Παράδοση

Στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστώνης, περισσότερα από τέσσερεις χιλιάδες χρόνια ιστορίας παρουσιάζονται στην έκθεση «Beyond Brilliance: Highlights from the Jewelry Collection». Ιστορίες από το μακρινό παρελθόν και το παρόν – ιστορίες αγάπης, πολέμου, θανάτου, εμπορίου, πολιτικής, επιστήμης και τέχνης – αφηγούνται μέσα από τα περισσότερα από 150 εκθέματα που εκτίθενται στη πρόσφατα ανακαινισμένη γκαλερί.

Η έκθεση, για τον σχεδιασμό και την υλοποίηση της οποίας χρειάστηκαν τέσσερα χρόνια, «προβάλλει την εξαιρετική συλλογή κοσμημάτων του Υπουργείου Οικονομικών των ΗΠΑ, μια από τις πιο εκτεταμένες στον κόσμο», λέει η Έμιλυ Στέρερ [Emily Stoehrer], επιμελήτρια κοσμημάτων του μουσείου. Η κα Στέρερ είναι η μόνη επιμελήτρια μουσείου με αντικείμενο αποκλειστικά το κόσμημα, στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Αυτή η έκθεση, που άνοιξε τον Μάιο, θα είναι μόνιμη, με ετήσιες εναλλαγές ορισμένων εκθεμάτων.

Πολλά από αυτά προέρχονται από αρχαίους πολιτισμούς, άλλα από τον 19ο και από τον 20ο αιώνα, ενώ υπάρχουν και κοσμήματα κοστουμιών και σύγχρονα κοσμήματα, που συνδυάζουν παραδοσιακά θέματα με τα πιο σύγχρονα υλικά.

Αρχαία και σύγχρονα κοσμήματα

Το κόσμημα αποτελεί μία από τις αρχαιότερες μορφές τέχνης στον κόσμο. Τα παλαιότερα δείγματα κοσμημάτων, η δημιουργία και χρήση των οποίων αποτελεί διαχρονική παγκόσμια ανθρώπινη τάση, δημιουργήθηκαν τουλάχιστον 100 χιλιάδες χρόνια πριν. Στα παλαιότερα δείγματα, οι χάντρες αποτελούν βασικά στοιχεία, όπως παραδείγματος χάριν, σε ένα από τα αρχαιότερα εκθέματα, την αρχαία αιγυπτιακή τραχηλιά Wesekh ή Usekh, που χρονολογείται από το 2246-2152 π.Χ.

Αυτή η τραχηλιά-κόσμημα απαρτίζεται από χρυσό, σπάνιο τυρκουάζ (το οποίο πιθανώς εξορύχθηκε στη χερσόνησο του Σινά), ακριβό λάπις λάζουλι (πιθανώς από το Αφγανιστάν) και στεατίτη (ή σαπωνόλιθο). Η εξωτερική χρυσή σειρά συντίθεται από μικρά μέρη φτιαγμένα σε σχήμα σκαραβαίου, σύμβολο αναγέννησης, προστασίας και καλής τύχης στην αρχαία Αίγυπτο, που συνήθως συνόδευε τους νεκρούς. Το συγκεκριμένο κόσμημα ανακτήθηκε από τον τάφο ενός δικαστικού αξιωματούχου.

Το μουσείο χρησιμοποιεί ψηφιακά μέσα για μία αναβαθμισμένη εμπειρία θέασης. Τα βίντεο δείχνουν την μπροστινή και την πίσω όψη ορισμένων αντικειμένων και μπορείτε να κατεβάσετε μια λεπτομερή ηχητική περιήγηση από το διαδίκτυο. Ενώ εκτίθενται πολλά μεγάλα κομμάτια, ένα μικρό αρχαιοελληνικό σκουλαρίκι του 350-325 π.Χ., που απεικονίζει τη θεά Νίκη να οδηγεί ένα άρμα με δύο άλογα, είναι ένα από τα πιο εκλεκτά κομμάτια της συλλογής. Οι επιστήμονες πιστεύουν ότι το σκουλαρίκι ανήκε πιθανώς σε ένα βασιλικό πρόσωπο ή χρησιμοποιήθηκε για τη διακόσμηση ενός αγάλματος, δεδομένης της εκπληκτικής δεξιοτεχνίας που μαρτυρά.

Το σκουλαρίκι αποτελείται από περισσότερα από 100 κομμάτια συγκολλημένα μεταξύ τους. Η Νίκη φορά χιτώνα με ζώνη και κρατά τα ηνία των αλόγων. Στο πρόσωπό της ο καλλιτέχνης έχει αποτυπώσει μία έκφραση απόλυτης συγκέντρωσης. Τα λεπτοδουλεμένα φτερά της θεάς εντείνουν την αίσθηση της κίνησης. Η κορυφή του σκουλαρικιού είναι σχηματισμένη σαν ένα λουλούδι ή φρούτο.

Το Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστώνης διαθέτει επίσης μια ιδιαίτερα πλούσια συλλογή κοσμημάτων από τον 19ο και τον 20ο αιώνα. Ένα από τα εξέχοντα αντικείμενά της, μία αετόσχημη καρφίτσα του 1840 από το Κοβούργο, συνδέεται με τη βασιλική οικογένεια της Βαυαρίας. Συγκεκριμένα, ήταν μια από τις δώδεκα που δημιούργησε ο πρίγκιπας Αλβέρτος ως δώρο από τη βασίλισσα Βικτωρία της Αγγλίας στους αχθοφόρους του τρένου στο γάμο τους.

Πρόκειται για το πρώτο κομμάτι που απέκτησε αμερικανικό μουσείο. Οι βασιλικές παράνυμφοι έπαιρναν παραδοσιακά ένα περιστέρι ως δώρο. Σε αυτή την περίπτωση, ο αετός ήταν ένα κατάλληλο σύμβολο για τη γερμανική οικογένεια του Αλβέρτου, του Οίκου του Κοβούργου. Τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν είναι συμβολικά: τυρκουάζ για τη μνήμη, διαμάντια για την αιωνιότητα, ρουμπίνια για το πάθος και μαργαριτάρια για την αληθινή αγάπη.

Ένα σύγχρονο γερμανικό σχέδιο που εκτίθεται είναι ένα μεγάλο ζευγάρι σκουλαρίκια με φούντα, του 2018, από τη Hemmerle, τα οποία κατασκευάστηκαν για την 125η επέτειο της εταιρείας. Οι φούντες, οι οποίες περιέχουν περισσότερα από 200 καράτια ζαφείρια, κρέμονται από βαυαρικές σιδερένιες κορώνες, που απηχούν την κληρονομιά της εταιρείας από το Μόναχο.

Κοσμήματα στα βήματα του παρελθόντος

Τον 19ο αιώνα είχαν μεγάλη απήχηση τα κοσμήματα που αναβίωναν παλαιότερες εποχές, κυρίως χάρις στις αρχαιολογικές ανασκαφές της εποχής, που ενέπνευσαν την ανάπτυξη αυτού του κινήματος. Από τους σπουδαιότερους δημιουργούς θεωρείται η ιταλική εταιρεία Castellani, η οποία ειδικεύεται στα μικροψηφιδωτά.

Με τον όρο αυτό εννοούμε τα ψηφιδωτά-μινιατούρες, που συναρμολογούνται από μικροσκοπικά θραύσματα γυαλιού. Ένα ωραιότατο δείγμα είναι μία στρογγυλή καρφίτσα του 1870, που περιέχει στο κέντρο της σχέδιο κεφαλής λιονταριού, σχηματισμένο με την τεχνική του μικροψηφιδωτού. Το κεφάλι του λιονταριού με το στοχαστικό του βλέμμα παραπέμπει στα μωσαϊκά δαπέδου της Πομπηίας, που είχαν ανακαλυφθεί εκείνη την περίοδο. Στην αρχαία Ρώμη, τα λιοντάρια ήταν σύμβολο δύναμης και θάρρους.

Ένα άλλο δημοφιλές κίνημα εκείνης της περιόδου ήταν η αναβίωση της Αναγέννησης.

Στην έκθεση περιλαμβάνεται μία εβραϊκή βέρα, η οποία κατασκευάστηκε στην Κεντρική Ευρώπη τον 19ο αιώνα, αλλά με το στυλ του 16ου αιώνα. Οι εβραϊκές βέρες γάμου είναι παραδοσιακά απλές βέρες, αλλά μερικές φορές χρησιμοποιούνται περίπλοκα σχέδια κατά τη διάρκεια της τελετής. Η δομή στην κορυφή του δακτυλιδιού, εν προκειμένω, είναι κατασκευασμένη στο σχήμα του ναού της Ιερουσαλήμ. Στο δείγμα που κατέχει το Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστώνης η οροφή ανοίγει. Αν και δεν έχει πολύτιμους λίθους, το δαχτυλίδι αυτό είναι όμορφα διακοσμημένο και επισμαλτωμένο. Ο δημιουργός του κοσμήματος πιθανότατα επηρεάστηκε από θησαυρούς που ανακαλύφθηκαν το 1800.

Ένα κλασικό κόσμημα της υψηλής κοινωνίας, από τα τέλη του 19ου αιώνα, είναι το κολιέ με φυσικά μαργαριτάρια και διαμάντια, που ανήκε στον αυστριακό κλάδο της οικογένειας Ρόθτσιλδ. Αυτό το όμορφο κομμάτι περιέχει δέκα απόλυτα ταιριαστά φυσικά μαργαριτάρια – ένα σπάνιο επίτευγμα. Αυτά τα φυσικά μαργαριτάρια θεωρούνταν πιο πολύτιμα και από τα διαμάντια, έως ότου οι άνθρωποι κατέκτησαν τη διαδικασία δημιουργίας καλλιεργημένων μαργαριταριών στις αρχές του 20ου αιώνα. Αυτό το κολιέ ανήκε στη συλλογή της βαρόνης Κλαρίσα ντε Ρόθτσιλδ.

Όταν οι Ναζί προσάρτησαν την Αυστρία το 1938, η βαρόνη βρισκόταν στο Λονδίνο, ταξιδεύοντας με μεγάλο μέρος της συλλογής κοσμημάτων της. Αυτό το περιδέραιο ήταν μαζί της και έτσι γλίτωσε τη λεηλασία των Ναζί. Το κόσμημα είναι αντιπροσωπευτικό του κινήματος της Belle Époque, ιδιαίτερα του στιλ ‘γιρλάντας’, το οποίο χαρακτηρίζεται από καμπυλωτά σχέδια και γραμμές.

Το περιδέραιο είναι φτιαγμένο από επαργυρωμένο χρυσό: το ασήμι θεωρούνταν πιο κατάλληλο για τα άχρωμα διαμάντια, ώστε να διατηρείται η λευκή αίσθηση. Η χρυσή βάση ήταν απαραίτητη για να αποτραπεί η αμαύρωση του δέρματος ή των ρούχων του χρήστη. Όταν δημιουργήθηκε αυτό το κολιέ, η επεξεργασία της πλατίνας ήταν ακόμα δύσκολη, κάνοντάς την ακατάλληλη για χρήση.

Όταν, αργότερα, η νέα τεχνογνωσία διευκόλυνε την επεξεργασία της, αντικατέστησε σταδιακά τον επαργυρωμένο χρυσό. Ένα ‘πατριωτικό’ παράδειγμα χρήσης της πλατίνας είναι η καρφίτσα με το σχέδιο της αμερικανικής σημαίας από τους Black, Starr and Frost, έναν από τους παλαιότερους οίκους κοσμημάτων στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Στην έκθεση, παρουσιάζεται επίσης η πιο διάσημη αμερικανική μάρκα κοσμημάτων Tiffany & Co. Ένα από τα προϊόντα τους είναι ένα εξωτικό κόσμημα χεριών που δημιουργήθηκε γύρω στο 1893. Ο επικεφαλής σχεδιαστής της εταιρείας, Τζορτζ Πώλντινγκ Φάρναμ, ανέπτυξε την ιδέα του.

Έμπνευσή του στάθηκε το ινδικό κατπάλ, ένα παραδοσιακό κόσμημα γάμου. Πολύχρωμοι ημιπολύτιμοι λίθοι σε χρυσό πλαίσιο περιβάλλουν τον καρπό, απλώνονται στη ράχη του χεριού και τυλίγονται στα τέσσερα δάχτυλα. Για να μπορέσει το κοινό να καταλάβει την πολυπλοκότητα του κομματιού, η παρουσίασή του γίνεται πάνω στο μοντέλο ενός χεριού.

Σχέδια Art Nouveau και Art Deco

Το τέλος του 19ου και οι αρχές του 20ου αιώνα σημαδεύτηκαν από δύο από τα πιο διάσημα κινήματα κοσμήματος: το Art Nouveau και το Art Deco. Ένα ισπανικό μενταγιόν από το Fuset y Grau, που απεικονίζει ένα κορίτσι να κάνει φούσκες από μαργαριτάρια, το οποίο χρονολογείται γύρω στο 1910, αποτελεί  απολαυστικό δείγμα του πρώτου κινήματος, που χαρακτηρίζεται από ρέουσες γραμμές, φυσικά μοτίβα, γυναικείες φιγούρες και τη χρήση σμάλτου pliqué-à-jour. Αυτή η τεχνική σμάλτου δεν έχει πίσω πλευρά και μιμείται εκπληκτικά το βιτρό.

Το Art Deco χρησιμοποίησε τολμηρά γεωμετρικά σχήματα, νέες πέτρες και νέα υλικά. Ένα εντυπωσιακό αντικείμενο που παρουσιάζεται στην έκθεση του Μουσείου είναι η καρφίτσα της Μάρτζορι Μέρριγουεδερ Ποστ του 1929, που κατασκευάστηκε από την Oscar Heyman Bros. για τη Marcus & Co., έναν διάσημο Αμερικανό κοσμηματοπώλη από τη Νέα Υόρκη.

Αυτή η μοντέρνα καρφίτσα από πλατίνα χρησιμοποιεί ένα ιστορικό αντικείμενο – ένα σκαλισμένο σμαράγδι 60 καρατίων από τον 17ο αιώνα. Αυτό το σμαράγδι εξορύχθηκε στη Νότια Αμερική, μεταφέρθηκε στην Ευρώπη και στη συνέχεια στην Ινδία με ένα πορτογαλικό πλοίο, όπου τελικά έναν αρχιτεχνίτης σκάλισε επάνω του λουλούδια ίριδας. Τα σμαράγδια είναι γνωστό ότι είναι δύσκολο να σκαλιστούν και οι Ινδοί τεχνίτες έγιναν ειδικοί σε αυτή την τέχνη κατά τη διάρκεια της δυναστείας των Μουγκάλ. Η Ποστ συγκέντρωσε μια ιστορική συλλογή κοσμημάτων και αυτή η καρφίτσα ήταν ένα από τα πιο πολύτιμα κομμάτια της.

Η καρφίτσα της Ποστ εκτίθεται δίπλα σε μια σύγχρονη ινδική καρφίτσα του Μπαγκάτ. Αυτό το κόσμημα θυμίζει το «τζάλι», τη διακοσμητική σχάρα παραθύρων που βρίσκεται σε διάφορους τύπους κτιρίων στην περιοχή. Τα σμαράγδια χρησιμοποιήθηκαν για να μιμηθούν τα βρύα που φυτρώνουν σε πολλούς αρχιτεκτονικούς χώρους στη Βομβάη. Κατασκευασμένο με σμαράγδια της Κολομβίας, το κομμάτι συνδυάζει μοτίβα Μουγκάλ και Art Deco. Έφυγε από το εργαστήριο τον Φεβρουάριο του 2024 και έφτασε στο Μουσείο της Βοστώνης τον Απρίλιο, όντας έτσι το νεότερο απόκτημά της.

Ωστόσο, το αστέρι της έκθεσης είναι η καρφίτσα του Μπουαβέν ‘Αστερίας’, του 1937, ένα από τα πιο διάσημα κοσμήματα του 20ου αιώνα. Η καρφίτσα, σχεδιασμένη από τη διάσημη Γαλλίδα σχεδιάστρια Ζιλιέτ Μουτάρ, ανήκε στην ηθοποιό του Χόλιγουντ Κλοντέτ Κολμπέρ. Έχοντας μήκους 10 εκ., είναι κατασκευασμένη από χρυσό, 71 ρουμπίνια και 665 αμέθυστους. Πιστεύεται ότι μόνο τέσσερα δείγματα με αυτόν τον συνδυασμό λίθων κατασκευάστηκαν τη δεκαετία του 1930. Επιπλέον, η καρφίτσα είναι πλήρως αρθρωμένη, αποτελούμενη από αρθρώσεις που κινούνται, δίνοντας την εντύπωση αληθινού θαλάσσιου πλάσματος. Παρά τον περίπλοκο σχεδιασμό, είναι ένα κομψοτέχνημα.

Ο κόσμος της πανίδας και της χλωρίδας ανέκαθεν ήταν μία γόνιμη πηγή έμπνευσης για κοσμήματα. Η έκθεση παρουσιάζει πολλά παραδείγματα λουλουδιών και πεταλούδων, συμπεριλαμβανομένων δύο σύγχρονων κομματιών από Κινέζους σχεδιαστές, που έχουν ανανεώσει το σχήμα τους χρησιμοποιώντας τιτάνιο. Οι σχεδιαστές κοσμημάτων υψηλής ποιότητας προτιμούν αυτό το μέταλλο επειδή μπορεί να ανοδιωθεί για να δημιουργήσει μια πλούσια γκάμα χρωμάτων. Επιπλέον, το ελάχιστο βάρος του επιτρέπει τη δημιουργία μεγάλων, αλλά ευκολοφόρετων κομματιών.

Η εντυπωσιακή γλυπτική καρφίτσα πεταλούδα Forever Dancing-Bright Star του Ουώλας Τσαν είναι φτιαγμένη από χρωματιστά διαμάντια και πραγματικά δείγματα φτερών πεταλούδας. Ο Τσαν είναι ένας από τους σημαντικότερους σχεδιαστές κοσμημάτων της εποχής μας. Αυτή η καρφίτσα είναι το πρώτο έργο του Τσαν που περιλαμβάνεται στη συλλογή ενός αμερικανικού μουσείου. Στην κινεζική κουλτούρα, η πεταλούδα συμβολίζει την αιώνια αγάπη και εμφανίζεται στον παραδοσιακό ρομαντικό μύθο των Εραστών της πεταλούδας, το ανατολικό αντίστοιχο με του σαιξπηρικού Ρωμαίου και Ιουλιέττας.

Η έκθεση Beyond Brilliance αναδεικνύει τη δημιουργικότητα και την τεχνική ιδιοφυΐα των ανθρώπων που συμμετείχαν στη δημιουργία κάθε κομματιού και καλεί το κοινό να αιχμαλωτιστεί από την ομορφιά των αντικειμένων και των ιστοριών που έχουν να αφηγηθούν, κάτι που διευκολύνεται έντονα από την επιμέλεια. Η έκθεση καταφέρνει να αποδείξει ότι το κόσμημα είναι τέχνη, ότι ανήκει στα μουσεία και ότι αποτελεί εκπαιδευτική απόλαυση.

Της Michelle Plastrik

Μετάφραση: Βαλεντίνα Λισάκ

Επιμέλεια: Αλία Ζάε

Στον παραδοσιακό κινεζικό πολιτισμό, όταν θέλουν οι καλλιτέχνες να περιγράψουν έναν ιδανικό γάμο, χρησιμοποιούν τις ακόλουθες οπτικές μεταφορές: το αρμονικό παίξιμο του έρχου, λουλούδια που ανθίζουν κάτω από την πανσέληνο, αιωρούμενους δράκους και φοίνικες, ένα ζευγάρι πάπιες μανδαρίνους που κολυμπούν μαζί, χελιδόνια ή αηδόνια που πετούν σε ζευγάρια.

Οι περισσότερες από αυτές τις εικόνες προέρχονται από τη φύση (με την εξαίρεση των μυθικών ζώων), και μεταξύ τους δεσπόζουν αυτές που απεικονίζουν πουλιά.

Ήδη από τα αρχαία χρόνια, τα πτηνά λογίζονταν ως ευοίωνα σύμβολα. Οι πίνακες πουλιών και λουλουδιών (hua niao hua) είναι ένα από τα τρία κύρια είδη της κινεζικής ζωγραφικής, και τα πουλιά που κελαηδούν συνήθως χρησιμοποιούνται για να εκφράσουν τις ειλικρινείς επιθυμίες του καλλιτέχνη.

Οι ευλογίες των ιερών πουλιών

Ο φοίνικας (fenghuang), ιερό πουλί και σύμβολο της Αυτοκράτειρας της Κίνας, της ειρήνης και της εσωτερικής αγνότητας, αποτελούσε έμβλημα των αριστοκρατικών γάμων. Οι νεόνυμφοι συγκρίνονταν με φοίνικες που πετούν σε ευλογημένη αρμονία.

Το Shuowen Jiezi, ένα αρχαίο κινέζικο λεξικό από τη δυναστεία των Χαν, αναφέρει ότι ο φοίνικας εμφανίζεται μόνο σε μέρη όπου βασιλεύει βαθιά ειρήνη. Σύμφωνα με το λεξικό, ο φοίνικας έχει στήθος χήνας, πλάτη τίγρη, λαιμό φιδιού, ουρά ψαριού, δέρμα δράκου, κεφάλι χελιδονιού και ράμφος κόκορα. Το σώμα του συνδυάζει τα πέντε βασικά χρώματα: λευκό, μαύρο, κόκκινο, πράσινο και κίτρινο, τα οποία συμβολίζουν τις πέντε αρετές του Κομφούκιου: ανεκτικότητα, ορθότητα, γνώση, αφοσίωση και ευπρέπεια.

Σύμφωνα με τις γραφές, Yu Jia είναι το όνομα του προπάτορα όλων των πτηνών, ενώ λέγεται επίσης ότι οι φοίνικες γεννήθηκαν από τους δράκους. Ο φοίνικας (fenghuang) συμβόλιζε τόσο τον σύζυγο όσο και τη σύζυγο: αν και, αρχικά, οι αρσενικοί φοίνικες ονομάζονταν feng και οι θηλυκοί huang, με την πάροδο των ετών οι δύο ονομασίες συγχωνεύτηκαν σε μία και ο φοίνικας έγινε το σύμβολο της ουράνιας θηλυκής δύναμης, όπως ο δράκος ήταν το σύμβολο της αρσενικής.

Το luan (ή luanniao) είναι άλλο ένα μυθικό ιερό πουλί, το οποίο μοιάζει με φοίνικα, αλλά έχει λαμπερό κόκκινο πτέρωμα. Τόσο ο φοίνικας όσο και το λουάν είναι σύμβολα καλής τύχης και ειρήνης, και εμφανίζονται συχνά σε βασιλικές τελετουργίες, πίνακες ζωγραφικής, ως κοσμήματα, αξεσουάρ ή σχέδια ενδυμάτων κλπ.

Κανένα συνηθισμένο πουλί δεν μπορεί να συγκριθεί με τον φοίνικα και το λουάν – η υπεροχή τους είναι αδιαμφισβήτητη. Πολλοί πιστεύουν ότι η εικόνα του λουάν προήλθε από τους χρυσούς φασιανούς. Πίνακες ζωγραφικής που αναπαριστούν ένα ζευγάρι φασιανών είναι επίσης κατάλληλοι για να μεταφέρουν γαμήλιες ευχές.

Αχώριστο μέχρι θανάτου

Οι πάπιες μανδαρίνοι (yuanyang) αντιπροσωπεύουν την ακλόνητη πίστη και αφοσίωση των παντρεμένων ζευγαριών. Οι αρσενικές πάπιες ονομάζονται γιουάν και οι θηλυκές πάπιες ονομάζονται γιανγκ, επομένως μαζί χρησιμοποιούνται συχνά ως σύμβολο συζυγικής ευδαιμονίας και ενότητας.

Οι πάπιες μανδαρίνοι συνήθως κολυμπούν μαζί και ζουν σε ζευγάρια. Ο Λούο Γιουάν, λογοτέχνης που έζησε κατά τη διάρκεια της δυναστείας των Σονγκ, έγραψε ότι οι πάπιες μανδαρίνοι δεν εγκαταλείπουν ποτέ η μία την άλλη και όταν χωρίζονται, πεθαίνουν από θλίψη.

Ως σύμβολο των αχώριστων ζευγαριών, οι πάπιες μανδαρίνοι χρησιμοποιούνταν ευρέως από λόγιους και καλλιτέχνες για να εκφράσουν διάφορες καταστάσεις και συναισθήματα που αφορούν τη συζυγική ζωή: λύπη, ευτυχία, χωρισμό και επανένωση. Για παράδειγμα, ο Λου Τζαολίν, ποιητής της δυναστείας των Τανγκ, έγραψε στο Changan: A Poem Written in Ancient Form:

«Θα πέθαινα χωρίς να το μετανιώσω, αν ήμασταν πουλιά που κολυμπούσαμε μαζί, κάλλιο εγώ κι εσύ να ήμασταν πάπιες μανδαρίνοι παρά αθάνατοι.»

Το ποίημα εκφράζει την ειλικρινή επιθυμία ενός άνδρα να είναι αχώριστος από την αγάπη του.

Στο Βιβλίο των Τραγουδιών και των Ύμνων (Shi Jing), η αφοσίωση των γιουανγιάνγκ εκφράζεται ως εξής:

«Πετάνε σε ζευγάρια και πιάνονται στο δίχτυ. Οι άνθρωποι να είναι ευλογημένοι με καλή τύχη! Κολυμπούν σε ζευγάρια, ενώνονται διπλώνοντας τα φτερά τους. Είθε οι άνθρωποι να είναι ευλογημένοι!».

Παλαιότερα, ο κόσμος έπιανε και δώριζε πάπιες μανδαρίνους. Οι πηγές λένε ότι, αν και τα πουλιά κινδύνευαν και υπέφεραν, ποτέ δεν εγκατέλειπαν το ένα το άλλο.

Ως εκ τούτου, ένα ζευγάρι πάπιες μανδαρίνοι θεωρείται ευλογία για τους νεόνυμφους – σημαίνει ότι, ανεξάρτητα από τις δυσκολίες που ίσως αντιμετωπίσει το ζευγάρι, θα τις ξεπεράσουν μαζί.

Προάγγελοι χαράς, αγάπης και καλοτυχίας

Στην κινεζική παράδοση, ευοίωνα σύμβολα αποτελούν και πουλιά πιο συνηθισμένα, όπως τα χελιδόνια, που συχνά φτιάχνουν τις φωλιές τους κάτω από τις στέγες των σπιτιών μας, και οι κίσσες.

Τα χελιδόνια είναι μικρά, με μαύρη πλάτη, λευκό στήθος και χαρακτηριστική ψαλιδωτή ουρά. Στην παραδοσιακή κινεζική κουλτούρα, τα χελιδόνια συμβολίζουν ένα χαρούμενο και άνετο σπίτι.

Χρησιμοποιούνται, επίσης, για να περιγράψουν ένα ερωτευμένο και αχώριστο ζευγάρι. Στο ποίημα «Swallows Fly in Pairs» (Τα χελιδόνια πετούν σε ζευγάρια), ο ποιητής Λι Μπάι έγραψε για το πώς οι άνθρωποι θαύμαζαν τα χελιδόνια που πάντα πετούσαν ανά δύο. Κι όταν ένα χελιδόνι χάνει τον σύντροφό του, είναι αποκαρδιωτικό να το βλέπεις να πετά μόνο του.

Ένα άλλο σημαντικό πολιτιστικό σύμβολο της Κίνας είναι η κίσσα. Στην αρχαιότητα, οι κίσσες που γκρινιάζουν θεωρούνταν ευοίωνες – οι άνθρωποι έλεγαν ότι το κελάηδημά τους φέρνει καλή τύχη και πλούτο. Γι’ αυτό, στην Κίνα, οι κίσσες αποκαλούνται «τυχερές κίσσες».

Υπάρχει αυτός ο μύθος, από την εποχής της δυναστείας Σονγκ, στον οποίο οι κίσσες φαίνεται πως είναι μεταμορφωμένες νεράιδες:

Κάποτε, ένας άντρας ονόματι Γιουάν Μπογουέν είδε στον ύπνο του μια νεράιδα και της ζήτησε να μείνει μαζί του το βράδυ. Η νεράιδα τού απάντησε:

«Όταν ξημερώσει, πρέπει να φτιάξω μια γέφυρα για την Τζινγιού, το να μείνω εδώ θα είναι ντροπή για το καθήκον μου.»

Όταν ξύπνησε ο Γιουάν, ο ήλιος είχε ήδη ανατείλει και είδε ένα κοπάδι από κίσσες να πετά ανατολικά – η μία από αυτές είχε πέταξε από το παράθυρό του.

Η Τζινγιού ήταν η μικρότερη κόρη του Αυτοκράτορα Νεφρίτη. Όταν η Τζινγιού κατέβηκε στη Γη, ερωτεύτηκε τον Νιουλάν, έναν θνητό βοσκό, και παντρεύτηκαν.

Ωστόσο, ο έρωτάς τους δεν ήταν αποδεκτός από τα Ουράνια και η Βασίλισσα Μητέρα της Δύσης τούς έστειλε σε αντίθετες πλευρές του Ουράνιου Ποταμού (Γαλαξίας). Την έβδομη ημέρα του έβδομου σεληνιακού μήνα, ένα κοπάδι από κίσσες σχημάτισε μια γέφυρα που θα ένωνε τους δύο εραστές και θα τους επέτρεπε να ξανασμίξουν για λίγο.

Σε αυτό το πλαίσιο, οι κίσσες είναι βοηθοί του Έρωτα, που φέρνει κοντά τους εραστές, και η εικόνα μιας κίσσας χρησιμοποιείται συχνά για να συμβολίσει τη συζυγική ευτυχία.

Τα σύμβολα που ενσαρκώνουν τα πουλιά έχουν επινοηθεί και ερμηνευτεί εκ νέου από τους λογίους, προσκαλώντας μας να εξερευνήσουμε την πολιτιστική κληρονομιά που κρύβεται πίσω από το κελάηδισμά τους.

Του Dmitry Semenov

Μετάφραση: Βαλεντίνα Λισάκ

Επιμέλεια: Αλία Ζάε

Όταν λέω στους ανθρώπους ότι οι φίλοι μου και εγώ διατηρούμε γραπτή αλληλογραφία, οι αντιδράσεις τους είναι πάνω κάτω οι ίδιες. Οι άνθρωποι το χαρακτηρίζουν ως ένα απολαυστικά χόμπι, λες και διατηρούμε την πρακτική αυτή απλώς και μόνο λόγω της προτίμησής μας στο ωραίο χαρτί και τις πένες. Για να είμαι ειλικρινής, πράγματι μου αρέσει να γράφω τις επιστολές μου σε όμορφα χαρτιά και να χρησιμοποιώ κέρινες σφραγίδες, αλλά μπορώ να κάνω και χωρίς αυτά όταν το απαιτεί η ανάγκη. Η ουσία είναι ότι η επιστολογραφία είναι ένας δίαυλος επικοινωνίας που τα ψηφιακά μηνύματα δεν μπορούν να αναπαράγουν.

Ο Καναδός θεωρητικός της επικοινωνίας Μάρσαλ Μακλούχαν ήταν διάσημος για τη φράση του: «Το μέσον είναι το μήνυμα». Το πώς λέγεται κάτι αποτελεί αφ’ εαυτού ένα μήνυμα, που συμπληρώνει αυτό που λέγεται. Συχνά θεωρούμε τους διάφορους τρόπους επικοινωνίας (επιστολές, μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου και κείμενα) ως εναλλάξιμους, που επιτυγχάνουν τον ίδιο σκοπό με διαφορετικά επίπεδα αποτελεσματικότητας. Η επικοινωνία μοιάζει να ακολουθεί μια εξελικτική πορεία, ξεκινώντας από την επιστολή, το τηλεγράφημα, το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο και τελικά το μήνυμα, με κάθε βήμα να σηματοδοτεί ότι μπορούμε πλέον να απορρίψουμε τις προηγούμενες, ξεπερασμένες μορφές.

Στην πραγματικότητα, τα μέσα αυτά δεν επιτυγχάνουν τον ίδιο σκοπό. Κανείς δεν γράφει ένα γράμμα όπως θα έγραφε ένα μήνυμα στο κινητό, και παρόλο που ένα ηλεκτρονικό ταχυδρομείο μπορεί να έχει μεγαλύτερη ομοιότητα με ένα γράμμα, ακόμη και αυτό δεν μεταφέρει το ίδιο μήνυμα. Στην πραγματικότητα, ένα άτομο γράφει μια επιστολή με πολύ διαφορετικό τρόπο από αυτόν που θα χρησιμοποιούσε ακόμη και σε μια συνηθισμένη συνομιλία.

Η πράξη της γραφής ενθαρρύνει μια ορισμένη εμπιστευτικότητα, καθώς και την ανάπτυξη σκέψεων που θα ήταν δύσκολο να εκφραστούν κατά τη διάρκεια μίας συζήτησης. Παρέχει μια μοναδική ευκαιρία για το ξεδίπλωμα σκέψεων που παράγονται και εξελίσσονται στη μοναξιά.

Το θλιβερό γεγονός είναι ότι η ικανότητα να γράφεις μια επιστολή απαιτεί αφοσίωση και προθυμία, ιδιότητες που φαίνεται να εκλείπουν σήμερα. Τα μηνύματα στο κινητό ταιριάζουν περισσότερο στη μειωμένη προσοχή μας, στερώντας μας τη χαρά της αναμονής που ενυπάρχει στην επιστολογραφία.

Είναι εύκολο να απελπιστούμε με την κατάσταση της γλώσσας σήμερα και είναι εύκολο να δούμε ότι το περιεχόμενο των λεγομένων μας συρρικνώνεται τάχιστα. Μελέτες έχουν δείξει ότι το λεξιλόγιο του μέσου Αμερικανού μειώνεται όλο και περισσότερο από τη δεκαετία του 1970. Ωστόσο, θα πρέπει επίσης να λάβουμε υπ’ όψιν και την παρακμή του τρόπου με τον οποίο λέγονται τα πράγματα. Η επιστολογραφία, όσο κι αν είναι μια παρελθούσα τέχνη, αποτελεί αντίδοτο στην παρακμή της σύγχρονης επικοινωνίας.

Ορισμένως, όλα όσα έχουμε πει μέχρι τώρα παραμένουν στη σφαίρα της  θεωρίας, μην έχοντας εξετάσει ακόμα πραγματικές επιστολές. Επιλέγω εντελώς μεροληπτικά ορισμένες επιστολές, στις οποίες διαφαίνεται η ιδιαίτερη και διαρκής ομορφιά αυτής της μορφής επικοινωνίας.

Όμορφα γράμματα

Οι επιστολές του Τζον Κητς [John Keats] είναι μερικές από τις πιο όμορφες επιστολές που γράφτηκαν στην αγγλική γλώσσα. Το 1818, ο νεαρός Άγγλος ποιητής γνώρισε τη Φάννυ Μπράουν, με την οποία λίγο αργότερα ερωτεύτηκαν. Το ειδύλλιό τους διακόπηκε με τραγικό τρόπο, όταν ο Κητς πέθανε από φυματίωση το 1821, σε ηλικία 25 ετών, ωστόσο πολλά από τα γράμματά του προς τη Φάννυ φυλάχθηκαν και τελικά δημοσιεύτηκαν.

Μεταξύ των πιο γνωστών επιστολών του προς τη Φάννυ Μπράουν είναι μία με ημερομηνία 1 Ιουλίου 1819, στην οποία ο ποιητής γράφει:

«Πραγματικά, δεν ξέρω πώς να εκφράσω την αφοσίωσή μου σε μια τόσο ωραία μορφή: Θέλω μια πιο φωτεινή λέξη από το ‘φωτεινή’, μια πιο δίκαιη λέξη από το ‘δίκαιη’. Σχεδόν εύχομαι να ήμασταν πεταλούδες και να ζούσαμε μόνο τρεις καλοκαιρινές μέρες – τρεις τέτοιες μέρες μαζί σου θα με γέμιζαν με περισσότερη απόλαυση απ’ όση θα μπορούσαν ποτέ να περιέχουν πενήντα κοινά χρόνια.»

Σε μία επιστολή του 1819 γράφει: «Πρέπει να μου γράφεις, όπως θα γράφω κι εγώ, κάθε εβδομάδα, γιατί τα γράμματά σου με κρατούν ζωντανό. Γλυκό μου κορίτσι, δεν μπορώ να εκφράσω την αγάπη μου για σένα».

Από τα παραπάνω αποσπάσματα, είναι καταφανές ότι η επιστολογραφία είναι ένα μέσο που μας παρέχει τη δυνατότητα να πούμε όσα δεν θα μπορούσαμε να πούμε σε μια συνομιλία τετ-α-τετ.

Φιλίες ενηλίκων

Σε μια αλληλογραφία που καλύπτει είκοσι χρόνια, οι επιστολές που περιέχονται στο «Οδός Τσάρινγκ Κρος 84» («84 Charing Cross Road») αποκαλύπτουν την αναπτυσσόμενη φιλία μεταξύ της Έλεν Χανφ και του Φρανκ Ντόελ. Η φιλία τους γεννήθηκε και άνθισε αποκλειστικά γραπτώς. Η αλληλογραφία τους ξεκίνησε με την πρώτη επιστολή της Έλεν προς το αγγλικό βιβλιοπωλείο Marks & Co., με την οποία ζητούσε ορισμένους τίτλους που δεν της ήταν διαθέσιμοι στις ΗΠΑ. Οι σελίδες που ανταλλάχθηκαν μεταξύ του Άγγλου βιβλιοπώλη και της Αμερικανίδας συγγραφέως είναι γεμάτες σπινθηροβόλο χιούμορ και μια γενναιοδωρία που ξεπερνούσε ωκεανούς και πολιτισμούς.

Αυτό που κάνει την αλληλογραφία τους τόσο αξιοσημείωτη και συγκλονιστική είναι ότι ένας αποστασιοποιημένος χρονικά και χωροταξικά και από τα δύο εμπλεκόμενα μέρη αναγνώστης μπορεί να διακρίνει πότε ακριβώς μία επαγγελματική γνωριμία αποκρυσταλλώνεται σε φιλία. Ποτέ δεν πίστευα ότι μια τέτοια φράση θα μπορούσε να είναι τόσο συγκινητική: «Αγαπητή Έλεν (βλέπεις ότι δεν με ενδιαφέρουν πια τα αρχεία)».

Μία από τις αγαπημένες μου επιστολές είναι αυτή στην οποία η Έλεν γράφει, το 1952: «Έτσι, η Ελισάβετ θα πρέπει να ανέβει στο θρόνο χωρίς εμένα, τα δόντια είναι τα μόνα που θα δω να στέφονται τα επόμενα δύο χρόνια».

Πριν από το γάμο τους, ο Ρόμπερτ Μπράουνινγκ και η Ελίζαμπεθ Μπάρρετ Μπράουνινγκ διατηρούσαν επί 19 μήνες αλληλογραφία μέσω ταχυδρομείου. Οι δύο τους συναντήθηκαν προσωπικά αρκετούς μήνες αφότου άρχισαν να ανταλλάσσουν επιστολές και παντρεύτηκαν ενάμιση χρόνο αφότου εκείνος της έγραψε για πρώτη φορά, για να δηλώσει τον θαυμασμό του για τα ποιήματά της: «Αγαπώ τους στίχους σας με όλη μου την καρδιά, αγαπητή δεσποινίς Μπάρρετ – και αυτό δεν είναι κάποιο πρόχειρο φιλοφρονητικό γράμμα που θα γράψω, ό,τι άλλο και να είναι, ούτε μία άμεση αυτονόητη αναγνώριση της ιδιοφυΐας σας, και εκεί ένα χαριτωμένο και φυσικό τέλος του πράγματος».

Συμβουλές προς τους νέους

Το 1903, ο Φραντς Ξάβερ Κάππους, νεαρός ποιητής, έγραψε στον Ράινερ Μαρία Ρίλκε ζητώντας του συμβουλές σχετικά με τη συγγραφή ποίησης. Οι επιστολές [1] που έλαβε στη συνέχεια περιέχουν συμβουλές όχι μόνο για την ποίηση αλλά και για το πώς να ζει κανείς καλά.

Σε μια επιστολή του 1904, ο Ρίλκε γράφει: «Είναι επίσης καλό να αγαπάς: γιατί η αγάπη είναι δύσκολη. Ένα ανθρώπινο ον να αγαπάει ένα άλλο ανθρώπινο ον: Αυτό είναι ίσως το πιο δύσκολο έργο που μας έχει ανατεθεί, το απόλυτο έργο, η τελική δοκιμασία και απόδειξη, το έργο για το οποίο όλα τα άλλα έργα είναι απλώς προετοιμασία».

Στις επιστολές του προτρέπει τον νεαρό ποιητή να μη φοβάται τη μοναξιά και τη θλίψη, γιατί δεν ξέρει τι έργο θα κάνουν μέσα στην ψυχή για να τον διαμορφώσουν ως άτομο.

Σε ένα γράμμα του 1903, γράφει: «Είστε τόσο νέος, τόσο πολύ πριν από κάθε αρχή, και θα ήθελα να σας παρακαλέσω, αγαπητέ κύριε, όσο καλύτερα μπορώ, να έχετε υπομονή με ό,τι άλυτο υπάρχει στην καρδιά σας και να προσπαθήσετε να αγαπήσετε τα ίδια τα ερωτήματα σαν να ήταν κλειδωμένα δωμάτια ή βιβλία γραμμένα σε μια πολύ ξένη γλώσσα. Μην ψάχνετε για τις απαντήσεις, οι οποίες δεν θα μπορούσαν να σας δοθούν τώρα, γιατί δεν θα μπορούσατε να τις ζήσετε. Και το ζητούμενο είναι να ζείτε τα πάντα. Ζήστε τις ερωτήσεις τώρα. Ίσως κάποια μέρα, πολύ αργότερα, σταδιακά, χωρίς καν να το καταλάβετε, να βιώσετε τον δρόμο προς τις απαντήσεις».

Είναι δύσκολο να ξεχωρίσει κανείς κάποια από τις επιστολές του Τζ.Ρ.Ρ. Τόλκιν. Εκείνη που έγραψε στον γιο του Μάικλ για το θέμα του γάμου σίγουρα αξίζει να διαβαστεί, όπως και εκείνη προς τον γιο του Κρίστοφερ, το 1944, η οποία αποτελεί ένα υπέροχο παράδειγμα της ακλόνητης ελπίδας του, ακόμη και σε σκοτεινούς καιρούς. Ο Κρίστοφερ υπηρετούσε στη Βασιλική Πολεμική Αεροπορία κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και, παρόλο που ο Τόλκιν συλλογιζόταν με φρίκη την ανθρώπινη δυστυχία της εποχής, τού έγραφε: «Το μόνο που ξέρουμε, και αυτό σε μεγάλο βαθμό από άμεση εμπειρία, είναι ότι το κακό εργάζεται με τεράστια δύναμη και αέναη επιτυχία μάταια: μόνο προετοιμάζοντας πάντα το έδαφος, για να φυτρώσει το απροσδόκητα καλό».

Το γράμμα πρέπει να ήταν μια ανείπωτη παρηγοριά για τον γιο του, και ο Τόλκιν μετέτρεψε τον προβληματισμό του για το σκοτάδι στον κόσμο σε προβληματισμό για την αγάπη, συνεχίζοντας έτσι: «Κι εσύ ήσουν ένα τόσο ξεχωριστό δώρο για μένα, σε μια εποχή θλίψης και ψυχικής ταλαιπωρίας, και η αγάπη σου, που άνοιξε αμέσως σχεδόν μόλις γεννήθηκες, μου προμήνυσε, σαν να μου το έλεγε ρητώς, ότι θα παρηγορούμαι πάντα με τη βεβαιότητα ότι δεν υπάρχει τέλος σε αυτήν. Πιθανόν, υπό τη σκέπη του Θεού, να ξανασυναντηθούμε, ‘με υγεία και ενότητα’, πριν περάσει πολύς καιρός, αγαπημένε μου, και βέβαιο ότι έχουμε κάποιον ιδιαίτερο δεσμό, που θα διαρκέσει πέρα από αυτή τη ζωή».

Αποκαλύπτοντας τον Εαυτό

Η συγγραφή επιστολών χρησιμοποιεί σε μεγάλο βαθμό μια γλώσσα προθέσεων. Όπως παρατήρησε τόσο εύστοχα η Αυστραλή συγγραφέας και μουσικός Εντουίνα Πρέστον, τα γράμματα αφήνουν τον πραγματικό κόσμο να μπει μέσα, επιτρέποντας τις διακοπές: «Ήταν προσωρινές, σε πραγματικό χρόνο, επιδιορθωμένες αφηγήσεις της ζωής όπως τη ζούσαμε, όπως συνέβαινε, επί τόπου. Ένα ξετύλιγμα του εαυτού μας στη σελίδα, σε πραγματικό χρόνο».

Ακόμη και οι φαινομενικά ασήμαντες στιγμές, που εισχωρούν απαρατήρητες στη συνείδησή μας την ώρα που γράφουμε, συχνά αναδύονται στη σελίδα. Επειδή η ίδια η πράξη της γραφής απαιτεί χρόνο και στοχασμό, επιτρέπει στο «υλικό της ζωής» να είναι παρόν.

Αν και τα γράμματα μπορούν να χρησιμεύσουν ως χρονικό των ημερών μας, ένα γράμμα δεν είναι απλώς μια άχαρη καταγραφή των γεγονότων μιας ημέρας, όπως κάνει κανείς σε ένα ημερολόγιο. Ο απολογισμός λαμβάνει υπ’ όψιν το ενδεχόμενο ακροατήριό του και είναι «μια συνεχής, ανολοκλήρωτη συζήτηση – μια επιστολή επικαλείται μια σχέση, οπότε πρέπει να είναι ευαίσθητη προς τον αναγνώστη με τρόπους που ένα ημερολόγιο δεν χρειάζεται», λέει η κα Πρέστον. Ως εκ τούτου, λαμβάνει υπ’ όψιν την απόλαυση που θα δώσει στον παραλήπτη.

Στη διαδικασία της συγγραφής μιας επιστολής λαμβάνονται τόσες πολλές αποφάσεις, που το μέσον μεταφέρει πολύ περισσότερα από λέξεις. Οι επιλογές του αποστολέα όσον αφορά τον τύπο του χαρτιού, τη χρήση μελανιού ή μολυβιού, ένας βιαστικός ορθογραφικός χαρακτήρας ή η προσεκτική, καθαρή γραφή και οι τρόποι αντιμετώπισης των λαθών ή των αναδιατυπώσεων δίνουν ένα πληρέστερο μήνυμα. Σε κάθε μια από αυτές τις επιλογές, καθώς και στην απόφαση για το ποια γεγονότα αξίζουν μνημόνευσης, διακρίνεται ο χαρακτήρας του επιστολογράφου.

Αυτό που κάνει την παραλαβή μιας επιστολής τόσο σημαντική για εμάς είναι ότι όλες αυτές οι αποφάσεις λαμβάνονται με γνώμονα τον παραλήπτη. Αυτή η χειροπιαστή έκφραση της εκτίμησης που τρέφει ένα άτομο για ένα άλλο είναι κάτι που προορίζεται να αγαπηθεί και που ανταποδίδεται με τρόπους που η ψηφιακή επικοινωνία δεν διαθέτει.

Η κα Πρέστον επισημαίνει ότι η αναβολή της ικανοποίησης είναι φυσικό φαινόμενο στη συγγραφή επιστολών. Η καθυστέρηση ερμηνεύεται αρνητικά στα ηλεκτρονικά μηνύματα και τα κείμενα, τα οποία υπάρχουν για χάρη της άμεσης, ακόμη και αδιάλειπτης, επικοινωνίας. Με εξαίρεση μια έφηβη που περιμένει απάντηση από τον αγαπημένο της, η αναμονή ενός μηνύματος δεν κάνει σχεδόν ποτέ την παραλαβή του πιο γλυκιά, ενώ η αναμονή μιας επιστολής συνήθως προσθέτει στην απόλαυση της παραλαβής της.

Την ημέρα του γάμου ενός αγαπημένου φίλου, ο γαμπρός έβαλε κάποιον να δώσει ένα γράμμα στη νύφη, την ώρα που εκείνη περίμενε να ξεκινήσει η γαμήλια τελετή. Το είχε γράψει αμέσως μετά το πρώτο τους ραντεβού, λίγα χρόνια πριν. Αφού εξέφραζε την ανησυχία του για τις σκέψεις της γι’ αυτόν, ο νέος πέρασε από το φόβο στην εμπιστοσύνη και την ελπίδα που θα ανταμείβονταν την ημέρα που η κοπέλα ως μέλλουσα γυναίκα του θα διάβαζε το γράμμα.

Εκείνη ήταν η ιδανική στιγμή για να το παραδώσει. Τα λόγια του άργησαν να φθάσουν στην παραλήπτρια, αλλά η αναμονή άξιζε – στην πραγματικότητα, το πέρασμα των χρόνων τους έδωσε μία επιπλέον αξία και ομορφιά.

Της Marlena Figge

Επιμέλεια: Αλία Ζάε

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Ράινερ Μαρία Ρίλκε, «Γράμματα σ’ έναν νέο ποιητή», εκδ. Ίκαρος, μετ. Μάριος Πλωρίτης.