Ο Οίκος της Σοφίας θεωρείται μία από τις σπουδαιότερες βιβλιοθήκες στην παγκόσμια ιστορία. Τα πρώτα κείμενα που θρηνούν για την καταστροφή του εμφανίστηκαν περίπου 130 χρόνια μετά την πτώση του, εγείροντας ερωτήματα για το εάν τελικά ένα μέρος του επιβίωσε.
Στη Βαγδάτη του όγδοου αιώνα, το Χαλιφάτο των Αββασιδών παίρνει τη σημαντική απόφαση να ιδρύσει μία βιβλιοθήκη αφιερωμένη στη διατήρηση της γνώσης από όλο τον κόσμο, η οποία έγινε γνωστή ως Bayt al Hikmah, ο Οίκος της Σοφίας.
Η δημιουργία του Οίκου της Σοφίας
Το 750, η δυναστεία των Ομεϋαδών αντικαθίσταται από εκείνη των Αββασιδών. Δώδεκα χρόνια μετά, ο Αββασίδης χαλίφης αλ Μανσούρ χτίζει τη Βαγδάτη και μεταφέρει εκεί την πρωτεύουσα από τη Δαμασκό.
Ο φημισμένος Αββασίδης χαλίφης Χαρούν αλ Ρασίντ ανεβαίνει στην εξουσία το 786. Τα βιβλία και τα αντικείμενα που είχε συλλέξει φτάνουν να φτιάξουν μία βιβλιοθήκη από μόνα τους. Η αγάπη του για τη γνώση και η επιθυμία του για τη διάδοση της προωθούν τη μεταφορά ενός μέρους της ιδιωτικής βιβλιοθήκης του παλατιού σε δημόσιο χώρο. Μέχρι τότε, η μελέτη των έργων γινόταν αποκλειστικά από τους λογίους της αυλής. Τώρα, η βιβλιοθήκη ανοίγει για το ευρύ κοινό.
Ακαδημαϊκοί από διάφορα μέρη του κόσμου έρχονται να μελετήσουν στη βιβλιοθήκη της Βαγδάτης. Σταδιακά, ο Οίκος της Σοφίας διευρύνεται για να συμπεριλάβει παρατηρητήριο, Οίκο Μετάφρασης και καταλύματα για τους ακαδημαϊκούς επισκέπτες.
Ο αλ Ρασίντ προσέλαβε Πέρσες και χριστιανούς μεταφραστές για να μεταφράσουν τα έργα στα αραβικά. Η βιβλιοθήκη περιείχε έργα για την ιατρική, την αλχημεία, τη φυσική, τα μαθηματικά, την αστρολογία, τη γεωγραφία, τη χαρτογράφηση, τη ζωολογία, τη φιλοσοφία και άλλες επιστήμες.
Ο αλ Αμίν, γιος του αλ Ρασίντ και διάδοχος του θρόνου, συνέχισε το έργο του πατέρα του με τις μεταφράσεις των κειμένων από τα ελληνικά, τα κινεζικά, τα σανσκριτικά, τα περσικά και τα συριακά έως το 813, όπου εκθρονίστηκε από τον αδελφό του αλ Μαμούν.
Αλ Μαμούν
Ο αλ Μαμούν είχε ακόμα μεγαλύτερα σχέδια για τον Οίκο της Σοφίας. Εξοικειωμένος με τις επιστήμες από την πρώιμη παιδική του ηλικία, επένδυσε τεράστια ποσά στη βιβλιοθήκη, στη διδασκαλία και στην επέκταση του χώρου.
Η μετάφραση των έργων στα αραβικά ήταν και δικό του κυρίαρχο μέλημα και εφάρμοσε δύο διαφορετικές στρατηγικές για την επίτευξη του. Η πρώτη ήταν να διεκδικήσει σπάνια ειλητάρια και αρχαία κείμενα ως πολεμική λεία. Περισσότερα από 800 έργα της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας αποκτήθηκαν με αυτό τον τρόπο.
Το δεύτερο ήταν να επιστρατεύσει στον αγώνα του αυτοκράτορες και άλλους ηγεμόνες για τη συγκέντρωση πολύτιμων χειρογράφων, όπως την αστρονομική πραγματεία του 2ου αιώνα από τον Έλληνα λόγιο Πτολεμαίο.
Οι κυριότερες γλώσσες που δουλεύονταν στον Οίκο της Σοφίας ήταν η ελληνική, η συριακή, η περσική και η αραβική. Αυτοί που αναλάμβαναν τις μεταφράσεις υπόκειντο σε τρεις προϋποθέσεις: θα έπρεπε α) να είναι έμπειροι μεταφραστές, β) να μιλούν άπταιστα τουλάχιστον δύο από τις επίσημες γλώσσες του Οίκου της σοφίας και γ) να αντλούν στοιχεία μόνο από τις πρωτότυπες πηγές.
Λέγεται ότι ο λόγος πίσω από το κίνημα των μεταφράσεων του αλ Μαμούν ήταν ότι συνάντησε τον Αριστοτέλη σε ένα από τα όνειρα του.
Η συνεισφορά του Οίκου της Σοφίας στον σύγχρονο κόσμο
Ο Οίκος της Σοφίας λειτούργησε ως φάρος για τα σπουδαία μυαλά της εποχής. Έγιναν έρευνες πάνω σε ινδικά βιβλία μαθηματικών, τα οποία χρησιμοποιούσαν ένα σύνολο δέκα συμβόλων για την αναπαράσταση των αριθμών αντί για γράμματα της λατινικής ή της ελληνικής αλφάβητου. Τα σύμβολα αυτά είναι οι αριθμοί όπως τους γνωρίζουμε σήμερα.
Επίσης, ο Οίκος της Σοφίας μπόρεσε να διατηρήσει γνώσεις από διαφορετικούς αρχαίους πολιτισμούς για ένα αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα και να προσφέρει τις γνώσεις του σε όσους πέρασαν από εκεί.
Η πτώση του Οίκου της Σοφίας
Οι διάδοχοι του αλ Μαμούν συνέχισαν το έργο του έως ότου ο αλ Μουταουακίλ έγινε χαλίφης. Ο αλ Μουταουακίλ δεν ενδιαφερόταν για την επιστήμη και ανέστειλε όλες τις επιστημονικές εργασίες που πραγματοποιούνταν στον Οίκο της σοφίας. Επίσης, προώθησε μία πιο κυριολεκτική ερμηνεία του Κορανίου και της Χαντίθ και πίστευε ότι η ελληνική φιλοσοφία ήταν αντι-ισλαμική.
Το 1258, η Βαγδάτη λεηλατήθηκε και καταστράφηκε από τους Μογγόλους, μαζί και ο Οίκος της Σοφίας. Πηγές αναφέρουν ότι τα βιβλία ρίχτηκαν στον ποταμό Τίγρη.
Το γεγονός όμως ότι οι παλαιότερες πηγές που σχετίζονται με την καταστροφή τον βιβλίων γράφτηκαν 130 χρόνια μετά μάς βάζει σε σκέψεις. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι ένα μέρος των βιβλίων διασώθηκε από τον Νασίρ αλ Ντιν αλ Τουσί, λόγιο της εποχής.
Πηγές
Yusuf C, Did the Mongols Really Destroy the Books of Baghdad (1258)? Examining the Tigris “River of Ink”, Yusuf chaudhary, 2019
Πότε και γιατί καταστράφηκε ο Οίκος της Σοφίας στη Βαγδάτη (φωτό), PRONEWS,2019
Amel Ait-Hamouda, Baghdad’s House of Wisdom: Uniting East and West to pursue knowledge, Middle East Eye, 2023
House of Wisdom, American Museum of Natural History
Με λόγο στοχαστικό και γεμάτο συμβολισμούς, που συνδυάζει τη βιωματική προσέγγιση των σύγχρονων παιδιών με την πλούσια πασχαλινή παράδοση κάθε τόπου, στην Ελλάδα και την Κύπρο, το νέο παιδικό βιβλίο του συγγραφέα και πρώην δημάρχου Θάσου Κώστα Χατζηεμμανουήλ είναι μια νουβέλα που μπορεί να απευθύνεται σε παιδιά αλλά διαβάζεται ευχάριστα από κάθε ηλικία.
Ολόκληρο το βιβλίο, από το εξώφυλλο μέχρι την εικονογράφηση και τη συγγραφή των ιστοριών, αποπνέει μια γλυκιά νοσταλγία, είναι γεμάτο παιδικές αναμνήσεις και «μοσχοβολάει» Άνοιξη. Αν και τιτλοφορείται «Στα Ακρογιάλια της Τιβεριάδας», οι μικροί πρωταγωνιστές και οι ιστορίες τους διαδραματίζονται στο Λεωνίδιο, την πανέμορφη κωμόπολη της Αρκαδίας, όπου το Πάσχα γιορτάζεται τόσο ξεχωριστά, με αποκορύφωμα το έθιμο με τα μικρά αερόστατα που αφήνονται στον ουρανό.
Στο καλαίσθητο βιβλίο των 48 σελίδων, που κυκλοφόρησε μόλις πριν από έναν μήνα από τις εκδόσεις «ΠΛΗΡΩΤΙΚΑ» και προλογίζει ο μητροπολίτης Κίτρους και Κατερίνης κ. Γεώργιος, η λίμνη της Τιβεριάδας δεν είναι για τον συγγραφέα ένας γεωγραφικός τόπος, είναι σύμβολο. Είναι το τοπίο, όπου ο Λόγος του Θεού σάρκωσε την Αγάπη, εκεί όπου τα θαύματα νίκησαν την απελπισία. Η πραγματική δράση εκτυλίσσεται στο Λεωνίδιο, συνδυάζοντας τη βιωματική προσέγγιση των παιδιών με την πλούσια πασχαλινή παράδοση, όχι μόνο της συγκεκριμένης περιοχής αλλά κάθε γωνιάς της Ελλάδας, στη Μακεδονία, στη Θράκη, στα νησιά, στην Πελοπόννησο, στην Κύπρο και αλλού.
Ο κος Χατζηεμμανουήλ, μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, υπογραμμίζει εύστοχα πως «τα έθιμα και οι παραδόσεις δεν πρέπει να αποτελούν στερεότυπες, άνυδρες ιστορικές αναπαραστάσεις που τις περισσότερες φορές μπορεί να κουράζουν. Στόχος μου ήταν μέσα από τις ιστορίες να στείλουμε μηνύματα που τα παιδιά μπορούν να κατανοήσουν και να τα κάνουν βίωμα.»
«Το κάψιμο του Ιούδα που τόσο έχει διχάσει την κοινωνία μας», συνεχίζει ο συγγραφέας από τη Θάσο, «δεν μπορεί να συνεχίζει να αποτελεί ένα απολίθωμα του χρόνου. Ο Ιούδας δεν είναι ο κακός Εβραίος, είναι ο κακός μας εαυτός. Καίγοντας ένα ομοίωμα καίμε όλα όσα μας ενοχλούν και θέλουμε να τα αλλάξουμε. Το έθιμο του Λαζάρου στην Κύπρο αποκτάει άλλο νόημα μετά την επέλαση του Αττίλα και την καταστροφή που σπέρνει στη μεγαλόνησο. Τότε, η ανάσταση του Λαζάρου αντικατοπτρίζει την ανάσταση της Κύπρου και αυτό φαίνεται μέσα από τον τρόπο που βιώνουν το έθιμο οι κάτοικοι. Ακόμα και αυτά τα υπέροχα αερόστατα που στέλνονται στον ουρανό μεταφέρουν ευχές, προσευχές και τα ονόματα παιδιών από όλο τον κόσμο, ανεξαρτήτως χρώματος, φυλής, θρησκεύματος, που έχασαν πρόωρα τη ζωή τους.»
Η χαρά του να βιώνεις το Πάσχα ως παιδί
Σε αυτό το διαφορετικό θεματικό βιβλίο για το Πάσχα, η παρέα του Λουκά και του Χριστόφορου περνούν τις διακοπές τους μέσα σε ένα μοναδικής ομορφιάς φυσικό περιβάλλον που ευωδιάζει πασχαλιές. Ακούνε μοναδικές ιστορίες ανθρώπων, από κάθε μεριά της Ελλάδας, που μεταμορφώνουν τα έθιμα και τις παραδόσεις σε αξίες ζωής, σε έμπνευση για ένα καλύτερο αύριο.
Και σε αυτό το τελευταίο του βιβλίο, ο άνθρωπος στον οποίο οι Θάσιοι οφείλουν το μεγάλο έργο της αναστήλωσης του αρχαίου θεάτρου που ντύθηκε με το ολόλευκο φημισμένο μάρμαρο του νησιού, ο πολιτισμός παραμένει ένα δυνατό στοιχείο. Το Πάσχα στην Ελλάδα, όπως παρουσιάζεται στο βιβλίο του Κώστα Χατζηεμμανουήλ, είναι ένας πολύχρωμος χάρτης από φωνές, μυρωδιές, ήχους και εικόνες που υφαίνουν τον ιστό μιας κοινής πολιτιστικής και θρησκευτικής ταυτότητας.
Το Λεωνίδιο, φωλιασμένο ανάμεσα στα βουνά και τη θάλασσα της Αρκαδίας, γίνεται το φυσικό σκηνικό μιας απρόσμενης συνάντησης πολιτιστικών παραδόσεων. Με τα έντονα πασχαλινά του έθιμα, δεν είναι απλώς μια όμορφη κωμόπολη αλλά ένας ζωντανός φορέας πολιτισμού. Οι ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδας και όλα τα έθιμα που τις συνοδεύουν είναι πράξεις μνήμης και ελπίδας. Μέσα από τα μάτια των παιδιών, που βλέπουν χωρίς προκατάληψη και αισθάνονται χωρίς φραγμούς, αποκαλύπτεται η βαθύτερη αλήθεια των εθίμων που δεν είναι απλώς αναπαραστάσεις, αλλά τρόποι να διατηρήσουν ζωντανή την ανθρωπιά, την αλληλεγγύη, την ενσυναίσθηση, την αγάπη για τον εαυτό τους και τους άλλους.
(ΑΠΕ-ΜΠΕ)
Αυτό το βιβλίο, επομένως, δεν επιχειρεί να καταγράψει απλώς έθιμα ούτε να εξηγήσει τον πασχαλινό κύκλο με εθνογραφική ακρίβεια. Επιχειρεί κάτι πιο ουσιαστικό, να εστιάσει στον τρόπο που το Πάσχα βιώνεται από εκείνους που δεν έχουν ακόμη φθαρεί από τη ρουτίνα της ενηλικίωσης. Γι’ αυτό, στο τέλος του βιβλίου, υπάρχουν οδηγίες προς «αεροναυπηγούς», ώστε τα παιδιά, με τη βοήθεια ενός μεγάλου, να μπορέσουν να κατασκευάσουν το δικό τους αερόστατο, με την προτροπή του συγγραφέα να μην ξεχάσουν να γράψουν ευχές και προσευχές πριν το αφήσουν να ανέβει στον νυχτερινό ουρανό.
Η παρουσία της Ιταλίας στην 21η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης (8-11 Μαΐου) αναμένεται με μεγάλο ενδιαφέρον, καθώς το πρόγραμμα που έχει προετοιμάσει ως τιμώμενη χώρα είναι ιδιαίτερα πλούσιο, όπως ανακοινώθηκε στη συνέντευξη Τύπου που δόθηκε στο Ιταλικό Ινστιτούτο, στις 7 Απριλίου.
Αυτό περιλαμβάνει περισσότερους από 50 ομιλητές και 16 εκδότες, τρεις πρωτότυπες εκθέσεις (από τις οποίες ξεχωρίζουν για τα 100 χρόνια από τη γέννηση του διαλεχτού συγγραφέα Αντρέα Καμιλλέρι και εκείνη που αφιερώνεται στον μεγάλο Ιταλό δημιουργό κόμικ Hugo Prat), ομιλίες και πολιτιστικά δρώμενα.
Το θέμα δε που επέλεξε για τη συμμετοχή της, οι «Κοντινοί Ορίζοντες», υπογραμμίζει την πολιτισμική και φυσική εγγύτητα των δύο χωρών
Όπως δήλωσε ο Ιταλός πρέσβης στην Αθήνα Πάολο Κούκουλι, η Έκθεση Βιβλίου αποτελεί μίας πρώτης τάξεως «ευκαιρία για μία εξαιρετική προβολή της Ιταλίας στην Ελλάδα, που επιτρέπει να τιμηθούν οι έντονες πολιτιστικές ανταλλαγές ανάμεσα στις δύο χώρες, που ανέκαθεν κατάφερναν να μετατρέψουν τη λογοτεχνία σε ισχυρό μέσο προβολής και διαλόγου προς τα έξω».
Πρόσθεσε δε πως η παρουσία πλήθους σημαντικών εκδοτών στην Έκθεση «αποδεικνύει την έκταση του αμοιβαίου ενδιαφέροντος των δύο χωρών στον τομέα του πολιτισμού και της εκδοτικής βιομηχανίας».
Από την πλευρά του ο πρόεδρος του ΕΛΙΒΙΠ Νίκος Μπακουνάκης αναφέρθηκε, μεταξύ άλλων, στη φιλοδοξία του ΕΛΙΒΙΠ μέσω του προγράμματος GreekLit να συμβάλλει στην αύξηση του αριθμού των μεταφρασμένων στα ιταλικά ελληνικών βιβλίων, τονίζοντας τους διμερείς δεσμούς κουλτούρας που συνδέουν τις δύο χώρες.
Τέσσερις θεματικές
Το πρόγραμμα περιλαμβάνει τις εξής τέσσερις θεματικές ενότητες: «Μία κοινή ματιά», «Πέρα από τον Ορίζοντα», «Περιπέτειες της στεριάς και της Θάλασσας» και ένα «Επαγγελματικό Πρόγραμμα».
Η πρώτη αναφέρεται στη σχέση ανάμεσα στην Ιταλία και την Ελλάδα, ενώ η δεύτερη περιγράφει τους πολλαπλούς δρόμους (συλλογικούς κι ατομικούς) που έχει ακολουθήσει στις διάφορες εκφάνσεις και τροπισμούς της η ιταλική λογοτεχνία και η εκδοτική βιομηχανία. Η τρίτη περιλαμβάνει δύο αφιερώματα: αφ’ ενός στον δημιουργό του διάσημου «Επιθεωρητή Μονταλμπάνο», τον Σικελό συγγραφέα Αντρέα Καμιλλέρι (για τα 100 χρόνια από τη γέννησή του) και αφ’ ετέρου στον Hugo Pratt (για τα 30 χρόνια από τον θάνατό του). Η τελευταία ενότητα απευθύνεται στους ανθρώπους των εκδόσεων και τους επαγγελματίες.
Καλεσμένοι
Πόλλα είναι τα ονόματα σημαντικών συγγραφέων κι ανθρώπων της δημιουργίας, αλλά και των εκδόσεων, ένθεν κι ένθεν του Ιονίου και της Αδριατικής, που θα παρελάσουν από το βήμα των εκδηλώσεων της ιταλικής συμμετοχής στη διάρκεια της Έκθεσης της Θεσσαλονίκης: από την Αντρέα Μαρκολόνγκο (της πιο ‘ελληνίδας’ σύγχρονης Ιταλίδας συγγραφέως) και τη Μελάνια Ματσούκο μέχρι τον συνεργάτη του Καμιλλέρι, Αντόνιο Μαντσίνι (δημιουργό του λογοτεχνικού ήρωα «Ρόκο Σκιαβόνε»), και τον Ματέο Στρούκουλ, του συγγραφέα που αναδεικνύει με την πένα του τη μοναδικότητα της Βενετίας και των προσωπικοτήτων της, όπως ο Τζάκομο Καζανόβα.
Από ελληνικής πλευράς θα συμμετέχουν πλήθος μεταφραστές που θα συνομιλήσουν με τους Ιταλούς συγγραφείς, η εκδότρια Άννα Πατάκη, ο Πέτρος Μάρκαρης που θα συμμετέχει στην εκδήλωση για τον Καμιλλέρι κι ο Κώστας Βαρώτσος, ο οποίος μόλις δημιούργησε ακόμη ένα εκλεκτό και πρωτότυπο έργο για το Λέτσε της Απουλήιας και θα συμμετέχει στην πρωτότυπη εκδήλωση για την βιβλιοπαραγωγή στην ιταλική περιφέρεια, για την οποία επελέγη ακριβώς η νότια τούτη ιταλική Περιφέρεια, όπου βρίσκονται και ελληνόφωνοι πυρήνες.
Στα 200 τ.μ. του ιταλικού περιπτέρου στην Έκθεση Βιβλίου της Θεσσαλονίκης, που θα πραγματοποιηθεί στο εκθεσιακό κέντρο ΔΕΘ-Helexpo από τις 8-11 Μαΐου, οι επισκέπτες θα μπορέσουν να ενημερωθούν για τις νέες εκδοτικές τάσεις και τους τίτλους των βιβλίων που κυκλοφορούν, αλλά και για τις μεταφραστικές μεταφορές τους. Ωστόσο, στο πλαίσιο των παράλληλων εκδηλώσεων, θα μπορέσουν επίσης να γευθούν και την άλλη μεγάλη κουλτούρα της ιταλικής χερσονήσου, τη γαστρονομική της πλευρά, καθώς τρία ιταλικά εστιατόρια της Θεσσαλονίκης θα παρουσιάσουν γαστριμαργικές πανδαισίες από την κουζίνα της χώρας, καθώς παραλλάσσοντας τη ρήση «ουχί μόνον πνευματικώς ζήσεται άνθωπος, αλλά και επ’ άρτω».
Το γεγονός ότι ο Σάμιουελ Κλέμενς (1835-1910) έγινε ένα εμβληματικό αμερικανικό, λογοτεχνικό είδωλο δεν στερείται ειρωνείας. Περιφρονούσε την επίσημη σχολική εκπαίδευση και αμέσως μετά το θάνατο του πατέρα του το 1847, εγκατέλειψε ευχαρίστως την τάξη. Για τα επόμενα 20 χρόνια ταξίδευε, δοκιμάζοντας διάφορες δουλειές, όπως τυπογράφος, πιλότος ποταμόπλοιου (εξ ου και το ψευδώνυμό του, Μαρκ Τουέιν) και δημοσιογράφος εφημερίδας. Έχοντας κερδίσει κάποια φήμη για τις ιστορίες και τις διαλέξεις του, ακολούθησε τελικά αυτό που αργότερα περιέγραψε ως «κάλεσμά» του στη λογοτεχνία.
Αν και εγκατέλειψε το σχολείο, ο Τουέιν είχε άλλα πολύτιμα προσόντα. Στις ταραχώδεις περιπλανήσεις του, η παρατηρητικότητα και η οξυδέρκειά του τον προμήθευσαν με πλήθος λεπτομέρειες, καταστάσεις και ιστορίες, από τις οποίες αντλούσε αργότερα. Η αίσθηση του του παράλογου, το χιούμορ του και η δεινότητά του στις δημόσιες ομιλίες κατέκτησαν το αναγνωστικό κοινό τόσο στην Αμερική όσο και στο εξωτερικό.
«Μαρκ Τουέιν, ο καλύτερος χιουμορίστας της Αμερικής», του Τζ. Kέπλερ. Εικονογράφηση στο περιοδικό Puckographs. Ο συγγραφέας ήταν επίσης δεινός δημόσιος ομιλητής. (Public Domain)
Οι Ευρωπαίοι
Στο βιβλίο «Ο πρίγκιπας και ο φτωχός», ο Τουέιν έγραφε: «Όταν θα γίνω βασιλιάς, δεν θα έχουν μόνο ψωμί και στέγη, αλλά και διδασκαλίες από βιβλία, γιατί μια γεμάτη κοιλιά δεν έχει μεγάλη αξία όταν το μυαλό λιμοκτονεί».
Παρά την απέχθειά του για την επίσημη εκπαίδευση ή ίσως εξαιτίας αυτής, ο Τουέιν είχε τα βιβλία για δάσκαλό του, δείχνοντας ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους Ευρωπαίους συγγραφείς. Στο άρθρο του του 1922 «Ο Μαρκ Τουέιν και ο Δον Κιχώτης», ο Όλιν Χάρις Μουρ έγραψε:
«Μας αρέσει να πιστεύουμε ότι ο Μαρκ Τουέιν, περισσότερο από όλους τους άλλους συγγραφείς, έσκαψε στο παρθένο έδαφος της πατρίδας του και έβγαλε πλούσιους θησαυρούς που δεν μπορούσαν να βρεθούν πουθενά αλλού. Μας αρέσει να λέμε: ‘Τι γνήσιο αμερικανικό χιούμορ! Τι αληθινή εικόνα της αμερικανικής παιδικής ηλικίας! Τίποτα από την Ευρώπη στον Μαρκ Τουέιν! Ο Τομ Σόγιερ και ο Χάκλμπερι Φιν είναι πραγματικοί Αμερικανοί!’»
Ωστόσο, όπως συνεχίζει ο Μουρ, ο Τουέιν και η γραφή του επηρεάστηκαν σε μεγάλο βαθμό από Ευρωπαίους συγγραφείς. Μας λέει, για παράδειγμα, ότι ο συγγραφέας του «Χάκλμπερι Φιν» διάβασε τα «Απομνημονεύματα» του Αγίου Σιμόν 20 φορές, πράγμα απίθανο δεδομένης της έκτασης τους, και ότι ήταν ένθερμος θαυμαστής της «Ιστορίας των ευρωπαϊκών ηθών» του Ουίλιαμ Λέκι.
Από το σύνολο των Ευρωπαίων συγγραφέων, δύο ήταν αυτοί που συγκίνησαν περισσότερο τον Τουέιν.
Ένας συγγραφέας του Κοννέκτικατ στην Αυλή του βασιλιά Αρθούρου
Στο «Ζωή στον Μισσισσιππή», ο Τουέιν κατηγορεί τα πολυδιαβασμένα μυθιστορήματα του Σερ Γουόλτερ Σκοτ για «μεσαιωνική ιπποτική ανοησία». Υποστηρίζει μάλιστα ότι τα ιστορικά ρομάντζα του Σκοτ ήταν μία από τις αιτίες του αμερικανικού εμφυλίου πολέμου: «Ο σερ Γουόλτερ είχε τόσο μεγάλο μερίδιο στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του Νότου, όπως ήταν πριν από τον πόλεμο, ώστε είναι σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνος για τον εμφύλιο».
Παρόλα αυτά, κάποτε ο Τουέιν γοητεύτηκε από ένα μεσαιωνικό ρομάντζο. Το 1884, σε ένα βιβλιοπωλείο του Ρότσεστερ, ο συγγραφέας Τζορτζ Ουάσιγκτον Κέιμπλ σύστησε στον Τουέιν το βιβλίο «Η ζωή του Αρθούρου» του Τόμας Μάλορι. Όπως είπε αργότερα ο Κέιμπλ, «το διάβαζε για μία ή δύο ημέρες, όταν είδα να εμφανίζονται στα μάγουλά του εκείνες οι ζωηρές ροζ κηλίδες, κάτι που σήμαινε, όπως κάθε ένας που τον γνώριζε καλά ήξερε, ότι το μυαλό του δούλευε εντατικά».
Το μυθιστόρημα του Τουέιν «Ένας Γιάνκης του Κοννέκτικατ στην Αυλή του Βασιλιά Αρθούρου» του 1880 σατιρίζει τις δεισιδαιμονίες και την οπισθοδρομική σκέψη της αυλής του Αρθούρου του Μάλορι, ωστόσο εξυμνεί και τις αρετές του Αρθούρου και των ιπποτών του, όπως ο Λάνσελοτ. Γοητευμένος από το βιβλίο, σπάνια ταξίδευε χωρίς ένα αντίτυπο του Μάλορι. Το ότι ο Τουέιν είχε μια μακροχρόνια αγάπη για τον Μεσαίωνα αποκαλύπτεται σε δύο άλλα ιστορικά μυθιστορήματα, το « Ο πρίγκιπας και ο φτωχός» και το «Προσωπικές αναμνήσεις της Ιωάννας της Λωρραίνης». Η ιστορία του για την Ιωάννα που δημοσιεύτηκε το 1896 δεν έτυχε καλής υποδοχής από το κοινό, το οποίο ήθελε χιούμορ από τον βασιλιά της λογοτεχνικής κωμωδίας. Για τον ίδιο όμως ήταν το αγαπημένο του από τα βιβλία του. Σε ένα άρθρο του 1904 για το περιοδικό Harper’s, περιέγραψε την Ιωάννα ως «μακράν το πιο εξαιρετικό πρόσωπο που παρήγαγε ποτέ η ανθρώπινη φυλή».
Εικονογράφηση του Ντάνιελ Μπηρντ για το εξώφυλλο του βιβλίου του Μάρκ Τουέιν «Ένας Γιάνκης του Κοννέκτικατ στην Αυλή του Βασιλιά Αρθούρου». (Public Domain)
Ο δον Κιχώτης στον Μισσισσιππή
Με τη σατιρική του άποψη για τον ιπποτισμό και την ιπποσύνη, μπορούμε να καταλάβουμε γιατί ο Τουέιν απολάμβανε και μελετούσε τον «Δον Κιχώτη» του Μιγκέλ Θερβάντες. Στην πραγματικότητα, του άρεσε τόσο πολύ η ιστορία του παραπλανημένου περιπλανώμενου ιππότη που συνοδεύεται από έναν πραγματιστή βοηθό, ώστε χρησιμοποίησε την ιδέα αυτής της συντροφικότητας στον Τομ Σόγιερ και τον Χακ Φιν.
Όπως και ο δον Κιχώτης, ο Τομ είναι ο ρομαντικός που ζει μέσα στις φαντασιώσεις που του εμπνέουν τα βιβλία – ο Ρομπέν των Δασών, οι πειρατές και άλλοι ευφάνταστοι χαρακτήρες στο Μιζούρι του 19ου αιώνα. Ο πεζός Χακ, με την κοινή λογική του λειτουργεί ως το αντίπαλο δέος του Τομ, όπως ο Σάντσο Πάντσα είναι ο αντίποδας του δον Κιχώτη. Και στα δύο βιβλία, η σύγκρουση μεταξύ της ρομαντικής φαντασίας και του γειωμένου, πρακτικού πνεύματος αποτελεί σημαντικό παράγοντα ενδιαφέροντος.
(από αριστερά) Ο Χακ, ο Χαμένος Δελφίνος, όπως αποκαλεί τον εαυτό του, ο Δούκας, και ο Τζιμ, σε εικονογράφηση του Αχιλλέα Σιρουί. (Public Domain)
Στο τέλος του βιβλίου «Χάκλμπερι Φιν», ο Χακ αποφασίζει να κατευθυνθεί προς τη Δύση. Όμως ο Τουέιν, δημιουργώντας τον Τομ και τον Χακ, πήγε προς την αντίθετη κατεύθυνση, στην Ισπανία και τον κόσμο του Μιγκέλ ντε Θερβάντες.
Γι’ αυτό, εμείς οι αναγνώστες δεν μπορούμε παρά να είμαστε ευγνώμονες.
Στις 2 Απριλίου γιορτάζουμε την Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου, η οποία καθιερώθηκε από τη Διεθνή Οργάνωση Βιβλίων για τη Νεότητα (International Board on Books for Young People – IBBY), το 1966, προς τιμήν του Χανς Κρίστιαν Άντερσεν, του μεγάλου Δανού παραμυθά, που είχε γεννηθεί στις 2 Απριλίου 1805.
Είναι μία ημέρα αφιερωμένη στη φιλαναγνωσία, δεδομένης της σημασίας που έχει η επαφή με τη λογοτεχνία κατά την παιδική ηλικία. Στην Ελλάδα όπως και στο εξωτερικό, φορείς οργανώνουν εκδηλώσεις και δράσεις με στόχο την καλλιέργεια της αγάπης για το διάβασμα και τον κόσμο των βιβλίων.
Τι προσφέρει η λογοτεχνία στα παιδιά
Η ανάγνωση θεωρούνταν ύψιστης σημασίας για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα του ανθρώπου και την εκλέπτυνση του πνεύματος και της ψυχής του ήδη από τα αρχαία χρόνια, με τον Αριστοτέλη να την εντάσσει στους τέσσερις πυλώνες της εκπαίδευσης, μαζί με τη γυμναστική, τη ζωγραφική και τη μουσική.
Πέραν της ευχαρίστησης, που μπορεί να είναι βαθύτατη όπως γνωρίζουν καλά οι λάτρεις των βιβλίων, η ανάγνωση παρέχει το θεμέλιο για μία στέρεη ανάπτυξη της προσωπικότητας σε πολλαπλά επίπεδα και σε βαθμό υψηλό. Είναι ένα εργαλείο θαυμαστό που μας βοηθά να γνωρίσουμε τον εαυτό μας αλλά και τον κόσμο, και να δομήσουμε δημιουργικές και γόνιμες σχέσεις με την κοινωνία και τους άλλους.
Αντίληψη
Εκτός από την όξυνση του πνεύματος, με την πρακτική εξάσκηση της αναγνώρισης των συμβόλων και της αντιστοίχισής τους με τους σωστούς φθόγγους, ο παιδικός νους διδάσκεται να συγκροτείται, οργανώνοντας τις πληροφορίες που λαμβάνει από το περιβάλλον σε ένα συνεκτικό σύνολο. Αυτή η διαδικασία είναι ουσιώδης για τη διαμόρφωση και την εξέλιξη της κριτικής σκέψης, και συνεπακόλουθα της αντίληψης και της συνειδητότητας σε προσωπικό αλλά και κοινωνικό επίπεδο.
Επικοινωνία
Η ανάγνωση είναι μία πράξη επικοινωνίας, αν και αυτό ίσως δεν είναι φανερό με την πρώτη ματιά.
Κατ’ αρχάς, υπάρχει η επικοινωνία με τον συγγραφέα του έργου που διαβάζουμε, ανώνυμο ή επώνυμο. Δεν έχει σημασία αν γνωρίζουμε ή όχι το όνομα και το βιογραφικό του. Το μήνυμα που μας στέλνει με την ιστορία του που κρατάμε στα χέρια μας είναι ζωντανό και ενσταλάζεται μέσα μας. Ίσως γίνεται κατανοητό μόνο εν μέρει, αλλά αυτό είναι και μέρος της γοητείας ενός βιβλίου: είναι πάντα στη διάθεσή μας να το φυλλομετρήσουμε, να επανέλθουμε, να διαβάσουμε μία παράγραφο που μας συγκίνησε εκατό φορές, να το ανακαλύψουμε εκ νέου όταν θα έχουμε αποκτήσει περισσότερες εμπειρίες και γνώσεις και κατανοούμε τα πράγματα διαφορετικά. Ακόμα και η σκέψη ότι πάντα κάτι θα κρύβει, πάντα κάτι θα μας διαφεύγει, προσθέτει στη γοητεία του βιβλίου…
Ειδικά για το παιδικό βιβλίο, η ανάγνωση στις μικρές ηλικίες προσφέρει και την ευκαιρία για την ξεχωριστή εμπειρία που μοιράζεται το παιδί με τον γονιό που του διαβάζει όταν εκείνο δεν έχει μάθει ακόμα καλά. Γονείς, μην χάσετε αυτή την ευκαιρία! Αγκαλιά με το μικρό σας και το βιβλίο με τα παραμύθια στα γόνατα, θα ζήσετε θαυμάσιες στιγμές, που μπορεί να σταθούν αφορμή και για πολύ ενδιαφέρουσες συζητήσεις. Βοηθήστε το παιδί σας να μάθει να διαβάζει ανάμεσα στις γραμμές, να συμπληρώνει τα κενά με τη φαντασία του, να συνδέει τον φανταστικό κόσμο της ιστορίας με την πραγματικότητα και να αντλεί καλά διδάγματα σε κάθε περίπτωση.
Αυτή είναι μία διαδικασία που όταν τη διδαχθεί το παιδί και την αγαπήσει, θα μπορεί να την αναπαράγει με φίλους, μέσα στη σχολική τάξη και αλλού, χρησιμοποιώντας το βιβλίο ως γέφυρα που το συνδέει με τους άλλους, ως κοινή εμπειρία όπου συναντά τους άλλους, και όχι ως μία εμπειρία αυστηρά προσωπική που απομονώνει.
Κοινωνική ένταξη
Τα παιδικά βιβλία είναι φορείς ιδεών, σκέψεων και απόψεων που αντικατοπτρίζουν τις εκάστοτε αξίες και αρχές της κοινωνίας, της εκπαίδευσης και γενικότερα της Πολιτείας. Μέσω της επαφής με τη σύγχρονη παιδική λογοτεχνία, το παιδί συνδέεται με το κοινωνικό του περιβάλλον και τα ζητήματα που απασχολούν και χαρακτηρίζουν την κοινότητα και την εποχή του. Διαπλάθεται από αυτά και μαθαίνει να τα αναγνωρίζει, με συνέπεια την πιο ομαλή ενσωμάτωσή του στην κοινότητα.
Φορέας ταυτότητας και πολιτισμικής κληρονομιάς
Η ανάπτυξη ενός ανθρώπου, αλλά και ενός λαού συνολικά, κάθε καινοτομία και κάθε βήμα προς τα εμπρός, χρειάζεται τη δύναμη και τη σοφία της παράδοσης.
Η σημασία του παιδικού βιβλίου εκτείνεται και στη μετάδοση του υλικού εκείνου που υφαίνει μία πολιτιστική και εθνική ταυτότητα. Συγκρατώντας στις σελίδες τους τις παραδόσεις και τις γνώσεις των προγόνων, ώστε να τις παραλάβουν οι επόμενες γενιές, τα βιβλία αποτελούν τον συνδετικό ιστό με το παρελθόν ενός λαού, την ιστορία και τους μύθους του, τα οποία μπορεί να μεταφέρει σε τεράστιο χωρικό και χρονικό βάθος.
Για να ψηλώσει και να αναπτύξει πλούσιο φύλλωμα ένα δέντρο, πρέπει να έχει βαθιές ρίζες, λένε. Αυτές τις ρίζες τρέφουν τα βιβλία.
Η ανάπτυξη του παιδικού βιβλίου
Από τους πιο γνωστούς και παλιούς συγγραφείς παιδικών παραμυθιών είναι οι αδελφοί Γκριμ (Γιάκομπ και Λούντβιχ), οι οποίοι έζησαν στα τέλη του 18ου αιώνα, στη Γερμανία. Το έργο τους βασίστηκε κυρίως στη συλλογή λαϊκών παραδοσιακών παραμυθιών και στη λογοτεχνική μεταγραφή και έκδοση τους.
Έναν αιώνα πριν, το 1697, στη Γαλλία, ο Σαρλ Περρώ είχε εκδώσει το δικό του βιβλίο με παραμύθια, με τίτλο «Ιστορίες της μαμάς μου της χήνας» (Contes de ma mère l’Oye). Λίγο πριν, το 1668, ο Ζαν ντε Λα Φονταίν, επίσης Γάλλος, είχε εκδώσει τους γνωστούς «Μύθους» του, αντλώντας το υλικό του κυρίως από τους μύθους του Αισώπου. Ωστόσο, είναι γραμμένοι με τέτοια θαυμαστή ποικιλία ύφους και ψυχολογικό βάθος, με τόσο ζωντανούς χαρακτήρες και εύστοχα ηθικά διδάγματα, που έχουν κερδίσει τη δική τους θέση στην ιστορία και τις καρδιές των αναγνωστών.
Ο ίδιος ο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν έζησε τον 19ο αιώνα και άφησε πλούσιο συγγραφικό έργο πίσω του, ιδίως παραμύθια. Χαρακτηρίζονται από τρυφερότητα, συμπόνια, οξυδέρκεια και βαθιά θρησκευτική πίστη. Για τον Άντερσεν το υψηλό, το καλό, το θεϊκό είναι στοιχεία απτά και πάντα παρόντα στα έργα του.
Ως είδος, η παιδική λογοτεχνία άρχισε να αναπτύσσεται στις αρχές του 20ου αιώνα στις ΗΠΑ και την Ευρώπη, και κατά τη δεκαετία του ’70 στην Ελλάδα.
Κινητήριος δύναμη ήταν κυρίως η σημασία που άρχισε να αποδίδεται στην παιδική ηλικία και η αναγνώριση της σπουδαιότητάς της στη διαμόρφωση της κατοπινής ζωής του ανθρώπου. Η στάση της κοινωνίας και η σταδιακή αλλαγή του κοινωνικού ρόλου του παιδιού συνέτειναν προς την ανάπτυξη του τομέα του παιδικού βιβλίου, μέχρι τη σημερινή του εξέλιξη σε ανθηρή ‘βιομηχανία’.
Ψυχολόγοι όπως ο Έριχ Φρομ και ο Βίλχελμ Ράιχ, ο Πιαζέ και ο Βιγκότσκι, έπαιξαν κρίσιμο ρόλο στην εμβάθυνση της αντίληψής μας για την παιδική ηλικία, τις ανάγκες της και τον καθοριστικό της ρόλο στη διαμόρφωση της ενήλικης προσωπικότητας.
Φορείς
Το 1994, ιδρύθηκε στην Ελλάδα το ΕΚΕΒΙ (Εθνικό Κέντρο Βιβλίου), με σκοπό να συμβάλει στην ενίσχυση και την προώθηση του βιβλίου στην Ελλάδα.
Το ΕΚΕΒΙ απορροφήθηκε από το ΕΙΠ (Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού), το 2014, με το πρώτο να διατηρεί την ευθύνη για την εφαρμογή της εθνικής πολιτικής για την προώθηση του βιβλίου, και να αναλαμβάνει τη διοργάνωση της Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου της Θεσσαλονίκης (ΔΕΒΘ).
Τον Απρίλιο του 2024, το ΕΙΠ καταργήθηκε και αντικαταστάθηκε από το ΕΛΙΒΙΠ (Ελληνικό Ίδρυμα Βιβλίου και Πολιτισμού), Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου που εποπτεύεται από τον υπουργό Πολιτισμού και λειτουργεί χάριν του δημοσίου συμφέροντος.
Η Αλία Ζάε εικονογραφεί παιδικά βιβλία από το 1998.
«Η ιστορία της ζωής του Ιβάν Ιλίτς ήταν η πιο απλή και συνηθισμένη, και η πιο τρομερή.»
Αυτά τα λόγια από τη νουβέλα του Λέοντος Τολστόι «Ο θάνατος του Ιβάν Ιλίτς» του 1886 ξεπηδούν από τη σελίδα. Τι μπορεί να είναι τόσο τρομερό σε μια απλή και συνηθισμένη ζωή; Τι εννοεί ο Τολστόι με αυτή την αινιγματική φράση; Δεν είναι γνωστό ότι μεγάλοι συγγραφείς όπως ο Τολστόι εξυμνούν την ομορφιά μιας συνηθισμένης ζωής;
Αυτό εξαρτάται από το τι εννοούμε με τη λέξη «συνηθισμένη». Η ζωή του Ιβάν Ιλίτς είναι συνηθισμένη με την έννοια ότι είναι μη αυθεντική, παραγωγική και ρηχή. Ζει μια ζωή παραδομένη στις απόψεις και τις συμβάσεις της κοινωνίας – μιας κοινωνίας που έχει εμμονή με το τετριμμένο και το τεχνητό, με τη ματαιοδοξία και την άνεση. Ο Ιβάν Ιλίτς ζει με τα πιο πιεστικά ερωτήματα στη ζωή του, αν θα λάβει την αναμενόμενη προαγωγή και αν οι καλεσμένοι του θα εντυπωσιαστούν από το σαλόνι του. Σπαταλάει τη ζωή του μέχρι που τον σταματά το ξαφνικό φάσμα της θνητότητάς του.
Σε αυτό το έργο, ο Τολστόι έθεσε στον εαυτό του ένα συναρπαστικό ερώτημα: Τι συμβαίνει σε έναν άνθρωπο που έχει ζήσει μια ζωή καθοδηγούμενος εξ ολοκλήρου από τις επιταγές της υψηλής κοινωνίας, που έχει κάνει τα πάντα απολύτως σωστά, που έχει επιτύχει κάθε κοσμική επιτυχία και άνεση, μόνο και μόνο για να ανακαλύψει ότι πεθαίνει και ότι η ζωή του ήταν χωρίς νόημα;
Λεπτομέρεια από το πορτρέτο του Λέοντος Τολστόι από τον Νικολάι Γκε, 1882. (Public Domain)
Η νουβέλα του Τολστόι είναι ένα έντονο, συμπιεσμένο όραμα μιας ζωής ιδωμένης από την οπτική γωνία του θανάτου. Μέσα από τη διαυγή πρόζα, τη συμπυκνωμένη συγκίνηση και τη συντομία του έργου, ο Τολστόι επιβάλλει στον αναγνώστη να συγκεντρώσει την προσοχή του στην πραγματικότητα της ζωής και του θανάτου, στο τι σημαίνει να ζεις καλά και να πεθαίνεις καλά – ακριβώς σε αυτά τα ερωτήματα που ο Ιβάν Ιλίτς αγνοούσε όλη του τη ζωή.
Μια κοσμική ζωή
Η νουβέλα αρχίζει με τον πρωταγωνιστή ήδη νεκρό. Μαθαίνουμε για τον θάνατό του από τους συναδέλφους του στη δουλειά, οι οποίοι τον βλέπουν κυρίως μέσα τη σημασία που έχει για την επαγγελματική τους ανέλιξη. Έτσι, από τις πρώτες κιόλας σελίδες, ο Τολστόι θέτει το θέμα των ασήμαντων ενασχολήσεων της κοινωνίας: την επιδίωξη μίας προαγωγής, τη συσσώρευση χρημάτων, την επίδειξη στους γείτονες, την ηδονή των απολαύσεων, τη διατήρηση των προσχημάτων.
Η θλίψη των συναδέλφων για τον θάνατο του «φίλου» τους είναι εντελώς ψεύτικη – όπως, άλλωστε, σχεδόν τα πάντα στη ζωή τους. Με αυτόν τον τρόπο, χρησιμεύουν ως αντιπρόσωποι του Ιβάν Ιλίτς. Μέσα από την εγωιστική και επιφανειακή αντίδρασή τους στο θάνατό του, αντανακλούν στον νεκρό τις αξίες με τις οποίες ζούσε. Τα πρώτα τμήματα της ιστορίας διαβάζονται σχεδόν σαν σάτιρα, καθώς ο Τολστόι εκθέτει ανελέητα την ψευτιά της κοινωνικής σφαίρας στην οποία κινούνταν ο ήρωας όταν ήταν ζωντανός.
Ύστερα, ο Τολστόι αφηγείται την ιστορία της ζωής του Ιβάν Ιλίτς, από τα νεανικά του χρόνια, όταν κέρδιζε φίλους και κύρος με τη γοητευτική, χαλαρή του φύση. Μαζί με τον συγγραφέα, ακολουθούμε τα βήματά του στη νομική σχολή και τον παρακολουθούμε να ανεβαίνει στις βαθμίδες του ρωσικού νομικού συστήματος, ενώ διασκεδάζει με το ποτό, το χαρτοπαίγνιο και τις ερωτοτροπίες.
Οδηγός του Ιλίτς δεν είναι η αρετή ή τα υψηλά ιδανικά, αλλά η συμπεριφορά των «υψηλά ιστάμενων ανθρώπων». Η κοινή γνώμη είναι η πυξίδα του. «Στη νομική σχολή είχε διαπράξει πράξεις που του είχαν προηγουμένως φανεί πολύ κακές και του είχαν εμπνεύσει ένα αίσθημα αυτοαποστροφής τη στιγμή που τις διέπραξε – αλλά στη συνέχεια, βλέποντας ότι τέτοιες πράξεις διαπράττονταν και από ανθρώπους με υψηλή θέση και δεν θεωρούνταν κακές, χωρίς να τις θεωρεί πραγματικά καλές, τις ξέχασε εντελώς και σταμάτησε να προβληματίζεται.»
Ο Ιβάν Ιλίτς διασκεδάζει με μια νεαρή γυναίκα, την Πρασκόβια Φιοντόροβνα, χωρίς να σκέφτεται ότι εκείνη μπορεί να τον ερωτευτεί – πράγμα που όντως συμβαίνει. Με χαρακτηριστική επιπολαιότητα, αποφασίζει ότι μπορεί κάλλιστα να την παντρευτεί, παρόλο που η σχέση τους δεν έχει ουσία. Σύντομα όμως διαπιστώνει ότι ο γάμος παρεμβαίνει στον τρόπο που πιστεύει ότι πρέπει να είναι η ζωή: «εύκολη, ευχάριστη, χαρούμενη και πάντα αξιοπρεπής και εγκεκριμένη από την κοινωνία».
Όπως είναι αναμενόμενο, ο γάμος του Ιλίτς παραπαίει, καθώς παραμελεί τις ευθύνες του συζύγου και του πατέρα. Η σχέση του Ιλίτς και της συζύγου του επιδεινώνεται σε σημείο ελάχιστα κεκαλυμμένης εχθρότητας, ακόμη και μίσους.
Παρ’ όλα αυτά, τα πράγματα συνεχίζονται αρκετά ευχάριστα, όσο ο Ιβάν Ιλίτς βρίσκει τρόπους να αποφεύγει τη γυναίκα του και να προστατεύει τον προσεκτικά κατασκευασμένο τρόπο ζωής του, που χαρακτηρίζεται από ευχαρίστηση, άνεση και αξιοπρέπεια. «Οι επίσημες χαρές ήταν οι χαρές της αυτοεκτίμησης – οι κοινωνικές χαρές ήταν οι χαρές της ματαιοδοξίας – αλλά η πραγματική χαρά του Ιβάν Ιλίτς βρισκόταν στο χαρτοπαίγνιο.»
Από μία άποψη, τα έχει όλα: εξουσία, χρήματα, σεβαστή θέση, σύζυγο, παιδιά. Αλλά από μία άλλη οπτική γωνία, δεν έχει τίποτα, γιατί η εγωκεντρική του ζωή στερείται νοήματος. Ο Τολστόι στήνει αριστοτεχνικά αυτή τη διπλή προοπτική, προετοιμάζοντάς μας για τον απολογισμό που ξέρουμε ότι θα έρθει.
Η κατάρρευση του οικοδομήματος
Οι ρωγμές στην ιδανική ζωή του Ιλίτς αρχίζουν να φαίνονται. Η επιφανειακή του ζωή αρχίζει να τον κουράζει, καθώς βιώνει το κενό της ύπαρξής του: «Ο Ιβάν Ιλίτς ένιωσε για πρώτη φορά όχι απλώς πλήξη, αλλά μια αφόρητη αγωνία».
Στη συνέχεια, η ψευδαίσθηση του ελέγχου της ζωής του καταρρέει όταν αρχίζει να υποφέρει από μια μυστηριώδη ασθένεια. Ο προσεκτικά διατηρούμενος τρόπος ζωής του, η «ευχάριστη ζωή», αρχίζει να χάνεται σιγά-σιγά, αφήνοντάς τον οξύθυμο και φοβισμένο. Τελικά, γίνεται σαφές ότι πεθαίνει και ο προσεκτικά κατασκευασμένος κόσμος της άνεσής του αποδεικνύεται ότι είναι φτιαγμένος από άμμο.
Σιγά-σιγά, η ασθένεια του Ιβάν Ιλίτς, του αφαιρεί τις ανέσεις και τις απολαύσεις του – και μαζί με αυτές, το επίχρισμα της αξιοπρέπειας και της καλοσύνης που διατηρούσε τόσα χρόνια. «Ήταν αδύνατο να εξαπατήσει τον εαυτό του: κάτι φοβερό, καινούργιο και τόσο σημαντικό, που τίποτα πιο σημαντικό δεν είχε συμβεί ποτέ στη ζωή του, συντελούνταν στον Ιβάν Ιλίτς». Αυτές οι λέξεις έχουν τόσο κυριολεκτικό όσο και μεταφορικό νόημα: κυριολεκτικά, μια παράξενη ασθένεια κατατρώει τον Ιβάν Ιλίτς, ενώ μεταφορικά, μια μεγάλη πνευματική μεταμόρφωση βρίσκεται σε εξέλιξη μέσα του.
Το πρόβλημα του Ιβάν Ιλίτς είναι ότι έχει ζήσει όλη του τη ζωή σαν να μην πρόκειται ποτέ να πεθάνει, σαν οι μικρές απολαύσεις ενός χορού ή ενός δείπνου ή της χαρτοπαιξίας να μην τελειώνουν ποτέ, και σαν η ψυχή του ανθρώπου να μπορεί να συντηρηθεί μόνο από την ευχαρίστηση και το κέρδος. Όταν όλα αυτά χάνονται, ο Ιβάν Ιλίτς αναγκάζεται να αναμετρηθεί με την πραγματικότητα της θνητότητάς του, μπροστά στην οποία όλες οι προηγούμενες αναζητήσεις του αποδεικνύονται εύθραυστα δοχεία ευτυχίας και νοήματος.
Σε αυτό το σημείο, ο Ιβάν Ιλίτς βιώνει μια βαθιά απομόνωση. «Έπρεπε να ζήσει μόνος του στο χείλος της καταστροφής, έτσι, χωρίς ούτε έναν άνθρωπο που θα μπορούσε να τον καταλάβει και να τον λυπηθεί». Θερίζει αυτό που έσπειρε: επειδή δεν επένδυσε ποτέ σε καμία ανθρώπινη σχέση όταν ήταν καλά και δεν έδωσε ποτέ ιδιαίτερη σημασία σε κανέναν άλλον εκτός από τον εαυτό του, τώρα που είναι άρρωστος βρίσκεται μόνος του. Στον τεχνητό κόσμο που έφτιαξε για τον εαυτό του, ακόμη και ο οίκτος των άλλων αποδεικνύεται ως επί το πλείστον τεχνητός. Ο Ιβάν Ιλίτς αρχίζει να βασανίζεται από τα ψέματα που τον περιβάλλουν, ιδιαίτερα από το ψέμα ότι θα γίνει καλά, το οποίο όλοι προσποιούνται ότι πιστεύουν.
Η κοινή γνώμη και η αξιοπρέπεια αποδεικνύονται σκληροί και αχάριστοι αφέντες για τον Ιβάν Ιλίτς. Η ανέντιμη συμπεριφορά των άλλων κατά τη διάρκεια της ασθένειάς του οδηγεί σε αυτό το συμπέρασμα. Ο Τολστόι γράφει: «Η φοβερή, τρομερή πράξη του θανάτου του, όπως έβλεπε, υποβιβαζόταν από όλους τους γύρω του στο επίπεδο μιας τυχαίας δυσάρεστης κατάστασης, εν μέρει μιας απρέπειας (κάτι σαν να αντιμετωπίζεις έναν άνθρωπο που μπαίνει στο σαλόνι σκορπίζοντας άσχημη μυρωδιά), στο όνομα αυτής ακριβώς της ‘αξιοπρέπειας’ που υπηρετούσε σε όλη του τη ζωή – έβλεπε ότι κανείς δεν θα τον λυπόταν, γιατί κανείς δεν ήθελε καν να καταλάβει την κατάστασή του.»
Η ζωογόνος ανάσα της τελευταίας στιγμής
Λάντισλαβ Μεντνιάνσκι, «Ο θάνατος του γέρου, ο θάνατος του πατέρα του ζωγράφου». Εθνική Πινακοθήκη της Σλοβακίας. (Public Domain)
Ωστόσο, υπάρχει μια εξαίρεση. Ένας νεαρός υπηρέτης, ο Γκεράσιμ, ο οποίος τον φροντίζει και είναι «πάντα χαρούμενος, φωτεινός». Όμως, παρά την ευθυκρισία του, ο Γκεράσιμ δεν συμμερίζεται τη γενική ανεντιμότητα σχετικά με την κατάσταση του Ιβάν Ιλίτς. Το έντιμο, αυθεντικό παλικάρι της επαρχίας, αντιπαραβάλλεται με τους γιατρούς, τους δικηγόρους και τις κυρίες της υψηλής κοινωνίας, που δεν παύουν να υποκρίνονται. Ο Γκεράσιµ δεν προσποιείται ότι ο αφέντης του δεν πεθαίνει, αλλά αντίθετα τον φροντίζει µε γνήσιο ενδιαφέρον, γενναιοδωρία, καλοσύνη και συµπόνια. Ο Γκεράσιμ είναι ο πρώτος ανιδιοτελής χαρακτήρας που συναντάμε στην ιστορία.
Η καλοσύνη του Γκεράσιμ, εμπνέει μια αμοιβαία αντίδραση στον Ιβάν Ιλίτς. Για πρώτη φορά σκέφτεται κάποιον άλλον: «Υποθέτω ότι αυτό πρέπει να είναι δυσάρεστο για σένα. Με συγχωρείς. Δεν μπορώ να κάνω αλλιώς», λέει στον υπηρέτη που πρέπει να βοηθήσει τον κύριό του ακόμη και σε βασικές καθημερινές λειτουργίες. Αυτό σηματοδοτεί ένα κρίσιμο σημείο καμπής στην πορεία του χαρακτήρα του Ιβάν Ιλίτς. Αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι, αν και ο Γκεράσιμ είναι ένα τίποτα με βάση τα κοινωνικά πρότυπα, η ανιδιοτέλειά του τον έχει οδηγήσει σε μια πολύ πιο ουσιαστική ζωή από εκείνη του Ιβάν Ιλίτς.
Ο Ιβάν Ιλίτς αναλογίζεται τη ζωή του. Για ένα διάστημα, συνεχίζει να επιμένει ότι έζησε όπως έπρεπε. Αλλά τελικά παραδέχεται την αλήθεια: «Όλα όσα έμοιαζαν με χαρές, έλιωσαν και μετατράπηκαν σε κάτι άχρηστο και συχνά άθλιο». Συνειδητοποιεί ότι «όσο ανέβαινα στην κοινή γνώμη τόσο ακριβώς γλιστρούσε η ζωή κάτω από τα πόδια μου».
Παραδέχεται ότι σπατάλησε τη ζωή του. Ταυτόχρονα, μια εσωτερική φωνή του λέει ότι δεν είναι πολύ αργά για να διορθώσει τα πράγματα. Στις τελευταίες του στιγμές, ο Ιλίτς στρέφεται τελικά προς τα έξω, προς τους άλλους. Λυπάται τον γιο του και ακόμη και τη γυναίκα του. «Άνοιξε τα μάτια του και κοίταξε τον γιο του. Τον λυπήθηκε. Η γυναίκα του ήρθε κοντά του. Την κοίταξε. Τον κοίταζε με απελπισμένη έκφραση, με ανοιχτό το στόμα και δάκρυα στα μάγουλά της. Τη λυπήθηκε». Ζήτησε τη συγχώρεσή τους. Και μέσα από αυτό, το φως εισέβαλε ξαφνικά στο σκοτάδι.
Με αυτό το δυνατό συμπέρασμα, ο Τολστόι μάς υπενθυμίζει ότι τα σημαντικότερα γεγονότα της ζωής δεν αφορούν την επίτευξη της φήμης ή του πλούτου, τις απολαύσεις και τη φήμη, αλλά αντίθετα διαδραματίζονται στην ψυχή ενός άνδρα ή μιας γυναίκας και έχουν να κάνουν με την απάντηση στο ερώτημα: Θα ζήσω για τον εαυτό μου ή για τους άλλους;
Όσο είμαστε παιδιά, η ενηλικίωση φαντάζει απίστευτα μακρινή, μια αιωνιότητα μακριά. Αλλά όταν φτάσουμε στην ενηλικίωση, συνειδητοποιούμε πόσο γρήγορα ξεθωριάζει η παιδική ηλικία – πιο γρήγορα κι από τα φύλλα το φθινόπωρο. Τα μακρά χρυσά απογεύματα που περνούν στο παιχνίδι με λίγες ευθύνες και πολλές ευκαιρίες, όπου το μέλλον είναι ένα κουτί με θησαυρούς που δεν έχει ανοιχτεί – όλη αυτή η δόξα της παιδικής ηλικίας εξαφανίζεται πριν το καταλάβουν.
Ωστόσο, στη μνήμη και στη λογοτεχνία, η νιότη διατηρείται και μπορεί να ξαναβρεθεί. Η εκ νέου ανακάλυψη της παιδικής ηλικίας μπορεί να είναι για τους ενήλικες τόσο αναζωογονητική όσο κι ένα κρύο ποτήρι νερό το καλοκαίρι. Είναι μία ευκαιρία να θυμηθούμε έναν απλούστερο τρόπο ζωής – μιας ζωής γεμάτης ζωντάνια και ελπίδα και περιπέτειας.
Η παιδικότητα υπάρχει παρά τον καθημερινό μόχθο. Είναι η αφύπνιση ενός μέρους της ανθρώπινης ψυχής που δεν είναι δεμένο με την αγγαρεία της εργασίας και την τυραννία της παραγωγικότητας, εκεί όπου το παιχνίδι δεν γίνεται με κάποιον σκοπό αλλά για χάρη του ίδιου του παιχνιδιού, ανοίγοντας τον δρόμο για σημαντικές δραστηριότητες της ενήλικης ζωής: τη συνομιλία, το τραγούδι, τον χορό, τη ζωγραφική, το διάβασμα, την παρατήρηση, τον στοχασμό, την περιπλάνηση και την αγάπη.
Ένα κλασικό έργο που μεταφέρει τους αναγνώστες στην παιδική ηλικία είναι το μυθιστόρημα του Μαρκ Τουέιν «Οι περιπέτειες του Τομ Σόγιερ» (1876). Αν και γενικά θεωρείται παιδικό βιβλίο, προσφέρει πολλά στους ενήλικες. Όπως σχολίασε ο ίδιος ο συγγραφέας στον πρόλογο: «Αν και το βιβλίο μου προορίζεται κυρίως για την ψυχαγωγία αγοριών και κοριτσιών, ελπίζω ότι δεν θα το αποφύγουν οι άνδρες και οι γυναίκες γι’ αυτόν τον λόγο, γιατί μέρος του σχεδίου μου ήταν να προσπαθήσω να θυμίσω ευχάριστα στους ενήλικες τι ήταν κάποτε οι ίδιοι και πώς ένιωθαν, πώς σκέφτονταν και πώς μιλούσαν, και σε τι παράξενες επιχειρήσεις ενίοτε επιδίδονταν».
Σε μια επιστολή του 1875, ο Τουέιν λέει ξεκάθαρα για ποιους προορίζεται στην πραγματικότητα το βιβλίο του: «Δεν είναι καθόλου βιβλίο για αγόρια. Θα διαβαστεί μόνο από ενήλικες. Είναι γραμμένο μόνο για ενήλικες». Ο Τουέιν δεν είναι απόλυτα σίγουρος τι ελπίζει να εμπνεύσει στους ενήλικες αναγνώστες, αλλά φαίνεται να πίστευε ότι η απλή πράξη της ανάμνησης της παιδικής ηλικίας – το πώς είναι να είσαι παιδί – είναι από μόνη της ένα αξιόλογο εγχείρημα.
Ο κριτικός λογοτεχνίας Νασρουλάχ Μαμπρόλ ερμηνεύει το σχόλιο του Τουέιν ως εξής: «Η ουσία της παιδικής ηλικίας μπορεί να απολαυσθεί μόνο εκ των υστέρων, μόνο αφού κάποιος την έχει περάσει και μπορεί να την αναπολήσει». Η βαριά αύρα νοσταλγίας του μυθιστορήματος, τόσο βαριά όσο μια υγρή καλοκαιρινή μέρα, προκαλεί μια ατμόσφαιρα αναπόλησης που μόνο οι ενήλικες μπορούν πραγματικά να εκτιμήσουν.
Μια εποχή για να θυμάσαι
Λίγα μυθιστορήματα έχουν αποτυπώσει καλύτερα την παιδική ηλικία των αγοριών του παλιού καιρού από τον «Τομ Σόγιερ». Το επεισοδιακό μυθιστόρημα παρακολουθεί τις ακροβασίες, τα καμώματα και τις περιπέτειες ενός δωδεκάχρονου αγοριού που μεγαλώνει στην Αγία Πετρούπολη του Μιζούρι, κατά μήκος των όχθεων και των αμμουδιών του γερο-Μισσισιπή, ακολουθώντας τον μικρό από τις κοπάνες από το σχολείο μέχρι το νεανικό ξεμυάλισμα και την αναζήτηση ενός θαμμένου θησαυρού. Ο Τουέιν πλέκει πολλά και ποικίλα επεισόδια σε ένα ενιαίο μωσαϊκό, που απεικονίζει την ουσία της παιδικής ηλικίας, συμπεριλαμβανομένων των αταξιών, των φόβων, των ελπίδων και των θριάμβων της. Το βιβλίο είναι εμβληματικό για το τι σημαίνει – ή τουλάχιστον, τι σήμαινε κάποτε – να είσαι αγόρι στην Αμερική. Η απλή, ξεκάθαρη πρόζα του μυθιστορήματος ενισχύει αυτό το θέμα.
Τα επεισόδια του μυθιστορήματος περιλαμβάνουν τη διάσημη σκηνή του βαψίματος του φράχτη, όπου ο Τομ καταφέρνει να πείσει τους φίλους του να αναλάβουν μια βαρετή αγγαρεία γι’ αυτόν, τσιγκλίζοντας την επιθυμία τους να αποκτήσουν αυτό που τους στερούν. Ξεγελάει τόσο τους συνομηλίκους του όσο και τους ενηλίκους, όπως η θεία του η Πόλι, με πολύ επιδέξιους χειρισμούς της κάθε αδυναμίας τους. Το θέμα της αφήγησης μπορεί να είναι ελαφρύ και παιδικό, αλλά οι παρατηρήσεις του συγγραφέα για την ανθρώπινη φύση είναι διεισδυτικές και οικουμενικές, και ισχύουν τόσο για τους ενήλικες όσο και για τα παιδιά.
Σε ένα άλλο επεισόδιο, ο Τομ και οι φίλοι του το σκάνε για να γίνουν πειρατές και κατασκηνώνουν σε ένα νησί στον ποταμό Μισσισιπή. Η εξαφάνισή τους κάνει τους ενηλίκους να τους αναζητούν αγωνιωδώς, πεπεισμένοι για τον θάνατό τους. Εδώ, η αντίθεση ανάμεσα στην ανέμελη, αν και σκανταλιάρικη, παιδικότητα και στον φροντισμένο, αλλά και πιο υπεύθυνο, κόσμο των ενηλίκων είναι ζωηρή.
Λίγα αγόρια είχαν τόσες περιπέτειες όσες ο Τομ Σόγιερ του Μαρκ Τουέιν. Εικονογράφηση από την πρώτη έκδοση (1876) των «Περιπετειών του Τομ Σόγιερ». Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου, Τμήμα Εκτυπώσεων και Φωτογραφιών. (Public Domain)
Το γεγονός ότι τα αγόρια δεν εμποδίζονται αμέσως να πραγματοποιήσουν το σχέδιό τους και ότι έχουν την τεχνογνωσία να φτάσουν στο νησί και να στήσουν κατασκήνωση, είναι ενδεικτικό της μεγαλύτερης ανεξαρτησία που απολάμβαναν οι προηγούμενες γενιές παιδιών.
Αν και η πειρατική εμπειρία τελειώνει αρκετά γρήγορα, έχοντας όμως προκαλέσει μεγάλη ανησυχία στους ενήλικες, εξακολουθεί να λάμπει με μια γοητεία και φυσικότητα που είναι σχεδόν άγνωστη σε πολλά παιδιά σήμερα. Τα παιδιά δεν έχουν ούτε τη δυνατότητα ούτε το ενδιαφέρον να τρέχουν στο δάσος. Αυτό το επεισόδιο δίνει ένα παράδειγμα του είδους της ωμής και άμεσης επαφής με τον κόσμο που κάποτε ήταν φυσιολογικό. Τέτοιες εμπειρίες ενστάλαζαν δύναμη και ικανότητα στα αγόρια και έναν πλούτο πραγματικών εμπειριών από τις οποίες μπορούσαν να αντλήσουν ακόμη και στην ενήλικη ζωή τους.
Όταν ο κόσμος των μεγάλων εισβάλλει
Η παιδική ηλικία έχει βέβαια και τις σκοτεινές της μέρες και το έργο του Τουέιν δεν τις αποφεύγει. Είναι νόμος της ζωής ότι ο κόσμος των ενηλίκων εισβάλλει κατά καιρούς στον κόσμο των παιδιών. Το κάνει όλο και πιο συχνά όσο το παιδί μεγαλώνει, ώσπου τελικά ο κόσμος της παιδικής ηλικίας μένει εντελώς πίσω, απρόσιτος σαν ένα έρημο νησί. Οι συναντήσεις των αγοριών με τους νεκροθάφτες και τον Ινδιάνο Τζο έχουν αυτή τη λειτουργία στο μυθιστόρημα – ο Τουέιν υπαινίσσεται ότι η παιδική ευδαιμονία δεν μπορεί να κρατήσει για πάντα – η αθωότητα θα χαθεί σταδιακά. Σε αυτό, υπάρχει ίσως μια τραγική χροιά στο βιβλίο. Η ενηλικίωση θα συμβεί – το κακό πρέπει να αντιμετωπιστεί. Αυτό είναι απαραίτητο, όσο επώδυνο και αν είναι.
«Οι περιπέτειες του Τομ Σόγιερ» – Εικονογράφηση από την έκδοση του 1876. (PD-US)
Ο Τομ επιδεικνύει κάποια ωρίμανση κατά τη διάρκεια του βιβλίου, φυσικά. Στο τέλος, καταφέρνει να συνδυάσει το αγορίστικο του κέφι, την αίσθηση της περιπέτειας, της ζωτικότητας και της εξυπνάδας του με μια πιο ενήλικη αίσθηση ευθύνης και θάρρους: βάζει τα δυνατά του για να φροντίσει ένα κορίτσι, την Μπέκυ, όταν χάνονται μαζί σε ένα δίκτυο σπηλαίων. Είναι αυτή η ισορροπία ανάμεσα στο αγορίστικο θάρρος και την ευθύνη των ενηλίκων που τον βοηθά να νικήσει τον Ιντζούν Τζο.
Το τέλος του μυθιστορήματος μπορεί να διαβαστεί αλληγορικά ως ο θρίαμβος της παιδικής ηλικίας έναντι της ενηλικίωσης. Ο Ιντζούν Τζο ηττάται και ο θησαυρός που κυνηγούσε ο Τομ ανακτάται. Δηλαδή, ο Τομ έχει αποκρούσει αρκετά τον κόσμο των ενηλίκων, ώστε να μπορεί να παραμείνει αγόρι για την ώρα. Παρά την ωρίμανση, ο Τομ παραμένει εντελώς αγόρι στο τέλος του βιβλίου. Επιστρέφει στις φαντασιώσεις του στο δάσος και στις φάρσες με τους συμμαθητές του, αναβάλλοντας τις δυσκολίες και τις ευθύνες της ενήλικης ζωής.
Αλλά φυσικά, αυτή η καθυστέρηση είναι προσωρινή, είναι μια σύντομη στάση στην πορεία του χρόνου και η νίκη του αγοριού επί της ενηλικίωσης είναι προσωρινή. Δεν μπορούμε να μείνουμε για πάντα παιδιά. Οι μέρες αγορίστικης χαζομάρας του Τομ είναι μετρημένες.
Αυτό είναι κάτι καλό, τελικά. Τα παιδιά πρέπει να γίνουν ενήλικες, και ένα ρομαντικό όραμα που ειδωλοποιεί την παιδική ηλικία ως εγγενώς ανώτερη από την ενηλικίωση θα ήταν λάθος. Δεν είναι αυτό που λέει ο Τουέιν εδώ, ούτως ή άλλως. Αντίθετα, ο συγγραφέας έστρεψε την προσοχή μας στην αξία και τη χαρά της δικής μας παιδικής ηλικίας. Ταυτόχρονα, μας θυμίζει ποια στοιχεία παιδικότητας αξίζει και πρέπει να διατηρήσουμε ως ενήλικοι.
«Όταν έχω λίγα χρήματα, αγοράζω βιβλία», είχε πει κάποτε ο Ολλανδός φιλόσοφος Δεσιδέριος Έρασμος.
Αυτό ισχύει και για την Μπόνι Άντερσον, πρώην δασκάλα και σύμβουλο οικοδιδασκαλίας από τη Μινεσσότα, η οποία με την πάροδο των χρόνων δημιούργησε μια εντυπωσιακή συλλογή βιβλίων που αριθμεί περίπου 33.000 έργα παιδικής λογοτεχνίας. Το μέγεθος της συλλογής της είναι τέτοιο που ανάγκασε την κα Άντερσον και τον σύζυγό της Τζον να κάνουν μια προσθήκη στο σπίτι τους.
Μεγαλώνοντας σε ένα βιβλιόφιλο περιβάλλον
Το γεγονός ότι η κα Άντερσον απολαμβάνει το διάβασμα είναι από μόνο του ένα μικρό θαύμα, καθώς ως παιδί πάλευε με τη δυσλεξία. Ωστόσο, η στοργή και η φροντίδα της μητέρας της βοήθησε την κα Άντερσον να ξεπεράσει αυτό το εμπόδιο. «Η μητέρα μου προωθούσε πολύ το διάβασμα”, είπε, προσθέτοντας ότι την πήγαινε συχνά στις ώρες ανάγνωσης παραμυθιών στη μικρή βιβλιοθήκη της πόλης τους στη βορειοδυτική Αϊόβα.
Αυτοί οι πρώιμοι σπόροι του διαβάσματος έσκασαν όταν η κ. Άντερσον παρακολούθησε στο κολέγιο ένα μάθημα παιδικής λογοτεχνίας. «Είχα έναν καθηγητή που ήταν … πιθανώς σχεδόν 90 ετών … ο οποίος δίδασκε για τα παιδικά βιβλία από τις αρχές του αιώνα μας», είπε. «Απλά ρουφούσα τα πάντα!»
Η έφεση της κας Άντερσον για τη συλλογή βιβλίων ξεκίνησε όταν παντρεύτηκε τον κο Άντερσον και δημιούργησαν οικογένεια. Συμμετέχοντας σε διάφορες λέσχες βιβλίου, αγόραζε αρχικά πανόδετα βιβλία για τα αγόρια της, αλλά σύντομα προτίμησε να αγοράζει βιβλία με σκληρό εξώφυλλο λόγω της ανθεκτικότητάς τους.
Σήμερα, συλλέγει πολλά παλιά έργα παιδικής ιστορικής λογοτεχνίας.
Φτιάχνοντας μια βιβλιοθήκη και ένα εργαστήριο μαζί
Στα τέλη της δεκαετίας του 1990, η συλλογή της κας Άντερσον είχε μεγαλώσει τόσο πολύ που το ζευγάρι αποφάσισε να κάνει μια προσθήκη στο σπίτι του. Στην πραγματικότητα, ξεκίνησαν από την επιθυμία του κου Άντερσον για ένα ξυλουργείο, όπως έσπευσε να σημειώσει η κα Άντερσον, και επειδή ήθελε να είναι κοντά αντί να είναι εκείνος μόνος του στο εργαστήριο, αποφάσισαν να προσθέσουν στο εργαστήριο και μια βιβλιοθήκη.
«Η νέα μας προσθήκη θα απείχε 25 μ. από τον δρόμο», εξήγησε ο κος Άντερσον, αλλά οι χωροταξικοί περιορισμοί απαιτούσαν οι προσθήκες να έχουν απόσταση 27 μ., οπότε οι Άντερσον πήγαν στο δημοτικό συμβούλιο για να ζητήσουν να γίνει μια εξαίρεση. Όταν το συμβούλιο επιτέλους ανέλαβε την υπόθεσή τους, ένα μέλος είπε: «Βλέπω ότι εδώ πρόκειται να βάλουν μια βιβλιοθήκη. Λοιπόν, εγώ λέω ότι όποιος θέλει να βάλει βιβλιοθήκη στο σπίτι του, [πρέπει να] τον αφήνουμε!»
Το καθιστικό της νέας βιβλιοθήκης περιμένει τους αναγνώστες να έρθουν και να απολαύσουν την άνετη ατμόσφαιρά του. (Annie Holmquist)
Ως αυτοδίδακτος ξυλουργός, ο κος Άντερσον έκανε μεγάλο μέρος της εργασίας μόνος του, ολοκληρώνοντας την κατασκευή της προσθήκης μέσα σε 10 περίπου χρόνια. «Ένας από τους πραγματικούς λόγους για τους οποίους πολλοί ξυλουργοί αρέσκονται να δουλεύουν με ξύλο είναι για να μπορούν να αγοράζουν περισσότερα εργαλεία!», είπε γελώντας, παραδεχόμενος ότι αγόρασε αρκετά για να κατασκευάσει τη βιβλιοθήκη και το καθιστικό, με μια σκάλα που ανεβαίνει σε μια σοφίτα-υπνοδωμάτιο, που περιέχει -τι άλλο;- βιβλία. «Δεν μπορώ να θυμηθώ ποιος χώρος είναι μεγαλύτερος», είπε ο κος Άντερσον με προσποιητή αμνησία, «η βιβλιοθήκη της Μπόνι ή το εργαστήριό μου».
Ένα από τα μοναδικά χαρακτηριστικά της βιβλιοθήκης τους είναι η μυστική πόρτα της βιβλιοθήκης στο πατάρι, η οποία όταν ανοίγει, αποκαλύπτει ένα μικρό μπάνιο. «Αυτό ήταν το πιο δύσκολο πράγμα που χρειάστηκε να κάνω», δήλωσε ο κ. Άντερσον, σημειώνοντας ότι η γωνία, το πάχος και το βάρος της περιστρεφόμενης βιβλιοθήκης ήταν μερικές από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που είχε να αντιμετωπίσει. «Με ρώτησε: “Θέλεις αληθινά βιβλία σε αυτά τα ράφια, Μπόνι;”», αφηγήθηκε η κα Άντερσον, «κι εγώ του απάντησα: “Ναι, θέλω αληθινά βιβλία”.»
Ψάχνοντας για τα καλύτερα βιβλία
Η περιστρεφόμενη βιβλιοθήκη είναι η αγαπημένη όσων έρχονται να δουν τη βιβλιοθήκη της κυρίας Άντερσον. Σύμβουλος οικοδιδασκαλίας για σχεδόν 40 χρόνια, η κα Άντερσον προσφέρει τη χρήση της βιβλιοθήκης της στις οικογένειες που εξυπηρετεί. «Μόνο ένα [βιβλίο] σε όλο το διάστημα που το κάνω αυτό … έχει χαθεί, και το παιδί αυτό εργάστηκε, κέρδισε τα χρήματα και το αντικατέστησε», είπε, προσθέτοντας με υπερηφάνεια: «Τέτοιες οικογένειες έχω».
Η κυρία Άντερσον δείχνει την περιστρεφόμενη πόρτα της βιβλιοθήκης στο πατάρι. (Annie Holmquist)
Τα ράφια της έχουν κυρίως αμερικανικά ιστορικά μυθιστορήματα και μη μυθιστορήματα, αν και έχει επίσης ένα τμήμα που επικεντρώνεται στον δυτικό πολιτισμό. Η κα Άντερσον τα τακτοποίησε με χρονολογική σειρά από το 1620 έως την εποχή του διαστήματος, για να βοηθήσει τα παιδιά να τοποθετήσουν τους ανθρώπους και τα γεγονότα στο ιστορικό τους πλαίσιο. Της αρέσει να τα χρησιμοποιεί ως συμπλήρωμα σε τυχόν βιβλία ιστορίας που μπορεί να χρησιμοποιούν οι οικογένειες. «Μου αρέσει να έχω ένα για το μικρότερο παιδί, ένα για το μεσαίο παιδί, αλλά και ένα για έναν μαθητή λυκείου ή τη μαμά ή τον μπαμπά. Στη συνέχεια, την ώρα του φαγητού, μοιράζονται στο τραπέζι αυτά που έμαθαν.»
«Υπάρχουν τόσα πολλά καλά πράγματα στην ιστορική μυθοπλασία”, εξήγησε. «Αν διαβάζεις ξερά γεγονότα, δεν νιώθεις τα συναισθήματα ή τις συγκινήσεις που [συμβαίνουν] πραγματικά στη ζωή αυτών για τους οποίους διαβάζεις».
Η κα Άντερσον ενθαρρύνει μερικά από αυτά τα συναισθήματα που προκαλούν τα βιβλία της με καλαίσθητες διακοσμήσεις που βρίσκονται στη βιβλιοθήκη της, ενσωματώνοντας λούτρινα ζωάκια, αγαλματίδια και άλλα αναμνηστικά που σχετίζονται με τα διάφορα τμήματα της ιστορίας. «Απλώς πιστεύω ότι ενισχύουν μια ενδιαφέρουσα βιβλιοθήκη», δήλωσε.
Η αγάπη της για το οπτικό υλικό την οδήγησε επίσης στη δημιουργία ενός χρονολογίου ιστορικών βιβλίων, με εικόνες των προτεινόμενων βιβλίων να παρατάσσονται χρονολογικά, σαν ιστορικά τοπόσημα. Το διαθέτει στο μικρό οικιακό της κατάστημα, μαζί με αντίγραφα των βιβλίων που έχει στην προσωπική της βιβλιοθήκη. Δεδομένου ότι πολλά από τα βιβλία που προτείνει είναι παλαιότερα έργα, επισκέπτεται συχνά πυκνά τα καταστήματα μεταχειρισμένων βιβλίων και τα υπαίθρια παζάρια -ακόμη και όταν ταξιδεύει- για να βρει τα κρυμμένα διαμάντια που δεν κυκλοφορούν πια, ώστε να μπορούν να τα απολαύσουν οι φίλοι της βιβλιοθήκης της.
Μια κρυφή πόρτα βρίσκεται μέσα στη βιβλιοθήκη. (Annie Holmquist)
Παραδέχτηκε, ωστόσο, ότι είναι όλο και πιο δύσκολο να βρίσκει τα παλιά καλά βιβλία, ιδίως από τη στιγμή που πολλές βιβλιοθήκες τα πετούν. Ως εκ τούτου, προτείνει στις οικογένειες να πηγαίνουν στη βιβλιοθήκη και να χρησιμοποιούν την υπηρεσία διαδανεισμού. «Αν το κάνετε αυτό και ζητήσετε ένα βιβλίο, αυτό το βιβλίο θα σωθεί αντί να πεταχτεί», είπε, «επειδή … κάνετε να κυκλοφορούν αυτά τα παλιά βιβλία.»
Όταν ψάχνει για παλιά βιβλία, η κα Άντερσον ενθουσιάζεται ιδιαίτερα όταν βρίσκει ένα βιβλίο της Ζενεβιέβ Φόστερ. Συνιστά επίσης βιβλία των Ντ’ Ωλέρ και της Λόις Λένσκι. « Το “Childhood of Famous Americans” (“Η παιδική ηλικία διάσημων Αμερικανών”) είναι μια σειρά στην οποία πιστεύω ακράδαντα», είπε, σημειώνοντας ότι «τα παλιά βιβλία είναι μακράν καλύτερα, έχοντας … γλωσσάρι και χρονολόγιο και προτάσεις άλλων βιβλίων για να διαβάσετε»
Η κα Άντερσον σκοπεύει να πουλήσει τη βιβλιοθήκη της μια μέρα, επιμένοντας ότι θα πάει ολόκληρη σε έναν τυχερό. Έχει ήδη καταρτίσει έναν σύντομο κατάλογο με ορισμένους πιθανούς αγοραστές. Μέχρι τότε, ωστόσο, η ίδια και ο κος Άντερσον προσκαλούν τους άλλους να την απολαύσουν, ενθαρρύνοντας τους ανθρώπους να επικοινωνήσουν μαζί τους στο bonniebooks.mn@gmail.com είτε για να ξεναγηθούν στη βιβλιοθήκη τους είτε για να πάρουν ένα χρονολόγιο της βιβλιοθήκης είτε για να περιηγηθούν στο οικιακό παλαιοβιβλιοπωλείο τους.
Η Σέλμα Λάγκερλεφ (1858-1940), αγαπημένη συγγραφέας μικρών και μεγάλων και περισσότερο γνωστή στο ελληνικό κοινό για το «Θαυμαστό ταξίδι του Νιλς Χόλγκερσον με τις αγριόχηνες», έγραψε τον «Αυτοκράτορα της Πορτογαλίας» στις αρχές του 20ου αιώνα.
Τα στοιχεία που διαπνέουν το έργο της είναι παρόντα και εδώ. Η βαθιά θρησκευτική πίστη, η στενή σύνδεση με τη φύση, η τρυφερότητα για όλα τα πλάσματα του Θεού, η συμπάθεια για όλα τα μαγικά πλάσματα της σουηδικής παράδοσης και η ματιά που φθάνει στα κατάβαθα του ανθρώπου και στο ουσιώδες χωρίς πολλές αναλύσεις.
Ήρωας του βιβλίου αυτού είναι ο Γιαν Άντερσον, ένας φτωχός εργάτης, και θέμα του η μεταμορφωτική δύναμη της αγάπης. Πρόκειται για την απόλυτη αγάπη, που τίποτα δεν μπορεί να τη σκιάσει και που, όταν χάνει το αντικείμενο της επιθυμίας της, ανυψώνεται ανυψώνοντας και τον αγαπώντα πάνω και πέρα από τον εαυτό του.
Η ιστορία μάς συστήνει τον Γιαν σε προχωρημένη ηλικία, τη μέρα που κακόκεφος περιμένει τουρτουρίζοντας έξω από το καλύβι του τη γέννηση του πρώτου παιδιού του και τους μπελάδες που αυτό θα του φέρει. Πραγματικά, δεν ήταν καθόλου ευχαριστημένος με αυτό που συνέβαινε.
Όλα αυτά μέχρι που του έβαλαν στα χέρια έναν μικρό μπόγο, την κόρη του. Τότε η καρδιά του άρχισε να χτυπάει στο στήθος του, όπως ποτέ δεν είχε κάνει πριν, και ο Γιαν Άντερσον ένιωσε για πρώτη φορά στη ζωή του την αγάπη.
Mikael Lindgren, Anna «Pluck» Söderling, από τη θεατρική μεταφορά του βιβλίου σε σενάριο και σκηνοθεσία της Åsa Ekberg (2020).
Στη συνέχεια, μέσα από μικρά επεισόδια, παρακολουθούμε το κοριτσάκι και την αγάπη του Γιαν να μεγαλώνουν παράλληλα, καθώς και τον ισχυρό δεσμό που δημιουργείται μεταξύ τους χρόνο με τον χρόνο. Μέσα από αυτά τα επεισόδια, βλέπουμε επίσης, δοσμένες με πολύ λεπτές πινελιές, τις λεπτομέρειες της σκέψης και των πράξεων του Γιαν που μαρτυρούν τη μεταμόρφωσή του διακριτικά και ποιητικά. Κάθε επεισόδιο-κεφάλαιο αυτού του βιβλίου είναι και ένα ποίημα.
Η αγάπη, παραδείγματος χάριν, εμπνέει τον Γιαν να πάρει τον ήλιο για νουνό. Η αγάπη τον κάνει να διαισθανθεί τον κίνδυνο που θα απειλήσει την κόρη του. Η αγάπη τον κάνει να συναισθάνεται τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να την καθησυχάσει. Η αγάπη τον εμπνέει να θυσιάσει το πιο πολύτιμο απόκτημά του, για να της σώσει τη ζωή. Όλα αυτά τα θαυμαστά και άλλα συμβαίνουν μέσα από απλά, καθημερινά γεγονότα, επεκτείνοντας τον εσωτερικό κόσμο του Γιαν, πλουτίζοντάς τον, εξευγενίζοντάς τον.
Χρόνο με τον χρόνο, μέχρι που η Κλάρα Γκούλλα κλείνει τα δεκαοχτώ, η αγάπη του Γιαν μεγαλώνει και το δέσιμο μεταξύ πατέρα και κόρης ισχυροποιείται. Οι δύο τους είναι ένα. Εκείνη την περίοδο έρχεται η στιγμή της δοκιμασίας: η κόρη παίρνει την απόφαση να φύγει, να πάει στη μεγάλη πολιτεία. Είναι φυσικά η ανάγκη που την κάνει, μια εξωτερική ανάγκη, αλλά είναι και η ανάγκη της δοκιμασίας.
Καμία δοκιμασία δεν είναι εύκολη, όταν βρισκόμαστε στο ανηφορικό μονοπάτι της τελείωσης. Ο Γιαν ξεπερνά με επιτυχία την πρώτη δοκιμασία – τον πειρασμό να ξεγλιστρήσει πίσω στην πρότερη αδιαφορία του – και κρατά ζωντανή την καρδιά του, για να δοκιμάσει πλήρως τις δυσκολίες της απώλειας. Η Κλάρα δεν γράφει, δεν στέλνει καθόλου νέα της. Μόνο στο πέρας του πρώτου έτους, στέλνει στον δικηγόρο του χωριού τα χρήματα που χρειάζονται οι γονείς για να ξεχρεώσουν το καλύβι τους. Και ύστερα σιωπή.
Πώς αντιμετωπίζει ο Γιαν αυτήν τη σιωπή; Και ακόμα περισσότερο, πώς αντιδρά όταν αργότερα αρχίζουν να φτάνουν ειδήσεις ότι η κόρη του έχει πάρει άσχημο δρόμο; Ο Γιαν πια δεν κινδυνεύει, η καρδιά του δεν κινδυνεύει. Η αγάπη του έχει γίνει τόσο ισχυρή που δεν βάλλεται από τίποτα. Ο Θεός τον λυπήθηκε, λέει η γυναίκα του, και «του έβαλε ένα τυφλοπάνι στα μάτια του, για να μην μπορεί να βλέπει ό,τι δεν αντέχει να δει. Γι’ αυτό πρέπει να Τον ευγνωμονούμε».
Mikael Lindgren, Anna «Pluck» Söderling, από τη θεατρική μεταφορά του βιβλίου σε σενάριο και σκηνοθεσία της Åsa Ekberg (2020).
Πόση σοφία κρύβεται σε αυτά τα λόγια. Μάς δείχνουν μια άλλη όψη των πραγμάτων, αυτή που βρίσκεται πίσω από τα φαινόμενα και δεν έχουμε συνηθίσει να τη βλέπουμε. Όταν ο Γιαν αρχίζει να σκέφτεται και να λέει ότι η κόρη του είναι ‘αυτοκρατόρισσα της Πορτογαλίας’ και ότι είναι οι ευθύνες του αξιώματός της που την κρατούν μακριά, αναγορεύοντας και τον εαυτό του σε Αυτοκράτορα, είναι η μεγάλη αγαθότητά του, όπου έχει φτάσει με τη χάρη της αγάπης, που δεν επιτρέπει σε καμία κακή σκέψη να εισβάλει στον νου του. Χάρη σε αυτήν, αντιδρά πάντα καλοπροαίρετα σε κάθε πείραγμα των συγχωριανών του, πάντα υπεράνω οιασδήποτε κακίας, με αποτέλεσμα και εκείνοι να τον αποδέχονται τελικά, παρά τα πειράγματά τους.
Όλα τα χρόνια της απουσίας της κόρης του, ο Γιαν με την ‘τρέλα’ του αλλά και την καλοσύνη και την εντιμότητά του, γίνεται απαραίτητος και αγαπητότατος στο χωριό. Παράλληλα, βλέπουμε δίπλα του να σκιαγραφούνται διάφοροι άλλοι χαρακτήρες, όχι όλοι τόσο καλοί και έντιμοι. Η κακία του κόσμου υπάρχει πάντα δίπλα στην καλοσύνη, όπως φαίνεται πως είναι ο νόμος αυτού του κόσμου. Ποτέ όμως δεν μένει ατιμώρητη.
Η αγάπη του Γιαν έχει οξύνει και τη διαίσθησή του, που πηγαίνει πέρα από την κόρη του και σε άλλους κατοίκους του χωριού και γεγονότα. Οι ‘προφητείες’ του, που εκπληρώνονται, γεννούν και ένα είδος σεβασμού προς το πρόσωπό του, και ενισχύουν το μήνυμα του έργου ότι ο Γιαν έχει περάσει σε ένα άλλο επίπεδο, ότι δεν είναι πια όπως οι κοινοί άνθρωποι.
Ενδιαφέρον είναι το σημείο όπου ο Γιαν στερείται των αυτοκρατορικών διασήμων του. Προσπαθώντας να κατανοήσει γιατί συνέβη αυτό, ο Γιαν στρέφεται προς τα μέσα και αναζητά την αιτία στις πράξεις και τις σκέψεις του. Τελικά, το βρίσκει: ήταν η σκληρότητα και η απόρριψη που έδειξε απέναντι σε μία συγγενή του. Η Κλάρα ποτέ δεν θα μπορούσε να εγκρίνει αυτήν τη σκληρότητα. Στο βασίλειό της είναι όλοι καλοδεχούμενοι. Τότε, τού επιστρέφονται τα πράγματά του.
Για όσους μένουν εγκλωβισμένοι σε μικρότητες, ο Γιαν μένει παρεξηγημένος ως το τέλος. Η κόρη, που επιστρέφει μετά από χρόνια, με καρδιά που έχει σκληρύνει, αδυνατεί να νιώσει τον πατέρα της. Ντρέπεται για λογαριασμό του, θέλει να τον εγκαταλείψει.
Το τελευταίο θέμα του βιβλίου είναι αυτό της εξιλέωσης, της μετάνοιας και της συγχώρεσης. Εφόσον ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζει χωρίς να κάνει κανένα κακό, αυτό πρέπει να ξεπληρωθεί. Όταν αναγνωρίζει αυτή την ανάγκη και τη δέχεται, χάνεται το σκληρό περίβλημα που έχει σκεπάσει την καρδιά και αυτή μπορεί να ανοίξει και πάλι. Να νιώσει τη λύπη πλέρια και να κλάψει. Και να συγχωρεθεί. Γιατί «όποιος δεν νιώθει μ’ όλη του την καρδιά ούτε λύπη ούτε χαρά, αυτός δεν μπορεί να λογαριάζεται σωστός άνθρωπος.»
Η μετάφραση του βιβλίου έχει γίνει με φροντίδα και σεβασμό από τα σουηδικά από τον πατέρα Ευσέβιο Βίττη, ο οποίος έχει γράψει και την εισαγωγή, για τις εκδόσεις Ακρίτας.
Από τότε που ήταν παιδί και έβλεπε στην τηλεόραση τις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι επιζώντες του Ολοκαυτώματος, ο Ντέιβιντ Μάτας ήθελε να αγωνιστεί ενάντια στην αδικία. Αυτή την επιθυμία του καλλιέργησε μέσα από δεκαετίες ακούραστης εργασίας στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως δείχνει το συγκινητικό ντοκιμαντέρ «The Justice Hunter» («Ο Κυνηγός της Δικαιοσύνης», 2023) της Καναδής σκηνοθέτιδας Γιολάντα Παπίνι-Πόλοκ.
«Με συνεπήρε η ακούραστη αναζήτησή του για δικαιοσύνη και η προθυμία του να αντιμετωπίσει τα πιο σκοτεινά ζητήματα με ειλικρίνεια και θάρρος. Το ταξίδι του έγινε για μένα ‘φάρος’ ελπίδας και σθένους σε έναν κόσμο που συχνά διστάζει να αντιμετωπίσει τις δυσάρεστες αλήθειες», δήλωσε η Παπίνι-Πόλοκ.
Η ταινία, η οποία προβάλλεται πλέον στις πλατφόρμες NTD Films και Gan Jing World, παρουσιάζει τη ζωή του Μάτας ως αφοσιωμένου υπερασπιστή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Από τότε που έγινε δικηγόρος, έχει ασχοληθεί με υποθέσεις που περιλαμβάνουν τη δίωξη ναζιστών εγκληματιών πολέμου, τη βοήθεια προσφύγων που διαφεύγουν από πολέμους και διώξεις και, κυρίως, την αποκάλυψη του ειδεχθούς εγκλήματος αφαιρέσεων ζωτικών οργάνων κρατουμένων συνείδησης από το Κομμουνιστικό Κόμμα Κίνας (ΚΚΚ).
«Μαθαίνοντας για τις ζωές που έχει επηρεάσει – είτε βοηθώντας πρόσφυγες είτε αποκαλύπτοντας παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων – συνειδητοποιούμε την ανθρώπινη πλευρά της δράσης του, αλλά και τη σημασία της αφήγησης της ιστορίας του», δήλωσε η Παπίνι-Πόλοκ.
Η Παπίνι-Πόλοκ, Καναδή εκπαιδευτικός που έγινε σκηνοθέτις, γνώρισε για πρώτη φορά τον Μάτας όταν τον άκουσε να μιλά για τον αντισημιτισμό. Στη συνέχεια, εμβάθυνε στο έργο του για τα ανθρώπινα δικαιώματα όταν του πήρε συνέντευξη για τη μικρού μήκους ταινία της «Painful Truth: The Falun Gong Genocide» («Οδυνηρή Αλήθεια: Η Γενοκτονία του Φάλουν Γκονγκ», 2019).
Το Φάλουν Γκονγκ (επίσης γνωστό ως Φάλουν Ντάφα) είναι μια ειρηνική άσκηση διαλογισμού που βασίζεται στις αρχές της αλήθειας, της καλοσύνης και της ανεκτικότητας. Από το 1999, δεκάδες εκατομμύρια ασκούμενοί του έχουν υποστεί σκληρές διώξεις από το ΚΚΚ, με τακτικές όπως εκφοβισμό στα σχολεία και τους χώρους εργασίας, φυλάκιση, βασανιστήρια, δολοφονίες και, το πιο αποτρόπαιο, εξαναγκαστικές αφαιρέσεις οργάνων, όπως τεκμηρίωσαν η αρχική έκθεση του 2006 των Μάτας και Κίλγκουρ και άλλες μεταγενέστερες έρευνες.
Ήταν το έργο του για τις εξαναγκαστικές αφαιρέσεις οργάνων από κρατούμενους συνείδησης, κυρίως ασκούμενους του Φάλουν Γκονγκ, που χάρισαν στον Μάτας και τον συνεργάτη του, τον αείμνηστο Ντέιβιντ Κίλγκουρ, την υποψηφιότητα για το Νόμπελ Ειρήνης το 2010. Οι προσπάθειές τους είχαν ως αποτέλεσμα την ενημέρωση της διεθνούς κοινότητας, αλλά και για την εισαγωγή νομοθεσίας σε διάφορες χώρες, συμπεριλαμβανομένων του Καναδά και των Ηνωμένων Πολιτειών, με στόχο την καταπολέμηση αυτού του εγκλήματος κατά της ανθρωπότητας.
Η δημιουργία του «Κυνηγού της Δικαιοσύνης»
Η Παπίνι-Πόλοκ κυκλοφόρησε το ντοκιμαντέρ «Ο Κυνηγός της Δικαιοσύνης» το 2023, τιμώντας τον Ντέιβιντ Μάτας. Μέσα από εκτενείς συνεντεύξεις, παρουσίασε την ιστορία ενός ανθρώπου που αφιέρωσε τη ζωή του στην υπεράσπιση της δικαιοσύνης και των διωκόμενων κοινοτήτων σε όλο τον κόσμο.
«Ορισμένες από τις πιο συγκινητικές στιγμές [κατά τη διαδικασία παραγωγής της ταινίας] ήταν οι ιστορίες που άκουγα για την ακούραστη αφοσίωση του Ντέιβιντ Μάτας στη δικαιοσύνη και τη βαθιά επίδραση του έργου του. Οι συζητήσεις με συναδέλφους, φίλους και εμπειρογνώμονες που μοιράστηκαν πληροφορίες για τη συμβολή του ήταν απίστευτα συγκινητικές», δήλωσε η Παπίνι-Πόλοκ.
Ως παιδί μιας επιζήσασας του Ολοκαυτώματος και ενός πρόσφυγα από αραβική χώρα, η Παπίνι-Πόλοκ κατανοεί τη σημασία του σθένους και της δικαιοσύνης, αλλά και την ανάγκη ενίσχυσης των φωνών των καταπιεσμένων.
«Πριν από τη μετάβαση μου στον κινηματογράφο, ως εκπαιδευτικός, επικεντρωνόμουν στην προώθηση της κριτικής σκέψης και της κοινωνικής ευθύνης στους μαθητές μου. Έτσι, ένιωσα σαν φυσική επέκταση αυτής της αποστολής την κινηματογραφική παραγωγή, η οποία μου επιτρέπει να προσεγγίσω ευρύτερο κοινό και να έχω μεγαλύτερο αντίκτυπο», δήλωσε.
Το έργο της Παπίνι-Πολόκ περιλαμβάνει τα ντοκιμαντέρ «Never Again: A Broken Promise» («Ποτέ ξανά: Η υπόσχεση που αθετήθηκε», 2016), το οποίο συνδέει τις γενοκτονίες του Ολοκαυτώματος, των Γιαζίντι, της Ρουάντα και των ιθαγενών, και το «Get Over It: A Path to Healing» («Ξεπέρασε το: Ένα μονοπάτι προς τη θεραπεία», 2019), το οποίο περιγράφει λεπτομερώς την κρίση υγείας που αντιμετωπίζει η κοινότητα των ιθαγενών στον Καναδά.
Μέσα από τις εμπειρίες της ζωής της και το έργο της ως κινηματογραφίστρια και εκπαιδευτικός, η Παπίνι-Πολόκ συνειδητοποίησε ότι η αντιμετώπιση θεμάτων που άπτονται παραβιάσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι μια διαδικασία που απαιτεί υπομονή και αφοσίωση. Αυτό συμβαίνει επειδή οι άνθρωποι μπορεί να διστάζουν να ορθώσουν το ανάστημά τους, συχνά λόγω παραγόντων όπως η απάθεια, ο φόβος και τα συστημικά εμπόδια.
«Πολλοί άνθρωποι αισθάνονται συγκλονισμένοι ή αδύναμοι να αντιμετωπίσουν αδικίες μεγάλης κλίμακας. Άλλοι μπορεί να δίνουν προτεραιότητα στα προσωπικά ή εθνικά συμφέροντα έναντι των ηθικών ανησυχιών», δήλωσε η Παπίνι-Πόλοκ.
Υπάρχουν, όμως, και άλλοι παράγοντες: «Η παραπληροφόρηση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και ακόμη και στα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης συμβάλλει επίσης στην παρανόηση ή την άρνηση. Η έλλειψη ευαισθητοποίησης ή η αποτυχία εξανθρωπισμού των θυμάτων παίζει επίσης σημαντικό ρόλο».
Ωστόσο, κατά την άποψή της, οι καταστάσεις αυτές μπορούν να αντιστραφούν: «Η εκπαίδευση και η έκθεση σε ατομικές ιστορίες μπορούν να ‘σπάσουν’ αυτή την αδιαφορία, καλλιεργώντας την ενσυναίσθηση και το αίσθημα ευθύνης».
Μέσα από τις ταινίες της για τα ανθρώπινα δικαιώματα τα τελευταία εννέα χρόνια, η Παπίνι-Πόλοκ έχει προσπαθήσει να αντιμετωπίσει πολλά από αυτά τα ζητήματα. Ο «Κυνηγός της Δικαιοσύνης», είναι ένα τέτοιο ντοκιμαντέρ, που προσπαθεί να εμπνεύσει το κοινό να γίνει ενεργά συμμέτοχο στον αγώνα για τα ανθρώπινα δικαιώματα.
«Το μήνυμα είναι ότι η δικαιοσύνη απαιτεί δράση», δήλωσε η Παπίνι-Πόλοκ. «Κάθε άτομο έχει τη δύναμη να συμβάλει στην αλλαγή μέσω της υπεράσπισης, της εκπαίδευσης ή απλώς της ενημέρωσης.»
Έμπνευση για νεαρούς αναγνώστες
Καθώς γνώριζε περισσότερα για την ιστορία του Ντέιβιντ Μάτας, η Παπίνι-Πόλοκ συνειδητοποίησε ότι το μήνυμα της ζωής και του έργου του δεν θα ενέπνεε μόνο τους ενήλικες αλλά και τα παιδιά.
«Οραματίστηκα ένα εικονογραφημένο βιβλίο που θα μπορούσε να μεταφράσει την πολύπλοκη και θαρραλέα ζωή του σε μια ιστορία με την οποία θα μπορούσαν να συνδεθούν τα παιδιά – μια ιστορία που θα τα ωθούσε να σκεφτούν τη δύναμη τού να υπερασπίζεσαι τους άλλους. Το εικονογραφημένο βιβλίο «Ο Κυνηγός της Δικαιοσύνης» είναι κάτι περισσότερο από ένα αφιέρωμα. Είναι μια πρόσκληση προς τους νέους να δουν ότι ένας άνθρωπος με θάρρος και πεποίθηση μπορεί να καταπολεμήσει την αδικία.»
Το βιβλίο, που κυκλοφόρησε τον Σεπτέμβριο του 2024, ανοίγει με μια αφιέρωση σε «όλους τους καθημερινούς ήρωες που εργάζονται ακούραστα για να κάνουν τον κόσμο καλύτερο». Εκτιμά «αυτούς που δείχνουν καλοσύνη με μικρούς και σημαντικούς τρόπους, που υπερασπίζονται το σωστό ακόμα και όταν είναι δύσκολο και που πιστεύουν ότι κάθε πράξη αγάπης και θάρρους μπορεί να πυροδοτήσει ένα καλύτερο μέλλον».
Το εικονογραφημένο βιβλίο της Παπίνι-Πόλοκ παρουσιάζει τον Ντέιβιντ Μάτας ως έναν υπερήρωα με κάπα, κάποιον «που κάνει τις καρδιές να μεγαλώνουν». Η ιστορία ξεκινά με τον ίδιο ως μικρό αγόρι στο Γουίνιπεγκ του Καναδά, να μαθαίνει για τη δυσχερή θέση των Εβραίων επιζώντων του Ολοκαυτώματος και να διδάσκεται από τη μητέρα του ότι η δράση του μπορεί να κάνει τον κόσμο ένα πιο δίκαιο μέρος.
Ο νεαρός Ντέιβιντ εκδηλώνει το αίσθημά του περί δικαίου στην παιδική χαρά, αντιστέκεται στους νταήδες και μιλάει στους φίλους και τους συμμαθητές του για τη σημασία του να μοιράζεσαι και να νοιάζεσαι. Το βιβλίο τον δείχνει τελικά να γίνεται δικηγόρος με την αποστολή να αποδώσει δικαιοσύνη για τις διωκόμενες ομάδες.
Η Παπίνι-Πολόκ λέει ότι τα σχόλια που έχει λάβει από τα παιδιά και τις οικογένειές τους είναι πολύ ενθαρρυντικά. Ως εικονογραφημένο βιβλίο, αναφέρει, «ο ‘Κυνηγός της Δικαιοσύνης’ άνοιξε σημαντικές συζητήσεις στο σπίτι για τη δικαιοσύνη, το θάρρος και την ενσυναίσθηση – θέματα που δεν πίστευαν ότι τα παιδιά τους ήταν έτοιμα να συζητήσουν ακόμα.
«Τα παιδιά φαίνεται να γοητεύονται από την ιστορία του Ντέιβιντ Μάτας, θέτοντας συχνά στοχαστικές ερωτήσεις σχετικά με το τι σημαίνει να υπερασπίζεσαι τους άλλους και γιατί κάποιοι άνθρωποι αφιερώνουν τη ζωή τους στην καταπολέμηση της αδικίας», δηλώνει η σκηνοθέτις.
«Είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη και οι γονείς νιώθουν να εμπνέονται για να υπερασπιστούν το δίκαιο. Κάποιοι μοιράστηκαν ότι τώρα ερευνούν τα θέματα που θίγονται στο βιβλίο για να τα κατανοήσουν καλύτερα, καθώς η ιστορία σκόπιμα δεν εμβαθύνει πολύ σε ορισμένα θέματα για να παραμείνει κατάλληλη και προσιτή στους νεαρούς αναγνώστες».
Τόσο το ντοκιμαντέρ «Ο Κυνηγός της Δικαιοσύνης» όσο και το εικονογραφημένο βιβλίο τονίζουν «τη σημασία του θάρρους, της ηθικής ακεραιότητας και της επιμονής στον αγώνα για τα ανθρώπινα δικαιώματα», δήλωσε η Παπίνι-Πόλοκ – όλες αξίες που σίγουρα χρειάζεται να εκτιμούμε στον κόσμο μας σήμερα.
Το ντοκιμαντέρ «The Justice Hunter» είναι τώρα διαθέσιμο για να το παρακολουθήσετε στο NTD Films και στο Gan Jing World.
