαρξή του, φτάνοντας στο σημείο να το θαυμάζουμε και να το επαινούμε. Όταν στο νου μας έχει μπει το κακό, είμαστε ανίκανοι να σκεφτούμε λογικά και ψύχραιμα. Δεν μπορούμε καν να καταλάβουμε πόσο πόνο μας προκαλεί μια τέτοια κατάσταση. Έχοντας χάσει κατά ένα μέρος την αίσθηση του εαυτού μας, είναι δυνατόν ακόμα και να μπερδευτούμε ως προς το ποιοι πραγματικά είμαστε ή να αρνούμεθα την ευθύνη των πράξεών μας.

Όταν βρισκόμαστε σε αυτή την κατάσταση, είμαστε θύματα μιας εσωτερικής τυραννίας και η μόνη δικαιολογία για τις κακές μας πράξεις είναι ότι ακολουθούσαμε διαταγές. Ωστόσο, είμαστε κάτι περισσότερο από αυτό, σωστά;

Ο Γκυστάβ Ντορέ [Gustav Doré, 1832-1883] ήταν ένας ιδιαίτερα παραγωγικός καλλιτέχνης του 19^ου αιώνα. Εικονογράφησε με τα χαρακτικά του μερικά από τα σπουδαιότερα έργα της κλασικής Δυτικής λογοτεχνίας, περιλαμβανομένων της Βίβλου, του «Απολεσθέντα Παραδείσου» και της «Θείας Κωμωδίας». Στη σειρά «Οι ιδέες και οι εικόνες του Γκυστάβ Ντορέ», θα εμβαθύνουμε στις ιδέες που ενέπνευσαν τον Ντορέ και στις εικόνες που γεννήθηκαν.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

* Η απόδοση των στίχων του Μίλτον στη λεζάντα της εικόνας είναι από τη μετάφραση του Αθανασίου Δ. Οικονόμου, εκδ. Οδός Πανός, τρίτη έκδοση, Αθήνα 2015.

Οι υπόλοιποι στίχοι έχουν αποδοθεί από τα αγγλικά από τη μεταφράστρια του άρθρου.

Μετάφραση: Αλία Ζάε

Αφότου ο Εωσφόρος – ο Σατανάς, όπως ονομάστηκε μετά από την επανάσταση και την πτώση του- εκδιώχθηκε από τον Παράδεισο, αυτός και ο στρατός του βρέθηκαν να βασανίζονται στην Κόλαση. Ωστόσο, πριν περάσει καιρός, προσπαθεί να ανασυντάξει τις δυνάμεις του για να συνεχίσει τον πόλεμο ενάντια στον Θεό και τους αγγέλους Του, παρά την αρχική του ήττα.

Λέει ο Μίλτον στην αρχή:

«Ας πάμε προς τα ’κεί,

Μακριά από τα κύματα που καίν’ και μας χτυπάνε,

Εκεί ας ξαποστάσουμε, αν είναι δυνατόν

ποτέ ανάπαψη εδώ να υπάρξει

και ας ανασυντάξουμε την πληγωμένη δύναμή μας

κι ας δούμε πώς μπορεί να πλήξουμε πιο καίρια τον εχθρό μας,

πώς να αναπληρώσουμε όλα όσα χάσαμε και

πώς να ξεπεράσουμε ετούτα τα δεινά μας,

αν κάποια ελπίδα έχουμε που να μας δώσει θάρρος

κι αν όχι αυτό, τότε μ’ αποφασιστικότητα

η απελπισία ας μας οπλίσει».

Έτσι ο Σατανάς εμίλησε στον κοντινό του φίλο,

με το κεφάλι του ψηλά από το κύμα πάνω

και φλόγες μες στα μάτια του…

(Τζον Μίλτον, «Ο Απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Πρώτο)

Βρίσκοντας τον πρώτο σύμμαχο

Το παραπάνω απόσπασμα απεικονίζεται στη δεύτερη εικόνα του Γκυστάβ Ντορέ για το ποίημα του Μίλτον «Ο απολεσθείς Παράδεισος». Σε ένα σκοτεινό περιβάλλον γεμάτο καπνούς βλέπουμε δυο μορφές – δυο από τους επαναστατημένους αγγέλους. Ο άγγελος που βρίσκεται σε πρώτο πλάνο είναι πεσμένος σε κάτι που μοιάζει με θάλασσα φωτιάς, που φωτίζει την πανοπλία του.

Κοιτάζει πάνω από τον ώμο του τον Σατανά, μια όρθια μορφή στην όχθη της λίμνης  περιτριγυρισμένη από καπνούς. Αν και στέκεται στη σκιά, τα υψωμένα του χέρια και το στραμμένο του κεφάλι καθιστούν σαφές ότι απευθύνεται στον πεσμένο άγγελο και μάλιστα από θέση ισχύος. Από το δόρυ που κρατά καταλαβαίνουμε ότι είναι έτοιμος να συνεχίσει τον πόλεμο ενάντια στον Θεό.

Τόσο η περιγραφή του Μίλτον όσο και η εικόνα του Ντορέ καθιστούν σαφές ότι ο Σατανάς δεν έχει πει την τελευταία του λέξη. Σκοπεύει να ξεκουραστεί στην Κόλαση, να αναλάβει τις δυνάμεις του, να ανασυντάξει τον στρατό του, να υπερνικήσει τους συνεχείς πόνους του και να συνεχίσει να προκαλεί τον Θεό – τον εχθρό του. Ο δεύτερος εκπεσών άγγελος ακούει το μήνυμα του αρχηγού του προσεκτικά.

Ο ένας γίνεται πολλοί

Και συνεχίζει ο Μίλτον:

Από τη φλογισμένη θάλασσα μπροστά στεκόταν και καλούσε

τις λεγεώνες του, στρατιές αγγέλων, που μαγεμένοι…

τη μεταμόρφωσή τους κοίταζαν με θαυμασμό και φρίκη.

Με τόσο δυνατή φωνή καλεί, που ολόκληρη της Κόλασης

η βαθουλή κοιλάδα αντιλαλεί. «Πρίγκηπες, ηγεμόνες,

πολεμιστές, άνθος πάλαι ποτέ του Ουρανού, που κάποτε τον είχατε

δικό σας, μα τώρα πια είν’ χαμένος, μπορεί τέτοια κατάπληξη

Αιώνια Πνεύματα ποτέ ν’ αδράξει; Ή μήπως επιλέξατε

Σε τούτο ‘δω το μέρος να ξαποστάσει η ανδρεία σας

μετά από τη μάχη και ν’ αποκοιμηθείτε ’δώ με άνεση

σα να βρισκόσασταν σ’ ουράνιες κοιλάδες;

Ή μήπως έτσι άθλιοι ορκίζεστε λατρεία

και στον Κατακτητή υποτάσσεστε; Τα χερουβείμ

και σεραφείμ, μες στην πλημμύρα βλέποντάς σας,

έτσι πεσμένους και με τα όπλα και τα λάβαρα ως πέρα σκορπισμένα,

θα δουν το πλεονέκτημα κι αμέσως θα κατεβούν

απ’ τον Παράδεισο είτε να μας τσακίσουν

είτε μ’ αστροπελέκια κάτω σ’ αυτό το βάραθρο

γερά να μας καρφώσουν. Εμπρός, λοιπόν,

ξυπνήστε, σηκωθείτε, ειδ’ άλλως

για πάντα ας μείνετε πεσμένοι.»

Τον άκουσαν και με ντροπή πετάχτηκαν απάνω…

(Τζον Μίλτον, «Ο Απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Πρώτο)

 Εδώ, ο Ντορέ απεικονίζει τον Σατανά να απευθύνεται σε ολόκληρο το στράτευμά του κι όχι πια μόνο σε ένα πνεύμα. Ο στρατός του έχει βγει τώρα από την πυρακτωμένη λίμνη και πατά σε στέρεο έδαφος. Είναι ένας ηττημένος στρατός – οι θέσεις των επιμέρους μορφών που βρίσκονται διάσπαρτες στη σύνθεση και οι συστραμένες στάσεις τους το επιβεβαιώνουν.

Στη σύνθεση, η ιεραρχία αποτυπώνεται ξεκάθαρα. Όπως και στην προηγούμενη εικόνα, ο Σατανάς είναι μια μορφή όρθια και ψηλή που στέκεται υπερήφανος ψηλότερα από όλα τα άλλα πνεύματα. Η στάση του είναι περίπου η ίδια. Έχει το ένα του χέρι του υψωμένο, ενώ με το άλλο κρατά το δόρυ του καθώς απευθύνεται στον στρατό του. Αυτό που έχει αλλάξει είναι ο αριθμός των πνευμάτων στα οποία απευθύνεται.

Για να τους ξεσηκώσει, προσπαθεί να τους κάνει να ντραπούν για την κατάντια τους και αμφισβητεί τη δύναμη της θέλησής τους. Ουσιαστικά, αυτό που τους ρωτά είναι: είστε μαζί μου ή με τον Θεό;

Οι εκπεσόντες άγγελοι νιώθουν ντροπή, ανασυντάσσονται και ετοιμάζονται να συνεχίσουν τον πόλεμο ενάντια στον Θεό.

Όταν το κακό δεν ξεριζώνεται

Ας αναλογιστούμε τις ιδέες του Μίλτον και του Ντορέ σε συνάρτηση με τον δικό μας κόσμο και τις μάχες του. Για να παραμείνει ο Παράδεισος ένα αγνό μέρος, πρέπει ο  Σατανάς, το αρχετυπικό κακό, να διωχθεί. Αντίστοιχα κι εμείς οφείλουμε να διώχνουμε από μέσα μας κάθε κακό που σπιλώνει τη θεϊκή μας φύση.

Είναι φυσικό να ακολουθήσει το ερώτημα: τι θα συμβεί αν δεν καταφέρουμε να αποβάλλουμε πλήρως το κακό από μέσα μας; Τι θα συμβεί αν παραμείνουν κάποια μικροστοιχεία; Το κείμενο του Μίλτον και η εικονογράφηση του Ντορέ υπονοούν ότι το κακό δεν αργεί να πολλαπλασιαστεί. Αρκεί μια κακή επιθυμία, έστω και αποδυναμωμένη, να βρει καταφύγιο μέσα μας και αργά ή γρήγορα θα γεννήσει και άλλες. Πριν καλά καλά το καταλάβουμε θα βρεθούμε να παλεύουμε πάλι για πράγματα που θεωρούσαμε ήδη κερδισμένα.

Πώς όμως μπορούμε να είμαστε ποτέ σίγουροι ότι έχουμε ψάξει ενδελεχώς μέσα μας; Πώς μπορούμε να προφυλαχτούμε από τις κακές σκέψεις και πράξεις;

Ο Γκυστάβ Ντορέ [Gustav Doré, 1832-1883] ήταν ένας ιδιαίτερα παραγωγικός καλλιτέχνης του 19^ου αιώνα. Εικονογράφησε με τα χαρακτικά του μερικά από τα σπουδαιότερα έργα της κλασικής Δυτικής λογοτεχνίας, περιλαμβανομένων της Βίβλου, του «Απολεσθέντα Παραδείσου» και της «Θείας Κωμωδίας». Στη σειρά «Οι ιδέες και οι εικόνες του Γκυστάβ Ντορέ», θα εμβαθύνουμε στις ιδέες που ενέπνευσαν τον Ντορέ και στις εικόνες που γεννήθηκαν.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Η απόδοση των στίχων του Μίλτον είναι από τη μετάφραση του Αθανασίου Δ. Οικονόμου, εκδ. Οδός Πανός, τρίτη έκδοση, Αθήνα 2015. Βιβλίο Πρώτο, σ. 18.

Μερικές φορές μοιάζει σαν να βομβαρδιζόμαστε από το κακό: σκοτεινές εικόνες, μουσική, λέξεις κλπ, γίνονται μέρος τη ζωής μας και του εαυτού μας σχεδόν χωρίς να το καταλαβαίνουμε, μέχρι που φτάνουμε να διασκεδάζουμε κιόλας με αυτά. Ωστόσο, μήπως θα ήταν καλύτερα να μάθουμε να αναγνωρίζουμε την αληθινή φύση αυτών των πραγμάτων και να αλλάζαμε τη στάση μας απέναντί τους;

Με αυτό το ερώτημα υπόψιν, συνεχίζουμε να ακολουθάμε τον Σατανά μέσα στον Κήπο της Εδέμ, στο ποίημα του Τζον Μίλτον «Ο απολεσθείς Παράδεισος», μέσω της εικονογράφησης του Γκυστάβ Ντορέ. Στο προηγούμενο άρθρο της σειράς (μέρος ζ΄), ο Σατανάς συνάντησε τα ανθρώπινα δημιουργήματα του Θεού, τον Αδάμ και την Εύα, που απολάμβαναν τα φρούτα και τις χαρές του Παραδείσου. Ο Αρχάγγελος Ουριήλ, ο οποίος χωρίς να το θέλει έδειξε τη Γη στον μεταμφιεσμένο Σατανά, σπεύδει στον Αρχάγγελο Γαβριήλ για να τον προειδοποιήσει για έναν ύποπτο «τύπο» που ψάχνει για τη Γη.

Ο Ουριήλ προειδοποιεί τον Γαβριήλ

Ο Γαβριήλ έχει την ευθύνη να μην εισέλθει κανένα κακό μέσα στον Κήπο της Εδέμ. Ο Ουριήλ πλησιάζει τον Γαβριήλ και του λέει για το πνεύμα που εμφανίστηκε ρωτώντας για τη νέα δημιουργία του Θεού. Ο Ουριήλ του έδειξε τη θέση της Γης και αμέσως το πνεύμα πέταξε προς τα εκεί. Καθώς το πνεύμα τού ήταν άγνωστο, ο Ουριήλ το παρακολούθησε μέχρι που έφτασε κοντά στη Γη. Τότε, παρατήρησε ότι η ουράνια μορφή του άλλαξε και δεν έμοιαζε πια ουράνια.

Αυτό έκανε τον Ουριήλ να σκεφτεί ότι ίσως ήταν ένα από τα πνεύματα που εκδιώχθηκαν από τον Παράδεισο, κάποιος από τους πεπτωκότες αγγέλους. Ανήσυχος, παροτρύνει τον Γαβριήλ να βρει αυτό το ίσως όχι καλό πνεύμα. Ο Γαβριήλ παραδέχεται ότι κανένα γήινο πλάσμα δεν θα μπορούσε να μπει ή να βγει, αλλά ότι ένα πνεύμα ίσως να το κατόρθωνε, αφού τα πνεύματα λειτουργούν διαφορετικά. Ο Γαβριήλ διαβεβαιώνει τον Ουριήλ ότι θα ψάξει εξονυχιστικά τον θεϊκό κήπο, μέχρι να σιγουρευτεί ότι τίποτα που δεν θα έπρεπε να μπει μπήκε:

«Από την πύλη αυτή κανένας δεν περνά

Την επαγρύπνησή της, μον’ όποιος έρχεται

Γνωστός από τα ουράνια. Κι από το μεσημέρι κι ύστερα

Κανένα άλλο πλάσμα. Αν πνεύμα κάποιο,

Πρόσεξε, ξεπέρασε τα γήινα τούτα εμπόδια

Εξ΄επιτούτου, δύσκολο να γνωρίζουμε

Αν την ουσία του πνεύματος σωματικός φραγμός ορίζει.

Αν όμως μες σ’ αυτό εδώ το κυκλικό το μέρος

Μ’ όποια μορφή κι αν τριγυρνά, αυτός που περιγράφεις,

Σου λέω, μέχρι το πρωί, εγώ πια θα το ξέρω…»

(Τζον Μίλτον, «Ο απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Τέταρτο)

Αναζητώντας το κακό

Η εικονογράφηση του Ντορέ για τους στίχους «Τούτα υπεσχέθη ο Γαβριήλ / Κι ο Ουριήλ στο πόστο του γυρνά / που τ’ ανατέθηκε» αναπαριστά τη στιγμή κατά την οποία ο Ουριήλ ενημερώνει τον Γαβριήλ για το ύποπτο πνεύμα που ρωτούσε για τη Γη. Ο Θεός έχει τοποθετήσει τον Γαβριήλ σε ένα βραχώδες μέρος, όπου συναντιούνται ο ουρανός και η γη, κι είναι σ’ αυτό το σημείο που τον βρίσκει ο Ουριήλ, τον οποίο βλέπουμε να δείχνει στο βάθος, κοιτάζοντας τον Γαβριήλ που ακουμπά στο σπαθί του.

Κάτω από τους δύο Αρχαγγέλους, κάθονται τρεις άγγελοι σε άνετες στάσεις. Αν και είναι οπλισμένοι, δεν έχουν τα όπλα τους έτοιμα προς χρήση. Το ένα μάλιστα είναι ακουμπισμένο στο πλάι, γιατί οι άγγελοι δεν γνωρίζουν ακόμα την είδηση που έχει μόλις φέρει ο Ουριήλ.

Εν τω μεταξύ, στον Κήπο της Εδέμ, ο Αδάμ και η Εύα ξεκουράζονται κάτω από έναν θόλο από φύλλα, που διάλεξε για αυτούς ο Θεός. Αφού μίλησε με τον Ουριήλ, ο Γαβριήλ λέει σε δύο αγγέλους να ψάξουν τον Κήπο:

«Ιθουριήλ, Σεπφών, με φτερωτή ταχύτητα

Τον κήπο ερευνήστε, κι ούτε γωνίτσα μην αφήσετε,

Μα δώστε προσοχή ιδιαίτερη στων όμορφων πλασμάτων τα λημέρια,

Που τώρα ίσως αναπαύονται, μ’ ασφάλεια ξαπλωμένοι.

Σήμερα το απόγευμα, μετ’ απ’ του ήλιου το γέρμα

Ποιος ξέρει τι πνεύμα κακό εδώ ίσως αφίχθη,

Από την Κόλαση ξεστράτισε, δουλειά κακή να κάμει:

Μόλις το βρείτε, αρπάξτε το και φέρτε το σ’ εμένα…»

(Τζον Μίλτον, «Ο απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Τέταρτο)

Στην εικόνα του Ντορέ για τους στίχους «Οι άλλοι δυο στον κήπο, αμέσως κατευθύνθηκαν / ψάχνοντας στα ενδότατα τον που καταζητούσαν …»*, βλέπουμε τους δύο αγγέλους Ιθουριήλ και Σεπφών να περνούν πετώντας πάνω από τα ψηλά δέντρα και να μπαίνουν στον κήπο, όπου ο Αδάμ και η Εύα ξεκουράζονται. Ο ένας άγγελος κρατά δόρυ και ο άλλος σπαθί, δείχνοντας ότι είναι έτοιμοι να υπερασπιστούν τους εαυτούς τους ή ακόμα και να καταστρέψουν το κακό πνεύμα που ψάχνουν, αν χρειαστεί. Κοιτάζονται και δείχνουν προς την κατεύθυνση που υποψιάζονται ότι βρίσκεται το κακό πνεύμα.

Το δίδαγμα

Με αφορμή αυτό το μέρος της ιστορίας του Μίλτον και τις εικόνες του Ντορέ, μπορούμε να εξετάσουμε τις εσωτερικές διεργασίες της ψυχής μας: Πώς να αντιμετωπίσουμε το κακό που βρίσκεται μέσα μας; Ο Κήπος της Εδέμ είναι ο κήπος του Θεού, που δημιουργήθηκε για να φιλοξενήσει τη δημιουργία του Θεού, που περιλαμβάνει τόσο τη θεϊκή εικόνα όσο και το πνεύμα των ανθρώπινων όντων. Γύρω από τον κήπο, ο Θεός τοποθέτησε ουράνια όντα για να τον προστατεύουν από το κακό.

Η υποψία που δημιουργείται για κάποιο κακό που ίσως παρείσφρησε εκεί, οι φύλακες άγγελοι, ακολουθώντας τη θεϊκή βούληση, πηγαίνουν να το αναζητήσουν για να το εξαλείψουν. Δεν κρύβονται από αυτό ούτε το αγνοούν. Πηγαίνουν προς αυτό και ερευνούν ώστε να το ανακαλύψουν.

Αν η ψυχή μας είναι φτιαγμένη σύμφωνα με τα θεϊκά πρότυπα, δεν θα έπρεπε κι εμείς, ανάλογα, να ερευνούμε εντός μας και εκδιώκουμε το κακό που μπαίνει μέσα της; Όταν κακά πράγματα τρυπώνουν στον κήπο της ψυχής μας, δεν θα έπρεπε κι εμείς, όπως οι άγγελοι που υπηρετούν τον Θεό, να στρεφόμαστε προς τα μέσα, για να ανακαλύπτουμε περί τίνος πρόκειται;

Ο Γκυστάβ Ντορέ [Gustav Doré, 1832-1883] ήταν ένας ιδιαίτερα παραγωγικός καλλιτέχνης του 19^ου αιώνα. Εικονογράφησε με τα χαρακτικά του μερικά από τα σπουδαιότερα έργα της κλασικής Δυτικής λογοτεχνίας, περιλαμβανομένων της Βίβλου, του «Απολεσθέντα Παραδείσου» και της «Θείας Κωμωδίας». H σειρά «Ο ‘Απολεσθείς Παράδεισος’ μέσα από τα μάτια και τις εικόνες του Γκυστάβ Ντορέ» του Έρικ Μπες εμβαθύνει στις ιδέες του ποιήματος του Τζον  Μίλτον που ενέπνευσαν τον Ντορέ και στις εικόνες που φιλοτέχνησε.

Μέχρι τώρα στην Epoch Times έχουν δημοσιευθεί τα πρώτα 7 άρθρα του Έρικ Μπες:

• Μέρος α΄
• Μέρος β΄
• Μέρος γ΄
• Μέρος δ΄
• Μέρος ε΄
• Μέρος στ΄
• Μέρος ζ΄

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

* Η απόδοση των στίχων του Μίλτον στις λεζάντες των εικόνων είναι από τη μετάφραση του Αθανασίου Δ. Οικονόμου, εκδ. Οδός Πανός, τρίτη έκδοση, Αθήνα 2015.

Μετάφραση και επιμέλεια: Αλία Ζάε

Μετάφραση: Αλία Ζάε

Στο ποίημά του «Ο απολεσθείς Παράδεισος», ο Τζον Μίλτον ξεκινά την αφήγησή του περιγράφοντας έναν μεγάλο πόλεμο που ξέσπασε στον Παράδεισο. Φιλοδοξώντας να γίνει άρχοντας του Παραδείσου, ο Εωσφόρος πείθει λεγεώνες αγγέλων να ενωθούν μαζί του ενάντια στον Θεό. Έτσι ξεκινά ο πόλεμος στα ουράνια. Φυσικά, ο Εωσφόρος, που αποκαλείται Σατανάς πλέον, και όσοι άγγελοι τον ακολούθησαν χάνουν τον πόλεμο και διώχνονται από τον Παράδεισο:

«Όταν η αλαζονεία του

Τον έδιωξε κι αυτόν και τον στρατό του

Απ’ τον Παράδεισο που ήθελε

αυτός να κατακτήσει κι από τον Παντοδύναμο

Ψηλότερα ν’ ανέβει, από τον θρόνο Του

Τον άρχοντα Δημιουργό να διώξει,

Αρχίζοντας τον πόλεμο μ’ ασέβεια

Ματαίως. Ο Παντοδύναμος τον γκρέμισε

Με φλόγες απ’ τα ουράνια,

Μ’ εκρήξεις και αντάριασμα

σ’ απύθμενο χαμό τον πέταξε

Να κείτεται ζωσμένος

Με αδαμάντινα δεσμά και με φωτιά που καίει…» ¹

(Βιβλίο Α΄)

«Ο απολεσθείς Παράδεισος»

Ως  πρώτη εικόνα του ποιήματος, ο Γκυστάβ Ντορέ επιλέγει να ζωντανέψει το παραπάνω απόσπασμα. Χωρίζει τη σύνθεσή του σε δύο μέρη: στο επάνω μέρος τοποθετεί τους αγγέλους που υπερασπίζονται τον Θεό. Δεν έχουν έντονη φωτοσκίαση, αντίθετα τους βλέπουμε λουσμένους στο φως που χύνεται από ψηλά.

Ορισμένων αγγέλων το σώμα μοιάζει να διαπερνάται από το λαμπερό φως. Ο πρώτος άγγελος όμως πετά μπροστά με δύναμη, διώχνοντας τους αποστάτες που γκρεμίζονται προς τα κάτω.

Το φως ξεχύνεται μέσα από τα σύννεφα και διαπερνά τη εικόνα μέχρι το κάτω κάτω σκοτεινό της μέρος. Κάποιες από τις αχτίδες μοιάζουν με φωτεινά βέλη, που τρυπούν τους αγγέλους που πέφτουν, με τα χέρια απλωμένα και τα σώματα συστραμμένα σαν να τους διαπερνά μεγάλος πόνος. Κάποιοι προσπαθούν να κρυφτούν από το φως, ενώ αυτοί που βρίσκονται στο χαμηλότερο μέρος της σύνθεσης φαίνονται απλώς σαν μαύρες σιλουέτες.

Μπορούμε να εικάσουμε ότι η κυρίαρχη μορφή των αγγέλων που πέφτουν είναι ο ίδιος ο Σατανάς. Στο ένα του χέρι κρατά δόρυ, ενώ φέρνει το άλλο στο κεφάλι με αγωνία. Η κεντρική θέση που κατέχει στη σύνθεση, η έντονη φωτοσκίαση και το μέγεθός του τον καθιστούν σημείο εστίασης στην εικόνα, ακριβώς όπως είναι και το σημείο εστίασης του τραγικού ποιήματος του Μίλτον.

Μια ιστορία προς παραδειγματισμό

Σύμφωνα με τον συγγραφέα, ο σκοπός του έργου είναι να «αιτιολογήσει τη θεϊκή βούληση στους ανθρώπους» (Βιβλίο Α΄, στίχοι 32-33)². Γι’ αυτό επέλεξε να αποφύγει μια συμβατική προσέγγιση, κάνοντας τον Σατανά κεντρική μορφή του ποιήματος – κάτι που ο εικονογράφος του ακολούθησε πιστά. Με αυτόν τον τρόπο, το ποίημα γίνεται έργο προς παραδειγματισμό.

Ποιο είναι όμως το δίδαγμά του;

Η ιστορία του Μίλτον μας δίνει να καταλάβουμε ότι η θεμελιώδης αμαρτία, η θεμελιώδης προσβολή απέναντι στον Θεό είναι η υπερηφάνεια και η συνεπακόλουθη αλαζονεία. Η αντίθεση ανάμεσα στην αλαζονεία του Σατανά και την παντοδύναμη θεϊκή ορθότητα είναι καταφανής και οι άγγελοι πρέπει να διαλέξουν τι θα ακολουθήσουν. Ο Θεός και οι άγγελοι που επιλέγουν την ορθότητα διώχνουν όσους επέλεξαν να ακολουθήσουν την αλαζονεία.

Μήπως ο συγγραφέας προτείνει ότι η ίδια η φύση της υπερηφάνειας την διαχωρίζει από την ορθότητα;

Κάθε μέρα καλούμαστε να διαλέξουμε ανάμεσα σε αυτό που ζητάει ο Θεός από εμάς και σε αυτό που θέλουμε να κάνουμε εμείς για τον εαυτό μας. Όπως και οι άγγελοι που επέλεξαν το θεϊκό φως, έτσι κι εμείς καλούμαστε να διώξουμε από μέσα μας ό,τι αντιστέκεται και αρνείται το θείον.

Ο Γκυστάβ Ντορέ [Gustav Doré, 1832-1883] ήταν ένας ιδιαίτερα παραγωγικός καλλιτέχνης του 19^ου αιώνα. Εικονογράφησε με τα χαρακτικά του μερικά από τα σπουδαιότερα έργα της κλασικής Δυτικής λογοτεχνίας, περιλαμβανομένων της Βίβλου, του «Απολεσθέντα Παραδείσου» και της «Θείας Κωμωδίας». Στη σειρά «Ο απολεσθείς Παράδεισος μέσα από τις εικόνες του Γκυστάβ Ντορέ» θα εμβαθύνουμε στις ιδέες που ενέπνευσαν τον Ντορέ για την εικονογράφησή του.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Η μετάφραση των στίχων έγινε από την Αλία Ζάε.

2. «και τις βουλές του άναρχου Θεού να δικαιώσω / και στους ανθρώπους έπειτα να επιβεβαιώσω.» (από τη μετάφραση του Αθ. Οικονόμου, εκδ. Οδός Πανός, γ΄έκδοση, 2015, σελ. 9)

Μέσα από αυτή τη σειρά άρθρων για την εικονογράφηση του Γκυστάβ Ντορέ στο επικό ποίημα του Τζον Μίλτον «Ο απολεσθείς Παράδεισος» εξετάζονται και οι διαβολικές μέθοδοι που χρησιμοποιεί ο Σατανάς προκειμένου να εκδικηθεί τον Θεό. Στο τελευταίο άρθρο (μέρος στ΄) είδαμε ότι, μετά από μια σύντομη αλλά δύσκολη εσωτερική πάλη, ο Σατανάς παίρνει την οριστική απόφαση να συνεχίσει να αψηφά τον Θεό και συνεχίζει τον δρόμο του προς τον Κήπο της Εδέμ. Τον βρίσκει περιτριγυρισμένο από φουντωτή βλάστηση, που σαν φράχτης εμποδίζει τα διάφορα πλάσματα να μπαίνουν ή να βγαίνουν – όλα, εκτός από τον Σατανά.

Ο Μίλτον ξεκινά έτσι:

«Ψηλά υψώνουνταν ο πράσινος του Παραδείσου φράχτης…

Να σκαρφαλώσει τώρα έπρεπε στο ύψωμα τ’ απότομο επάνω

Κι ο Σατανάς ανέβαινε σιγά, γιομάτος σκέψεις…

Να μπει ευπρεπώς από την είσοδο δεν το καταδεχόταν,

Μ’ ένα πηδηματάκι υπερπήδησε τα εμπόδια,

Τον λόφο, τον τοίχο τον πανύψηλο, τον κάθετο και μέσα

Προσγειώθηκε ανάλαφρος στα πόδια του επάνω…»

(Τζον Μίλτον, «Ο απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Τέταρτο)

Ο Σατανάς βαρύνεται ακόμα από τον εσωτερικό του διάλογο: είναι βαρύς και σκεπτικός. Βλέποντας να ορθώνεται μπροστά του ένας φράκτης που τον εμποδίζει να προχωρήσει, τον πηδά με ευκολία και προσγειώνεται ανάλαφρα στα πόδια του.

Ο Ντορέ δείχνει τον Σατανά καθισμένο στην κορυφή του «απότομου, άγριου λόφου», να παρατηρεί σκυμμένος τον Κήπο της Εδέμ που απλώνεται ως το βάθος του ορίζοντα. Η μορφή του χάνεται σχεδόν στο τοπίο, μοιάζει να αποτελεί μέρος του, θυμίζοντάς μας τη χαμαιλεοντική, απατηλή φύση του. Οι ακτίνες φωτός που διαχέονται στον ουρανό υπονοούν τη θεϊκή έμπνευση που έδωσε ζωή στον ουράνιο αυτόν κήπο, γεμίζοντας το επάνω μέρος της σύνθεσης και οδηγώντας τη ματιά μας προς την πλούσια βλάστηση που βρίσκεται στο κάτω μέρος. Εκεί πηδά ο Σατανάς.

Μπαίνοντας στον Κήπο και σκαρφαλώνοντας στο Δέντρο της Ζωής, που ήταν το ψηλότερο δέντρο του Παραδείσου, δίπλα ακριβώς στο Δέντρο της Γνώσης, ο Σατανάς εποπτεύει ολόκληρο τον χώρο της Εδέμ. Η ουράνια αίσθηση που εκπέμπει η θεϊκή δημιουργία κατακυριεύει τις αισθήσεις του, αναζωπυρώνοντας την εχθρική του διάθεση για το έργο του Πλάστη.

Σε αυτό το σημείο, ο Μίλτον βρίσκει την ευκαιρία να περιγράψει πόσο μεγαλοπρεπής είναι ο Κήπος του Θεού, που κλείνει τόση ομορφιά μέσα στα όριά του. Οι μυρωδιές, οι γεύσεις, οι εικόνες και όλα τα πλάσματα που τον κατοικούν είναι εξαιρετικά και πλούσια, κάνοντας το περιβάλλον να εμπνέει δέος.

Η θεϊκή φύση της δημιουργίας του Θεού

Ο Σατανάς βλέπει ένα ρυάκι. Το ακολουθά και φτάνει σε ένα σημείο όπου δυο μορφές πίνουν νερό. Ο Μίλτον περιγράφει τη σκηνή:

«όπου ο Εχθρός

Με απαρέσκεια είδε του τόπου τη χαρά, πλάσματα

Κάθε λογής που πρώτη τους φορά τα μάτια του αντικρίζαν:

Δύο ανώτερα πολύ απ’ όλα τ’ άλλα, όρθια, ψηλά

Σαν τον Θεό ορθά, τη φύση ενδεδυμένα, σαν άρχοντες

των πάντων έμοιαζαν μες στη γυμνή αρχοντιά τους,

δικαίως μάλιστα αφού στη θεία όψη τους

του δοξασμένου τους Δημιουργού η όψη αντανακλούσε,

Αλήθεια, ιερότητα, σοφία και αγνότητα…»

(Τζον Μίλτον, «Ο απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Τέταρτο)

 Η περιγραφή του Μίλτον είναι ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα και μας δίνει να καταλάβουμε πώς αντιλαμβάνεται την ανθρώπινη φύση. Οι άνθρωποι, μας λέει, όταν η φύση τους παραμένει αμόλευτη και αγνή, είναι μεγαλοπρεπείς και άξιοι να διαφεντεύουν όλα τα πράγματα της γης. Φτιαγμένοι κατ’ εικόνα του Δημιουργού τους, είναι θεϊκά πλάσματα και η θεϊκότητά τους αποκαλύπτει την αλήθεια, τη σοφία και την αγνή ιερότητα της ανόθευτης ανθρώπινης φύσης.

Ο Ντορέ απεικονίζει τις δύο μορφές που βλέπει ο Σατανάς στο ποταμάκι του Κήπου της Εδέμ  κάτω από έναν θόλο που σχηματίζουν οι φυλλωσιές των δέντρων, την ώρα που ο άντρας δίνει στη γυναίκα νερό από το ποτάμι. Η αντίδραση του Σατανά στο θέαμά τους, όπως την περιγράφει ο ποιητής, είναι η εξής:

«Ω, Κόλαση! Τι είν’ αυτό τα μάτια μου με θλίψη που κοιτάζουν,

Στης ευτυχίας τα δώματα τόσο ψηλά υψωμένα

Πλάσματα άλλης φτιαξιάς, γήινα ίσως

Και όχι πνεύματα, αλλά σαν τα ουράνια τα φωτεινά τα πνεύματα,

Λίγο κατώτερα. Οι σκέψεις μου μαζί τους τρέχουν

Με θαυμασμό και θα τ’ αγάπαγα, τόσο ζωηρά που λάμπει

Μέσα τους η θεϊκή ομοιότης κι η χάρη που έχυσε μέσα κι επάνω τους

Το χέρι που ’δωκε το σχήμα στις μορφές τους…»

(Τζον Μίλτον, «Ο απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Τέταρτο)

Ο Σατανάς αναστατώνεται και νιώθει ζήλια βλέποντας τους ανθρώπους. Στενοχωριέται βαθιά που τα δύο αυτά νέα πλάσματα διαφεντεύουν τον υπέροχο
παράδεισο, όπου και αυτός κάποτε ζούσε – έναν παράδεισο που ποτέ του δεν θα μπορούσε ο ίδιος να διαφεντέψει.

Κι όμως, παρά τη ζήλια του, η θεϊκή φύση των ανθρώπινων πλασμάτων που βλέπει παραλίγο να τον κάνουν να τα αγαπήσει. Μοιάζουν τόσο πολύ με τα θεϊκά όντα, που ο Σατανάς αναρωτιέται απορημένος πούθε προήλθαν. «Ίσως» γεννήθηκαν στη γη, αλλά  ακόμα κι έτσι, η «θεϊκή ομοιότης» και η «χάρη» τους τον γεμίζουν θαυμασμό.

Η περιγραφή του Μίλτον μάς αναγκάζει να αναρωτηθούμε για τη μορφή και το περιεχόμενο των ανθρώπινων όντων: για τη θεϊκή τους ομοιότητα και τη χάρη. Και τα δύο τούς δόθηκαν από τον Θεό. Όχι μόνο η μορφή τους μοιάζει θεϊκή, αλλά διαθέτουν και την εσωτερική χάρη που ανταποκρίνεται στα θεϊκά πρότυπα, τα οποία σύμφωνα με τον ποιητή είναι η αλήθεια, η σοφία, η αγνότητα και η ιερότητα. Μπορεί να υποστηριχθεί ότι είναι αυτός ο συνδυασμός της θεϊκής μορφής με το θεϊκό περιεχόμενο που μπερδεύει ακόμα και την επιτομή του κακού, τον Σατανά, παρασύροντας τον για μια στιγμή στο να κοντέψει να αγαπήσει αυτό που θέλει να μισήσει.

Ο Σατανάς θέλει να διαφθείρει τα ανθρώπινα όντα

Αυτή η στιγμή, ωστόσο, δεν είναι αρκετή για να υπαναχωρήσει και να αλλάξει τα αρχικά του σχέδια. Τα μάγια γρήγορα λύνονται και επανέρχεται πιο αποφασισμένος στον στόχο του να καταστρέψει τον δεσμό τους με τον Θεό, για να πάρει την εκδίκησή του:

«Η Κόλαση για σας τους δυο

Τις πύλες της τις πιο φαρδιές θ’ ανοίξει

Κι όλους τους βασιλείς της θε να στείλει. Και χώρο θα ’χουμε πολύ,

Όχι όπως σ’ αυτό το μέρος το στενό,

Όλα σας τα παιδιά να βάλουμ’ εκεί μέσα…»

(Τζον Μίλτον, «Ο απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Τέταρτο)

Οι προθέσεις του Σατανά είναι ξεκάθαρες: Θα ανοίξει τις πύλες της Κόλασης για να βάλει μέσα τους ανθρώπους και όλους τους απογόνους τους. Στο μέρος δ΄ της σειράς, όταν ο Σατανάς έφευγε από την Κόλαση, είδαμε ότι στις πύλες της στέκονται φρουροί ακοίμητοι τα δυο παιδιά του, η Αμαρτία και ο Θάνατος. Παρακάτω, θα δούμε πώς αυτοί οι τρεις πετυχαίνουν το στόχο τους και τι ηθικό δίδαγμα μπορούμε να αντλήσουμε από τις μεθόδους τους. Ο Μίλτον μάς λέει ότι κάτω από όλη την αμαρτία, η πραγματική μας φύση – η αγνή, ανόθευτη ανθρώπινη φύση – έχει δημιουργηθεί για να μοιάζει και να είναι θεϊκή, όπως ο Δημιουργός μας. Πώς μπορούμε να βρούμε τη θεϊκή μας φύση και να ξαναβρεθούμε κοντά στον Θεό;

 * * *

Ο Γκυστάβ Ντορέ [Gustav Doré, 1832-1883] ήταν ένας ιδιαίτερα παραγωγικός καλλιτέχνης του 19^ου αιώνα. Εικονογράφησε με τα χαρακτικά του μερικά από τα σπουδαιότερα έργα της κλασικής Δυτικής λογοτεχνίας, περιλαμβανομένων της Βίβλου, του «Απολεσθέντα Παραδείσου» και της «Θείας Κωμωδίας». H σειρά «Ο ‘Απολεσθείς Παράδεισος’ μέσα από τα μάτια και τις εικόνες του Γκυστάβ Ντορέ» του Έρικ Μπες εμβαθύνει στις ιδέες του ποιήματος του Τζον  Μίλτον που ενέπνευσαν τον Ντορέ και στις εικόνες που φιλοτέχνησε.

Μέχρι τώρα στην Epoch Times έχουν δημοσιευθεί τα έξι πρώτα άρθρα της σειράς:

• Μέρος α΄
• Μέρος β΄
• Μέρος γ΄
• Μέρος δ΄
• Μέρος ε΄
• Μέρος στ΄

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

* Η απόδοση των στίχων του Μίλτον στις λεζάντες των εικόνων είναι από τη μετάφραση του Αθανασίου Δ. Οικονόμου, εκδ. Οδός Πανός, τρίτη έκδοση, Αθήνα 2015.

Μετάφραση: Αλία Ζάε

Μετάφραση: Αλία Ζάε

Εδώ και αρκετά χρόνια, η παράδοση του χριστουγεννιάτικου δέντρου έχει εξελιχθεί σε παγκόσμιο έθιμο, από την Ευρώπη και τις ΗΠΑ μέχρι την Άπω Ανατολή και την Αφρική. Το στολίζουμε με μπάλες, με ξύλινα στολίδια, με κουκουνάρια, με γιρλάντες, με κορδέλες ή με φωτάκια, ακόμα και με ‘χιόνι’ πολλές φορές, ενώ στη βάση του βάζουμε τη φάτνη και τα δώρα που θα χαρίσουμε ο ένας στον άλλον. Από πού όμως κατάγεται αυτή η συνήθεια;

Ένα διαχρονικό σύμβολο

Τα αειθαλή δέντρα, κατηγορία στην οποία ανήκει και το έλατο, είχαν συμβολική αξία για πολλούς λαούς ανά τον κόσμο, πολύ πριν εξαπλωθεί ο Χριστιανισμός. Για παράδειγμα, στις παραδόσεις αρχαίων μεσογειακών λαών, αλλά και σε αυτές των κινέζικων Δυναστειών, τα αειθαλή δέντρα συσχετίζονταν με την αιώνια ζωή.

Οι πολιτισμοί που ασπάστηκαν τον Χριστιανισμό οικειοποιήθηκαν πληθώρα αρχαίων παγανιστικών και ειδωλολατρικών εθίμων, προσαρμόζοντάς τα στη χριστιανική θρησκεία. Ένα από αυτά ήταν το στόλισμα των αειθαλών δέντρων, που μετατράπηκαν σε σύμβολα του Κήπου της Εδέμ. Τα πρώτα στολίδια ήταν μήλα, γκοφρέτες1 και κεριά. Τα πρώτα λόγω της ονομαστικής εορτής των πρωτοπλάστων2, οι δεύτερες για το σώμα του Χριστού και τα τρίτα για το φως του Χριστού.

Μετά από τον 16ο αιώνα, το χριστουγεννιάτικο δέντρο – το έλατο, πια – έγινε αναπόσπαστο μέρος των παραδόσεων της λουθηρανικής Γερμανίας, το οποίο μεταλαμπαδεύτηκε στη Βρετανία στις αρχές του 19ου αιώνα από τη γερμανικής καταγωγής βασίλισσα Βικτωρία και τον Γερμανό σύζυγό της Αλβέρτο της Σαξονίας. Στις ΗΠΑ μεταφέρθηκε από Γερμανούς μετανάστες (η πρώτη καταγραφή που έγινε σχετικά χρονολογείται από τη δεκαετία του 1830). Κοντά στα τέλη της δεκαετίας του 1800, ο Έντουαρντ Χίμπερντ Τζόνσον, συνεργάτης του Τόμας Έντισον, πρόσθεσε φώτα στο έλατο, σηματοδοτώντας τη γέννηση του σύγχρονου χριστουγεννιάτικου δέντρου.

Ένα μπαρόκ έλατο στο Met

Μέχρι τις 8 Ιανουαρίου 2023, στην Αίθουσα Μεσαιωνικής Γλυπτικής του Μητροπολιτικού Μουσείου της Νέας Υόρκης, μπορείτε να απολαύσετε το «Χριστουγεννιάτικο Δέντρο με μπαρόκ ναπολιτάνικη φάτνη» του μουσείου. Το δέντρο, με ύψος 6 μέτρα, φιλοξενεί αμέτρητους αγγέλους που ίπτανται πάνω από τη σκηνή της Γέννησης. Στη βάση του βρίσκεται η φάτνη και όλη η σκηνή της Γέννησης.

Οι φιγούρες της φάτνης, κατασκευασμένες το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα από ξύλο και τερακότα, είναι δωρεά της Λορέτα Χάινς Χάουαρντ. Έχουν ύψος 30-40 εκ. και εικάζεται ότι προέρχονται από το εργαστήριο του Ιταλού Ναπολιτάνου γλύπτη Τζουζέπε Σανμαρτίνο.

Οι άγγελοι αιωρούνται με μαγευτικό τρόπο πάνω από τη φάτνη, η οποία είναι περιτριγυρισμένη από φιγούρες, οι οποίες αναπαριστούν ανθρώπους κάθε εθνικότητας, που πλησιάζουν για να προσκυνήσουν τη Γέννηση του Σωτήρα. Οι επισκέπτες μπορούν επίσης να περπατήσουν περιμετρικά του δέντρου για να θαυμάσουν τις όμορφες φιγούρες. Η χριστουγεννιάτικη διάθεση επιτείνεται από τη χορωδιακή μουσική που πλανάται στον αέρα.

Το επιβλητικό έλατο και η περίτεχνη φάτνη προσελκύουν την πλειοψηφία των επισκεπτών του μουσείου και δικαίως. Οι άνθρωποι στέκονται να το θαυμάσουν για ώρα και μοιάζουν να βυθίζονται σε σκέψεις, που γεννιούνται από το ξεχωριστό θέαμα που ατενίζουν.

Αναζητώντας νέα νοήματα

Όταν οι ρίζες μιας παράδοσης χάνονται στα βάθη των αιώνων, πολλές φορές χάνονται και τα βαθύτερα νοήματα και οι συμβολισμοί που υπάρχουν. Κάτι τέτοιο έχει συμβεί και στην περίπτωση του χριστουγεννιάτικου δέντρου.

Οι συνειρμοί που προκαλεί στο νου μας έχουν αλλάξει. Ως σύμβολο προέρχεται από το μακρινό παρελθόν, αλλά μέχρι να διανύσει την απόσταση μέχρι το παρόν, το νόημά του έχει διαφοροποιηθεί. Τι συμβολίζει για εμάς τώρα το δέντρο των Χριστουγέννων; Και ακόμα, τι θα θέλαμε να συμβολίζει;

Θα θέλαμε, για παράδειγμα, να το δούμε και πάλι σαν σύμβολο του χαμένου Παραδείσου; Ή σαν ένα σύμβολο της χριστιανικής αρετής που απομακρύνει το κακό, τους δαίμονες και την κακοτυχία στην αρχή κάθε καινούριας χρονιάς; Ή πάλι, θα μπορούσαμε να το συνδέσουμε με την αθανασία, με την αιωνιότητα και με τα θεϊκά όντα που μας προσέχουν από ψηλά. Ή μπορεί, πολύ απλά, να είναι ένα σύμβολο για τη συντροφικότητα και τη φιλοξενία, κάτι που θερμαίνει τις καρδιές των ανθρώπων και τους βοηθά να ξαναέρθουν κοντά ο ένας με τον άλλον, με αφορμή την περίοδο των γιορτών.

Σε κάθε περίπτωση, ό,τι νόημα κι αν αποφασίσουμε να αποδώσουμε στο έλατο, οι συνυποδηλώσεις ας παραμείνουν φωτεινές και αισιόδοξες, συνεχίζοντας τη μακριά του παράδοση.

Ο Έρικ Μπες είναι εικαστικός – παραστατικός καλλιτέχνης και υποψήφιος για διδακτορικό στις Εικαστικές Τέχνες στο Ινστιτούτο Διδακτορικών Σπουδών (Institute for Doctoral Studies in the Visual Arts / IDSVA). 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. γκοφρέτες σαν όστια, την Αγία Μετάληψη των Καθολικών.

2. Η Ορθόδοξη Εκκλησία εορτάζει τη μνήμη των πρωτοπλάστων, Αδάμ και Εύα, την Κυριακή προ του Χριστού Γεννήσεως μεταξύ 18 και 24 Δεκεμβρίου εκάστου έτους. https://orthodoxoiorizontes.gr/Agiologia/Palaia_Diathikh/Dikaioi_Palaias_Diathikhs/Dikaioi_Adam_kai_Eua.htm

Ο Δανιήλ ήταν ένας ευσεβής Ιουδαίος κατά την εποχή της βασιλείας του βασιλιά Δαρείου. Ο Δαρείος, βασιλιάς της Περσίας γύρω στον έκτο και πέμπτο αιώνα π.Χ., ήταν φιλικός προς τους Εβραίους και μάλιστα έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανοικοδόμηση του Ναού στην Ιερουσαλήμ μετά την καταστροφή του από τους Βαβυλώνιους.

Ο βασιλιάς Δαρείος θαύμαζε τον Δανιήλ και προσπάθησε να του δώσει περισσότερη εξουσία κάνοντας τον διοικητικό υπάλληλο, γεγονός που προκάλεσε τη ζήλια άλλων διοικητικών υπαλλήλων στην περιοχή. Ως αποτέλεσμα, οι άλλοι διοικητές θέλησαν να δυσφημίσουν τον Δανιήλ, αλλά δεν μπόρεσαν να βρουν ψεγάδι στον χαρακτήρα του.

Για να δυσφημίσουν τον Δανιήλ, οι διοικητές επινόησαν ένα σχέδιο. Έπεισαν τον βασιλιά Δαρείο να δημιουργήσει έναν νόμο που όριζε ότι όποιος προσευχόταν σε οποιονδήποτε μη αναγνωρισμένο θεό θα ρίχνονταν στο λάκκο με τα λιοντάρια. Ο νόμος θα ίσχυε για 30 ημέρες και δεν θα μπορούσε να τροποποιηθεί μετά τη δημιουργία του. Ο βασιλιάς Δαρείος συμφώνησε. Οι διοικητές γνώριζαν ότι μπορούσαν να βλάψουν τον Δανιήλ μόνο αν επιτίθονταν στη σχέση του με τον Θεό.

Ο Δανιήλ άκουσε για το νέο νόμο, αλλά δεν τον άφησε να επηρεάσει καθόλου τις πράξεις του. Συνέχισε να προσεύχεται στον Θεό, ακριβώς όπως έκανε και πριν. Οι διοικητικοί υπάλληλοι πήγαν μαζί για να πιάσουν τον Δανιήλ να προσεύχεται στον Θεό και ανέφεραν στον βασιλιά Δαρείο ότι ο Δανιήλ είχε παραβιάσει το νέο νόμο. Ο βασιλιάς Δαρείος στενοχωρήθηκε από αυτή την πληροφορία, αλλά δεν μπορούσε να κάνει τίποτα για να προστατεύσει τον Δανιήλ.

Οι διοικητές διέταξαν τον Δανιήλ να μπει στο λάκκο με τα λιοντάρια, γελοιοποιώντας τον προτού τον κλειδώσουν μέσα.

Ο βασιλιάς Δαρείος ανησυχούσε για τον Δανιήλ καθ’ όλη τη διάρκεια της νύχτας και με το πρώτο φως έτρεξε να δει αν ο Δανιήλ είχε πάθει τίποτα. Ο Δαρείος τον βρήκε σώο και αβλαβή. Εξήγησε στον βασιλιά ότι ο Θεός είχε στείλει αγγέλους για να κλείσουν τα στόματα των λιονταριών, επειδή, σύμφωνα με τον νόμο του Θεού, ήταν αθώος.

Ο βασιλιάς Δαρείος χάρηκε και απελευθέρωσε τον Δανιήλ. Στη συνέχεια, έριξε στη θέση του τους διοικητές στο λάκκο που προκάλεσαν προβλήματα. Τα λιοντάρια τους κατασπάραξαν.

“Ο Δανιήλ στη φωλιά των λεόντων” του Πέτερ Πάουλ Ρούμπενς

Ο Πέτερ Πάουλ Ρούμπενς, που θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους ζωγράφους στον Δυτικό κανόνα της ιστορίας της τέχνης, ζωγράφιζε κατά τη διάρκεια της Αντιμεταρρύθμισης της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Ήταν μια εποχή κατά την οποία η Εκκλησία, στον αγώνα της κατά του προτεσταντισμού, γιόρταζε τους πρώτους χριστιανούς μάρτυρες, ώστε να ξυπνήσει τους πιστούς από τον πνευματικό λήθαργο.

Ο Ρούμπενς, ευσεβής Καθολικός, έπαιξε το δικό του ρόλο στην Αντιμεταρρύθμιση. Ζωγραφίζοντας τον “Δανιήλ στη φωλιά των λεόντων” ήταν μια ευκαιρία που εκμεταλλεύτηκε για να εμπνεύσει άλλους καθολικούς με το πνεύμα των βιβλικών μαρτύρων.

Ο Ρούμπενς ζωγράφισε τον Δανιήλ ως τη μοναχική ανθρώπινη φιγούρα στη σύνθεση. Κάθεται στα δεξιά, με τα πόδια του σταυρωμένα και τα χέρια του ενωμένα σε προσευχή. Ένα ανεπαίσθητο φως λάμπει από την αριστερή πλευρά του κεφαλιού του, και κοιτάζει με δέος το άνοιγμα της φωλιάς.

Εννέα λιοντάρια περιβάλλουν τον Δανιήλ, αλλά δεν φαίνεται να ενδιαφέρονται γι’ αυτόν. Μερικά από τα λιοντάρια κοιμούνται, άλλα ξεκουράζονται, δύο φαίνεται να παίζουν και ένα χασμουριέται. Το λιγότερο που τους απασχολεί φαίνεται να είναι ο Δανιήλ, ο οποίος, παρά τα ανθρώπινα οστά που είναι διασκορπισμένα γύρω από τη φωλιά, είναι ασφαλής.

Η δικαιοσύνη του θεϊκού νόμου

Εκ πρώτης όψεως, η ιστορία του Δανιήλ και του λάκκου των λιονταριών αντιπροσωπεύει πολύ απλά τη δύναμη της πίστης στον Θεό. Ο Δανιήλ διατήρησε την πίστη του στον Θεό παρά την επίθεση που δέχτηκε από όσους βρίσκονταν σε θέσεις εξουσίας. Η πίστη του επέφερε ένα θαύμα, σώζοντάς τον από έναν φρικτό θάνατο. Αλλά μπορεί να υπάρχουν και άλλα νοήματα σε αυτή την ιστορία.

Κατ’ αρχάς, ας ξεκινήσουμε με τη διερεύνηση δύο τύπων νόμων. Ο βασιλιάς είναι το ισχυρότερο και πλουσιότερο άτομο στην περιοχή. Έχει τη δύναμη να δημιουργεί νόμους όταν τους βρίσκει ευχάριστους και να τους καταργεί όταν τους βρίσκει δυσάρεστους.

Ωστόσο, οι διοικητικοί υπάλληλοι χειραγώγησαν εύκολα τον βασιλιά Δαρείο για να δημιουργήσει έναν νέο νόμο με μοναδικό σκοπό να βλάψουν τον Δανιήλ. Ο νόμος, στην πραγματικότητα, στηρίχθηκε στη ζήλεια των “δικαίων” και σε αυτόν τον νόμο ήταν ενσωματωμένη η απόφαση ότι ήταν αμετάβλητος. Ως αποτέλεσμα, ο βασιλιάς δεν μπορούσε να σταματήσει να βλάψει έναν αθώο άνθρωπο. Ο νόμος εμπόδιζε τον βασιλιά να ενεργήσει ως καλός άνθρωπος.

Υπάρχει όμως ένας άλλος, ανώτερος νόμος: ο νόμος του Θεού.

Παρόλο που ο νόμος του βασιλιά δεν παρουσιάζεται ξεκάθαρα στον πίνακα, ο νόμος του Θεού εμφανίζεται. Η αλήθεια του νόμου του Θεού φαίνεται να συνδέεται με τη συμπόνια προς τους δίκαιους. Η πίστη του Δανιήλ ήταν ισχυρή- ήταν τόσο ισχυρή που ο νόμος του βασιλιά -ένας ανθρώπινος νόμος που προσπαθούσε να εμποδίσει τον νόμο του Θεού- δεν επηρέασε τον Δανιήλ.

Αντί να ακολουθήσει έναν ανθρώπινο νόμο, ο Δανιήλ επέλεξε να ακολουθήσει τον νόμο του Θεού. Ο νόμος του Θεού μπόρεσε να φτάσει εκεί όπου η δύναμη και ο πλούτος του βασιλιά δεν μπορούσαν να φτάσουν. Και κράτησε τον Δανιήλ -ένα υπόδειγμα δίκαιου χαρακτήρα- ασφαλή.

Ο δάσκαλος της ζωώδους επιθυμίας

Ας επιστρέψουμε στον πίνακα για να διερευνήσουμε ένα πιθανό, δεύτερο νόημα.

Τα λιοντάρια μπορεί να αντιπροσωπεύουν τις ζωώδεις επιθυμίες μας, δηλαδή τις σαρκικές μας επιθυμίες. Αυτά τα λιοντάρια είναι σαν πειρασμοί που καραδοκούν και περιμένουν να μας κατασπαράξουν τη στιγμή που δεν είμαστε ακλόνητα δίκαιοι.

Εξ ορισμού, οι φυλακισμένοι δεν είναι ελεύθεροι, και η φωλιά των λεόντων ήταν το μέρος όπου οι φυλακισμένοι στέλνονταν για να πεθάνουν. Τα οστά που είναι διασκορπισμένα στο δάπεδο του κρησφύγετου μεταδίδουν στους θεατές του πίνακα την τύχη των προηγούμενων κρατουμένων.

Αν τα λιοντάρια όντως αντιπροσωπεύουν τις ζωώδεις επιθυμίες, τότε ο Δανιήλ πρέπει να κάνει μια επιλογή. Αν επιλέξει τους πειρασμούς που αντιπροσωπεύουν τα λιοντάρια, θα ενταχθεί στα προηγούμενα θύματά τους. Αν όμως επιλέξει τον νόμο του Θεού, θα υπερβεί τον κόσμο και θα είναι ελεύθερος όπου κι αν βρίσκεται.

Ο Δανιήλ κοιτάζει με δέος προς τα πάνω και έξω από τον λάκκο των λιονταριών. Μήπως κράτησε το νου και την καρδιά του στον Θεό και έτσι υπερέβη τον λάκκο που τον φυλακίζει; Μήπως αυτό σημαίνει ότι είναι πραγματικά ελεύθερος παρά τη φυλάκισή του;

Τα λιοντάρια συμπεριφέρονται σαν να μην έχουν καν επίγνωση του Δανιήλ. Ο πειρασμός διαλύεται παρουσία μιας καρδιάς και ενός νου που αναλογίζονται τον Θεό, και μήπως αυτή είναι η πραγματική πηγή της ελευθερίας του;

Είναι ενδιαφέρον ότι ο βασιλιάς δεν είναι ελεύθερος να εμποδίσει την εκτέλεση του νόμου του, ωστόσο ο Δανιήλ φαίνεται ελεύθερος παρά το γεγονός ότι είναι κλειδωμένος στο λάκκο των λιονταριών. Μερικές φορές, οι ανθρώπινοι νόμοι μας επιτρέπουν πράγματα που μπορεί να μην αρμόζουν σε δίκαιη συμπεριφορά. Μήπως αυτή η ψευδαίσθηση της ελευθερίας -δηλαδή η ιδέα ότι είμαστε ελεύθεροι όταν ενδίδουμε στον πειρασμό απλώς και μόνο επειδή οι νόμοι μας το επιτρέπουν- μας εμποδίζει να είμαστε πραγματικά ελεύθεροι;

Δεν μπορούμε να είμαστε ηθικοί χωρίς να είμαστε ελεύθεροι, διότι η ηθική πράξη προϋποθέτει την έμφυτη ικανότητά μας να επιλέγουμε μεταξύ αυτού που πιστεύουμε ότι είναι σωστό και λάθος. Μήπως, όπως ο βασιλιάς Δαρείος, δημιουργούμε νόμους που μας εμποδίζουν να είμαστε καλοί προς τους συνανθρώπους μας; Μήπως πρέπει, όπως ο Δανιήλ, να δαμάσουμε τις ζωώδεις επιθυμίες μας με τον νόμο του Θεού, αν θέλουμε να βιώσουμε την αληθινή ελευθερία;

Έχετε δει ποτέ ένα έργο τέχνης που σας φάνηκε όμορφο, αλλά δεν είχατε ιδέα τι σήμαινε; Στη σειρά μας “Αγγίζοντας το Έσω: Η προσφορά της κλασικής τέχνης στην ψυχή”, ερμηνεύουμε τις κλασικές εικαστικές τέχνες με τρόπους που μπορεί να είναι ηθικά διορατικοί για εμάς σήμερα. Προσπαθούμε να προσεγγίσουμε κάθε έργο τέχνης για να δούμε πώς οι ιστορικές δημιουργίες θα μπορούσαν να εμπνεύσουν μέσα μας τη δική μας έμφυτη καλοσύνη.