Παράδοση

Σήμερα, η Εκκλησία γιορτάζει την αναγγελία της χαρμόσυνης είδησης της θείας ενσάρκωσης. Ο θεόσταλτος αρχάγγελος Γαβριήλ – στην εβραϊκή σημαίνει ο άνθρωπος του Θεού – παρουσιάζεται στην Παρθένο Μαρία και της αναγγέλλει ότι θα γεννήσει τον Σωτήρα του κόσμου, τον Ιησού Χριστό.

Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου είναι η αρχή όλων των Δεσποτικών εορτών. Το περιεχόμενο της εορτής αναφέρεται στο γεγονός κατά το οποίο ο αρχάγγελος Γαβριήλ – ο άγγελος με τον οποίο συνδέονται όλα τα γεγονότα που έχουν σχέση με την ενανθρώπηση του Χριστού – επισκέφθηκε με εντολή του Θεού την Παναγία και την πληροφόρησε ότι έφθασε ο καιρός της σαρκώσεως του Λόγου του Θεού και ότι αυτή θα γίνει η μητέρα Του.

Τη σάρκωση του Υιού και Λόγου του Θεού την εξαγγέλλουν οι Προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης, όπως ενδεικτικά ο Ησαΐας, ο Ζαχαρίας, ο Ιωάννης ο Πρόδρομος. Και πράγματι, αποτελεί μυστήριο για τον ανθρώπινο πεπερασμένο νου το πώς ο απερινόητος Θεός γίνεται άνθρωπος.

Ο Υιός και Λόγος του Θεού γίνεται Υιός της Παρθένου, ο Θεός γίνεται άνθρωπος, ενώνονται οι δύο φύσεις, η θεία και η ανθρώπινη, σε ένα πρόσωπο, το πρόσωπο του Ιησού-Σωτήρος, που με τη σάρκωσή Του θεραπεύει την ανθρώπινη φύση.

Ο Αρχάγγελος Γαβριήλ ευαγγελίζεται τη χάρη του Παναγίου Πνεύματος προς την Παρθένο Μαρία, αλλά και αναγγέλλει τη χάρη και τη χαρά της σωτηρίας και της θεραπείας σε κάθε άνθρωπο. Η Παναγία αποκαλείται «κεχαριτωμένη» και χαρακτηρίζεται «ευλογημένη», αφού ο Θεός είναι μαζί της.

Η λέξη «ευαγγελισμός» αποτελείται από δύο επί μέρους λέξεις, ήτοι ευ και αγγελία, και δηλώνει την καλή είδηση, την καλή αγγελία. Πρόκειται ουσιαστικά για την εκπλήρωση της υπόσχεσης του Θεού, που δόθηκε μετά την πτώση του Αδάμ και της Εύας (βλ. Γεν. γ’, 15), η οποία λέγεται πρωτευαγγέλιο. Γι’ αυτό, η πληροφορία της ενανθρώπησης του Λόγου του Θεού είναι η μεγαλύτερη είδηση μέσα στην ιστορία.

Με την ενανθρώπηση του Χριστού και την Ανάστασή Του, θεώθηκε η ανθρώπινη φύση και έτσι δόθηκε η δυνατότητα σε κάθε άνθρωπο να θεωθεί. Η Γέννηση του Ιησού Χριστού ελευθερώνει τον άνθρωπο από τα δεσμά της δουλείας, θεραπεύει την ανθρώπινη φύση από την ασθένεια και προαναγγέλλει τη νίκη επί της φθοράς. Η ένωση της θείας με την ανθρώπινη φύση, στην κοιλιά της Θεοτόκου, συνιστά την άμεση θέωση της ανθρώπινης φύσης.

Σαφείς μαρτυρίες περί της έναρξης του εορτασμού του ευαγγελισμού της ενσάρκωσης του Ιησού δεν υπάρχουν. Αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι καθιερώθηκε να εορτάζεται στις 25 Μαρτίου κατά τα χρόνια που είχε πλέον καθιερωθεί ο εορτασμός των Χριστουγέννων στις 25 Δεκεμβρίου, δηλαδή περί τον 4ο αι.

«Η στιγμή που ο Λόγος έγινε σάρκα και κατοίκησε ανάμεσά μας…»  επηρέασε πολλούς και σημαντικούς εικαστικούς καλλιτέχνες, όπως οι Ντούτσιο, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Πάολο Ντε Ματέις, Καραβάτζιο, Μποτιτσέλλι, Τζιόττο, Ρούμπενς, Ελ Γκρέκο (Δομήνικος Θεοτοκόπουλος) και Ντονατέλο.

Ήθη, έθιμα και παραδόσεις

Σήμερα, παραμένει η νηστεία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, με μία εξαίρεση: η Εκκλησία επιτρέπει την ψαροφαγία («κατάλυσις ιχθύος», σύμφωνα με την εκκλησιαστική ορολογία), όπως και την Κυριακή των Βαΐων, λόγω της σπουδαιότητας της γιορτής. «Αν δεν έχεις να φας ψάρι, να γλείψεις ψαροκόκαλο», λένε σε πολλά μέρη της Ελλάδας, ενώ σχετικό είναι και το παιδικό τραγουδάκι «Του Ευαγγελισμού και των Βαγιώ/τρώνε ψάρι και κολιό…».

Το έδεσμα της ημέρας είναι ο μπακαλιάρος (βακαλάος) με ή χωρίς σκορδαλιά. Ο παστός μπακαλιάρος που καταναλώνουμε, εμφανίστηκε στο ελληνικό τραπέζι περί τον 15ο αι. και με την πάροδο του χρόνου καθιερώθηκε ως το πιάτο της εορτής του Ευαγγελισμού. Με εξαίρεση τα νησιά, όπου υπήρχε πάντα φρέσκο ψάρι, στην υπόλοιπη Ελλάδα ο παστός μπακαλιάρος ήταν η φθηνή και εύκολη λύση.

Η εορτή είναι συνδεδεμένη τόσο με τη θρησκευτική όσο και με την εθνική συνείδηση του λαού μας. Γεννήθηκε η ελπίδα για τον άνθρωπο, η ελπίδα που γέμισε και τις ψυχές των Ελλήνων που σήκωσαν το ιερό λάβαρο του εθνικού αγώνα, που εικονίζει τη θεία μορφή της Παναγίας, η οποία είναι και προστάτιδα των ενόπλων μας δυνάμεων. Η ημέρα του Ευαγγελισμού έχει καθιερωθεί και ως ημέρα της Εθνικής Παλιγγενεσίας.

Επίλογος

Ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης με το ποίημά του «Εικοστή πέμπτη Μαρτίου Ευαγγελισμός-Ελληνισμός» συνοπτικά, αλλά και με πληρότητα, αποδίδει την κατακλείδα της μεγάλης εορτής: «Μεμιάς ανοίγει ο ουρανός, τα σύγνεφα μεριάζουν, οι κόσμοι εμείνανε βουβοί, παράλυτοι, κοιτάζουν. Μια φλόγ’ αστράφτει… ακούονται ψαλμοί και μελωδία… Πετάει έν’ άστρο… σταματά εμπρός εις τη Μαρία… “Χαίρε, της λέει, αειπάρθενε, ευλογημένη, χαίρε! Ο Κύριός μου είναι με σε. Χαίρε, Μαρία, χαίρε!”»… «Ξύπνα, ταράζου, μη φοβού, χαίρε, Παρθένε, χαίρε. Ο Κύριός μου είναι με σε, Ελλάς, ανάστα, χαίρε».

Της Ελένης Μαχαίρα

Τι είναι το ψηφιδωτό; Από πού πηγάζει η ονομασία του;* Ποια είναι η τεχνική αλλά και η ιστορική του διαδρομή στη διαρκή πορεία του; Ερωτήματα των οποίων την απάντηση ελπίζουμε ότι θα βρει ο αναγνώστης ακολουθώντας τη σειρά άρθρων του ψηφιδογράφου και συγγραφέα Γιάννη Λουκιανού.

Στο πρώτο μέρος, παρουσιάζονται ψηφιδωτά της ελληνιστικής περιόδου. Στο δεύτερο της ρωμαϊκής, στο τρίτο της βυζαντινής και στο τέταρτο σύγχρονα ψηφιδωτά στην Ευρώπη και την Ελλάδα. Σε ξεχωριστά άρθρα, θα παρουσιαστούν τεχνικές της ψηφιδογραφίας.

Δέκατος ένατος αιώνας

Η αδιάπτωτη πορεία του ψηφιδωτού, ξεκινώντας κυρίως από την αρχαία Ελλάδα, έφτασε μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα, όχι βέβαια τόσο ακμαία, οπωσδήποτε όμως ικανή να διεκδικεί ένα σημαντικό ρόλο στην εν γένει αρχιτεκτονική. Από τον 15ο αιώνα, μετά την πτώση του Βυζαντίου, είχε σχεδόν πάψει να αποτελεί ένα εντοίχιο ένδυμα για το κτήριο και ο ρόλος της περιορίστηκε κυρίως στον χώρο της διακόσμησης του δαπέδου.

 

Η Ρώμη αποτελούσε πλέον ένα κέντρο καλλιτεχνικής και γενικά πολιτιστικής δραστηριότητας. Τα εργαστήρια του Βατικανού, διατηρώντας τη δύναμη και την ικανότητά τους, όπως όταν ιδρύθηκαν, είχαν ένα πολύ μεγάλο έργο να επιτελέσουν, κυρίως στον τομέα της συντήρησης και της αποκατάστασης. Έργα που ο Ρωμαϊκός και Βυζαντινός πολιτισμός είχαν κληροδοτήσει. Παράλληλα, έπρεπε να ανταποκριθούν στο ανανεωμένο ενδιαφέρον που έδειξε ο κόσμος του δέκατου όγδοου αιώνα για την τέχνη του ψηφιδωτού. Οι νέοι τύποι υάλινων ψηφίδων, που ήρθαν να ανανεώσουν τις ήδη υπάρχουσες, αναβάθμισαν τεχνικά και αισθητικά τις απαιτήσεις και συνέβαλαν στο να αποδοθεί η τάση αυτής της περιόδου, που ήταν η λεπτομέρεια και οι μικρογραφικές παραστάσεις (μινιατούρες), με ολόκληρες συνθέσεις να φιλοτεχνούνται σε διαστάσεις που δεν ξεπερνούν τα δέκα εκατοστά.

 

Στην κατασκευή των υάλινων ψηφίδων πρωτοστάτησε μία άλλη πόλη της Ιταλικής χερσονήσου, η Βενετία, τροφοδοτώντας για πολλούς αιώνες τα εργαστήρια του ψηφιδωτού.

Επιπλέον, έμπειροι και ικανοί καλλιτέχνες συμμετείχαν σε μεγάλα έργα που έγιναν σε αρκετές πόλεις της Ευρώπης. Το εργαστήριο που άνοιξε το 1856 ο Αντόνιο Σαλβιάτι στο Μουράνο φιλοτέχνησε αρκετά ψηφιδωτά και οι εργαζόμενοι σ’ αυτό το εργαστήριο ταξίδεψαν σε όλο τον κόσμο.

 

Το Μιλάνο αλλά και η Φλωρεντία είναι πόλεις που έχουν να παρουσιάσουν έργα αντιπροσωπευτικά των διαφόρων περιόδων της τέχνης από την Αναγέννηση μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Από τον Καθεδρικό Ναό της Φλωρεντίας μέχρι τα σύγχρονα ψηφιδωτά που κοσμούν το Παλάτι της Τέχνης στο Μιλάνο επιβεβαιώνεται αυτό για το οποίο αγαπήθηκε αυτή η τέχνη: αφ’ ενός για την αντοχή της σε σχέση με την επιτοίχια ζωγραφική και αφ’ ετέρου για τη δύναμη και τη ζωτικότητα των χρωμάτων της.

Ο 19ος αιώνας χαρακτηρίζεται ως ο αιώνας της αστικοποίησης και της επέκτασης των πόλεων. Η ανάγκη να ανακτήσει το ψηφιδωτό  το ακαδημαϊκό του πρόσωπο και να ανταποκριθεί στις νέες απαιτήσεις είναι ο λόγος της ίδρυσης σχολών ψηφιδωτού σε διάφορες πόλεις. Ιταλοί καλλιτέχνες επανδρώνουν την αυτοκρατορική σχολή που ανοίγει στο Παρίσι με την έναρξη του αιώνα, όπως αντίστοιχα συμβαίνει με αυτή που ανοίγει στο Μιλάνο, ενώ αργότερα το Μουσείο του Σάουθ Κένσιγκτον στο Λονδίνο δημιουργεί τη δική του σχολή. Σε αυτόν τον αιώνα ανήκουν τα έργα που κοσμούν τους καθεδρικούς ναούς αρκετών πόλεων της Ευρώπης, όπως της Μασσαλίας, της Βρέμης, του Άαχεν, καθώς και κτήρια όπως το παλάτι του Meissen στη Βιέννη, η γκαλερί του Vittorio Emmanuelle στο Μιλάνο, η Όπερα των Παρισίων και πολλά άλλα σε αρκετές πόλεις της Ευρώπης.

 

Δεν χαρακτηρίζονται ως εξέχοντα τα έργα αυτού του αιώνα. Όμως αυτά που κοσμούν την Αμερικανική Επισκοπική Εκκλησία του Αγίου Παύλου στη Ρώμη, με θέματα το Δέντρο της Ζωής και τον Ευαγγελισμό είναι ιδιαίτερα καλαίσθητα και θεωρούνται ότι συγκροτούν το κατώφλι μιας σύγχρονης αισθητικής.

Το οικουμενικό μήνυμα της αφηρημένης τέχνης, το οποίο ξεκίνησε στις αρχές του εικοστού αιώνα, με πρωτοπόρους στη ζωγραφική, τον Καντίνσκι και τον Μαλέβιτς, βρίσκει εύφορο έδαφος στους καλλιτέχνες του ψηφιδωτού. Πρωτότυπα έργα αλλά και σχέδια μεγάλων καλλιτεχνών μετουσιώθηκαν σε ψηφίδες, όπως του Σαγκάλ στη Νίκαια της Γαλλίας, του Κοκόσκα στο Αμβούργο και άλλων.

Εδραιώνουν τη θέση αυτής της τέχνης και την καθιστούν ικανή να ανταποκριθεί στα σύγχρονα ρεύματα.

 

Η ίδρυση σχολών στο Σπιλιμπέργκο της Βόρειας Ιταλίας και στη Ραβένα, κληρονόμου της εξέχουσας Βυζαντινής τέχνης, ανανέωσε το ενδιαφέρον για την τέχνη του ψηφιδωτού, που εξαπλώθηκε εκείνο τον αιώνα σε όλον τον κόσμο. Από την Πόλη του Μεξικού μέχρι το Σύδνεϋ της Αυστραλίας και από την Ισπανία μέχρι τα δυτικότερα άκρα της Ευρώπης, αλλά και της ίδιας της Αμερικής, της οποίας ο ζήλος για τα ψηφιδωτά μετά τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο υπήρξε ιδιαίτερος.

 

Πριν ‘κλείσουμε’ αυτή την προσέγγιση στην ιστορική διαδρομή της τέχνης του ψηφιδωτού θα πρέπει να αναφερθούμε λίγο στην προκολομβιανή τέχνη και στην έκφραση της σε αυτό που ονομάζουμε ψηφιδωτό. Έτσι μπορούμε να διαπιστώσουμε κάποια βήματα, μικρά βέβαια αλλά αξιοσημείωτα, μιας και έγιναν την προ Χριστού εποχή. Παραδείγματα έχουμε από το Περού, το Μεξικό και την πόλη Μίτλα των Ζαποτέκων με τη χρήση ημιπολύτιμων λίθων σε αντικείμενα όπως τελετουργικά μαχαίρια, ξύλινες μάσκες και ανθρώπινα κρανία. Τέλος, θα πρέπει να αναφερθούμε στη μεταγενέστερη επιρροή της τέχνης αυτής στη σύγχρονη μωσαϊκή τέχνη του Μεξικού, η οποία αντλεί έμπνευση από την προ-Κολομβιανή κληρονομιά της Αμερικής με τη σχετική παράδοση μίας άλλης χρήσης και αισθητικής, ιδιαίτερα από εκείνη των Αζτέκων και των Μάγιας.

 

Το ψηφιδωτό στο ελληνικό και ευρωπαϊκό αστικό τοπίο

Είναι αλήθεια πως η κινητικότητα στον ελλαδικό χώρο δεν ήταν ανάλογη με αυτή που παρατηρήθηκε στην Ευρώπη κυρίως στα τέλη του 19ου αιώνα και στη διάρκεια του 20ού, κύριος άξονας της οποίας ήταν τα εργαστήρια του Βατικανού.

Και γνωρίζουμε ότι τέτοιες κινήσεις, παράλληλα με την οικονομική ευμάρεια και την πολιτική σταθερότητα, είναι αυτές που συμβάλλουν αποφασιστικά στη δημιουργία των μεγάλων τεχνών. Κάτι που ο αρχαίος ελληνικός κόσμος είχε επιτύχει στο ξεκίνημα αυτής της τέχνης και το οποίο ήταν αρκετό για να τροφοδοτήσει με δύναμη και πνεύμα τη ρωμαϊκή εποχή αλλά και τη βυζαντινή περίοδο. Θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει πως τον 19ο αιώνα και στις αρχές του 20ού , υπήρξε μια αναντιστοιχία σε σχέση με τις άλλες τέχνες, όπως τη ζωγραφική και τη γλυπτική.

 

Οι περιώνυμοι Έλληνες ζωγράφοι της σχολής του Μονάχου, όπως ο Ιακωβίδης, ο Λύτρας, αλλά και οι γλύπτες όπως ο Δρόσης, ο Σώχος, ο Φιλιππότης, ο Χαλεπάς, δεν βρήκαν μιμητές στην τέχνη του ψηφιδωτού. Βέβαια αυτή η τέχνη, όπως και κάθε αντίστοιχη μνημειακή, διέπεται από τους δικούς της κανόνες που έχει να κάνει με το υλικό είτε αυτό είναι λίθινο είτε γυάλινο (σμάλτο). Ερωτήματα όπως: ποια η σχέση του με το φως, πώς τοποθετείται στο έργο αλλά και πώς θα δομηθεί. Στοιχεία που κατείχαν οι μύστες αυτής της τέχνης κατά τις διάφορες περιόδους της παρουσίας της και κυρίως της ακμής της.

Η λάμψη και η υψηλή ποιότητα των ψηφιδωτών της Βυζαντινής Θεσσαλονίκης παρέμειναν στο θεολογικό και μνημειακό τους χαρακτήρα. Φαίνεται πως ήταν δύσκολο να μεταλαμπαδευτούν η αίγλη και το κύρος αυτής της τέχνης στην κοσμική αρχιτεκτονική της πόλης του εικοστού αιώνα. Από τα ελάχιστα κτήρια που διακοσμούνται με ψηφιδωτά είναι αυτό του ξενοδοχείου «Μακεδονία Παλλάς», όπου τα θέματά τους είναι εμπνευσμένα από το διάκοσμο του Αγίου Γεωργίου (Ροτόντα).

Έτσι, στην Ελλάδα, στον τόπο για τον οποίο μπορούμε να πούμε ότι γεννήθηκε αυτή η τέχνη, δεν υπάρχουν έργα στην περίοδο των δύο τελευταίων αιώνων. Μετά τη συγκρότηση του ελληνικού κράτους, τον 19ο αιώνα, ο 20ός που ακολούθησε ήταν μία περίοδος ανακατατάξεων, που διήρκεσαν μέχρι τη δεκαετία του ’50. Και, καθώς το ψηφιδωτό είναι μία τέχνη άρρηκτα συνδεδεμένη με την κατασκευή και την αρχιτεκτονική, ήταν επόμενο να μην βρει πρόσφορο έδαφος σε μία δύσκολη περίοδο.

 

Οι κατασκευές των πολυκατοικιών, είτε στέγαζαν δημόσιες υπηρεσίες είτε προορίζονταν για ιδιωτικές κατοικίες, παρουσίαζαν κάτι το ευκαιριακό. Το κύριο χαρακτηριστικό αυτής της πυκνής δόμησης ήταν η προχειρότητα και η έλλειψη αρχιτεκτονικού ύφους, με αποτέλεσμα η αρχιτεκτονική να  στερηθεί των υπηρεσιών μίας τέχνης, όπως αυτής του ψηφιδωτού, ικανής να δώσει μια άλλη αισθητική, κινήσει την προσοχή και το ενδιαφέρον, με άλλα λόγια να δημιουργήσει μια οικιστική συνείδηση διαφορετικού τύπου.

Ό,τι οικοδομήθηκε μάς κάνει να αναρωτηθούμε και να δυσανασχετήσουμε για την ολοκληρωτική απώλεια μίας ευφρόσυνης αίσθησης – κάτι που το ψηφιδωτό ξέρει να μεταδίδει πολύ καλά.

Θα πρέπει εδώ να επισημάνουμε την επιμονή του λαϊκού πολιτισμού να εκφραστεί, έχοντας οδηγό την αγάπη και το μεράκι, ώστε να κοσμήσει τις αυλές των σπιτιών του Αιγαίου με πανέμορφα βοτσαλωτά.

Τα ψηφιδωτά του «Κεραμεικού»

Ο «Κεραμεικός», ένα εργοστάσιο παραγωγής προϊόντων από ψημένη άργιλο, δημιουργήθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα (1908-1910) στο Ν. Φάληρο, στην οδό Κανελλοπούλου.

Σταμάτησε τις δραστηριότητές του στα μέσα του 20ού αιώνα με τη γερμανική κατοχή και ξανάρχισε μετά τον πόλεμο, για να σταματήσει τελικά τις δραστηριότητές του στις αρχές της δεκαετίας του ’80. Κατά τη διάρκεια της λειτουργίας του δημιούργησε τη δική του ιστορία στο χώρο του κεραμικού, προσφέροντας διακοσμητικά αλλά και χρηστικά αντικείμενα υψηλής ποιότητας.

Η οδός Κανελλοπούλου χώριζε το εργοστάσιο στα δύο. Αριστερά, καθώς ανεβαίνουμε από τον Πειραιά, ήταν τα γραφεία και τα εργαστήρια, και οι εξωτερικοί τοίχοι και των δύο πλευρών, που ήταν καλαισθητοποιημένοι με επίχρισμα αρτιφισιέλ, διακοσμήθηκαν με περίτεχνα ψηφιδωτά, κάνοντας αυτό το δρόμο μοναδικό στην όψη του στην Ελλάδα.

Στο εσωτερικό της αυλής, το κτήριο στο οποίο στεγάζονταν τα γραφεία ήταν καταστόλιστο από ψηφιδωτά, που με την ιδιωτικοποίηση αφαιρέθηκαν.

Η καλλιτεχνική ομάδα αυτής της πρωτοπόρου μονάδας της έντεχνης νεοελληνικής κεραμικής αποτελούνταν από εξαίρετους κεραμίστες-διακοσμητές, όπως ο Γιάννης Βαλσαμάκης, ο Συμεών Συμονάκης, ο Μιχαήλ Μαρτζούχος κ.ά. Τα ψηφιδωτά φαίνεται πως επιμελήθηκε ο Συμονάκης, καθώς η υπογραφή του σώζεται σε κάποια από αυτά, καθώς και η χρονολογία κατασκευής τους (1964).

Σήμερα σώζονται κυρίως αυτά που βρίσκονται υπό την ιδιοκτησία πλέον της εταιρείας ΕΛΑΪΣ.

Ακέραια παραμένουν δεκαεπτά «μετάλλια» διαμέτρου 70 εκατοστών, ενσωματωμένα στο επίχρισμα του τοίχου. Τα θέματά τους, ξεκινώντας από το μυώμενο ταύρο-σύμβολο της εταιρείας, απαρτίζονται από κάθε λογής ζώα, όπως ελάφια, λιονταράκια, πήγασους, αετούς και άλλα πουλιά, καθώς και ψάρια.

Η παράθεση των μεταλλίων διακόπτεται όταν συναντά την κεντρική πύλη του εργοστασίου. Επάνω από την πύλη ξεκινάει ένας χείμαρρος από πλουσιότατα σχέδια, ενώ στα δύο άκρα της η φυσική αυτή σύνθεση καταλήγει σε αντίστοιχους πίνακες. Αριστερά, ένας κεραμίστας καθισμένος μπροστά στον τροχό πλάθει ένα αντικείμενο, ενώ απέναντι δεξιά μία κεραμίστρια διακοσμεί με το πινέλο της μια κανάτα.

Στο μέσον περίπου των σταθμών της πύλης και κάτω από αντίστοιχα πετρόχτιστα-στέγαστρα υπάρχουν δύο ακόμη συνθέσεις. Το θέμα τους είναι ένας εργάτης μπροστά στο καμίνι. Στον έναν πίνακα τροφοδοτεί τη φωτιά, στον άλλο μεταφέρει τα ψημένα κεραμικά.

Δυνατές φόρμες και στους τέσσερεις πίνακες, ρωμαλέες θα λέγαμε, αποδίδουν εξαιρετικά το ημιρεαλιστικό προφίλ της εποχής. Τα έργα της κεντρικής πύλης έχουν συντηρηθεί και φαίνεται ότι είναι υπό τη φροντίδα του εργοστασίου στο οποίο ανήκουν τώρα. Δεν συμβαίνει, όμως, το ίδιο με τη διακόσμηση της απέναντι πύλης, όπου μέρα με τη μέρα φθείρονται από το χρόνο απροστάτευτα, αφού ο χώρος είναι εγκαταλελειμμένος.

Στα φθαρμένα τμήματα, κάτω από τις αποκολληθείσες ψηφίδες, φαίνονται τα μεταλλικά πλέγματα. Τοποθετούνται μέσα στο κονίαμα προκειμένου να συγκρατήσουν το φορτίο ψηφίδων προτού αυτά ενσωματωθούν στον τοίχο. Οι οξειδώσεις αυτών των μεταλλικών αντικειμένων είναι από τις βασικές αιτίες της καταστροφής των ψηφιδωτών.

Ο λόγος της φθοράς ήταν η οξείδωση του μεταλλικού πλέγματος.

Του Γιάννη Λουκιανού

Το κείμενο είναι από το βιβλίο του Γιάννη Λουκιανού «Η τέχνη του ψηφιδωτού και η τεχνική του», Αθήνα 2011, εκδόσεις βότσαλο, β΄ έκδοση.  Από το ίδιο βιβλίο προέρχονται και οι εικόνες, εκτός από εκείνες των οποίων αναφέρεται η πηγή τους.

© Γιάννης Λουκιανός

Ο Γιάννης Λουκιανός γεννήθηκε στην Ίο των Κυκλάδων, πήρε μαθήματα σχεδίου και χρώματος και επιδόθηκε στην τέχνη του ψηφιδωτού και του βοτσαλωτού, κοσμώντας κτίρια και αυλές, μεταξύ των οποίων κατοικία στη Βέρνη της Ελβετίας και η αποκατάσταση του βοτσαλωτού διάκοσμου της ιστορικής αυλής της Μητρόπολης της Σύρου και άλλων εκκλησιών.

Για την τέχνη του ψηφιδωτού και του βοτσαλωτού έχει μιλήσει σε πολλά σχολεία, σε Διεθνή Συνέδρια (Αθήνα 2010-Κύπρος 2012) καθώς και στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, και έχει γράψει σε περιοδικά και σε τοπικές εφημερίδες. Έχει γράψει ακόμη αρκετά δικά του βιβλία, με σημαντικότερα τα:

«Οι βοτσαλωτές αυλές των Κυκλάδων», Αθήνα 1998, αυτοέκδοση (3 εκδόσεις)
«Οι βοτσαλωτές Αυλές του Αιγαίου», Αθήνα 1999, αυτοέκδοση (εξαντλημένο)
«Η τέχνη του ψηφιδωτού και η τεχνική του», Αθήνα 2002 και 20011
Έχει διδάξει την τέχνη του ψηφιδωτού σε επιδοτούμενα σεμινάρια (Σύρος, Ίος κ.ά.), καθώς και στα παιδιά του ΚΔΑΠ στην Ίο.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

* Ο όρος ‘ψηφιδωτό’ προέρχεται από το ψηφίο, τη μικρή πέτρα. Ο όρος ‘μωσαϊκό’ προέρχεται από τις Μούσες.

Η κομπούτσα είναι ένα μείγμα τσαγιού και ζάχαρης που έχει υποστεί ζύμωση. Θεωρείται εξαιρετικά ωφέλιμο για την υγεία και είναι γνωστό στους ασιατικούς πολιτισμούς εδώ και χιλιάδες χρόνια.

Σύμφωνα με τη Χάννα Κραμ, συγγραφέα του «Μεγάλου βιβλίου της κομπούτσα» και ιδρύτρια του Kombucha Kamp, «οι ρίζες της κομπούτσα ανάγονται περισσότερα από 2.000 χρόνια πίσω στην αρχαία Κίνα, όπου την τιμούσαν ως το τσάι της αθανασίας».

Από εκεί, η κομπούτσα ταξίδεψε κατά μήκος των εμπορικών δρόμων στην Ανατολική Ευρώπη και πέρα από αυτήν.

Η παρασκευή της περνούσε από τη μία γενιά παρασκευαστών στην επόμενη, συχνά μέσα σε οικογένειες ή στενά συνδεδεμένες κοινότητες. Αυτή η πρακτική διατήρησε την παράδοση για χιλιάδες χρόνια, με κάθε παρτίδα να συνδέει τους σημερινούς παρασκευαστές τόσο με το παρελθόν όσο και με το μέλλον.

Στο εμπόριο κυκλοφορεί έτοιμη κομπούτσα, ωστόσο το να φτιάξετε τη δική σας μπορεί να είναι ένα διασκεδαστικό πείραμα που θα κάνει και εσάς μέρος της μακρόχρονης παράδοσης.

Η διαδικασία παρασκευής ξεκινά με την ανάμιξη του τσαγιού με ζάχαρη, ακολουθούμενη από την προσθήκη ενός σκόμπι (SCOBY: Symbiotic Culture of Bacteria and Yeast – συμβιωτική καλλιέργεια βακτηρίων και ζυμομυκήτων). Το σκόμπι είναι μια παχιά ζελατινώδης δομή που ξεχειλίζει από ευεργετικά βακτήρια και ζυμομύκητες. Το σκόμπι και λίγη  έτοιμη κομπούτσα εμβολιάζουν στο ζαχαρούχο τσάι τους μικροοργανισμούς που θα το μετατρέψουν σε ένα αεριούχο τονωτικό.

Η διαδικασία ζύμωσης δίνει στην κομπούτσα τη χαρακτηριστική γλυκόξινη γεύση της και την εμπλουτίζει με οργανικά οξέα, βιταμίνες του συμπλέγματος Β, αντιοξειδωτικά και προβιοτικά.

Οφέλη για την υγεία

Οι ευαισθητοποιημένοι ως προς την υγεία καταναλωτές έχουν στραφεί στην κομπούτσα για τα πολλά οφέλη της για την υγεία. Ενώ οι έρευνες συνεχίζονται, πολλοί λάτρεις της κομπούτσα αναφέρουν καλύτερη πέψη, ρύθμιση του σακχάρου στο αίμα και ενισχυμένη ενέργεια. Η κομπούτσα είναι γεμάτη αντιοξειδωτικές ενώσεις και προβιοτικά και ορισμένες έρευνες υποδεικνύουν ότι σε αυτά οφείλεται η θετική της επίδραση στην υγεία.

Μελέτη του 2021 που δημοσιεύθηκε στο Nutrients διαπίστωσε ότι τα βακτηριακά στελέχη της κομπούτσα, που βοηθούν στη μετατροπή του γλυκού τσαγιού σε οργανικά οξέα, υποστηρίζουν τη μεταβολική υγεία και τη ρύθμιση του σακχάρου στο αίμα.

Τα ευρήματα αυτά επαναλήφθηκαν σε μελέτη του 2023 που δημοσιεύθηκε στο Frontiers in Nutrition, στην οποία οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι η κατανάλωση ροφήματος κομπούτσα σχετίζεται με μειωμένα επίπεδα σακχάρου στο αίμα σε άτομα με διαβήτη.

Οι ευεργετικοί μικροοργανισμοί που βρίσκονται στην κομπούτσα μπορεί επίσης να υποστηρίζουν την υγεία του εντέρου. Μια συστηματική ανασκόπηση του 2021 που δημοσιεύθηκε στο Critical Reviews in Food Science and Nutrition δείχνει ότι η κομπούτσα μεταβάλλει το μικροβίωμα του εντέρου, ενώ παράλληλα μειώνει το οξειδωτικό στρες και καταπολεμά τη φλεγμονή.

Ενώ αυτά τα οφέλη είναι πολλά υποσχόμενα, είναι σημαντικό να καταναλώνετε κομπούτσα με μέτρο, ξεκινώντας σιγά-σιγά με μικρές ποσότητες και απολαμβάνοντας το ποτό στο πλαίσιο μιας, κατά τα άλλα, πλούσιας σε θρεπτικά συστατικά, υγιεινής διατροφής.

Πώς να φτιάξετε τη δική σας κομπούτσα

Η παρασκευή κομπούτσα στο σπίτι είναι ανταποδοτική και οικονομικά ωφέλιμη. Χρειάζεστε νερό, μαύρο ή πράσινο τσάι, κρυσταλλική ζάχαρη και ένα σκόμπι κομπούτσα. Με την εμπειρία, μπορείτε να αρχίσετε να πειραματίζεστε, ανταλλάσσοντας τύπους τσαγιού, ρυθμίζοντας τα γλυκαντικά ή προσθέτοντας βότανα και χυμούς φρούτων.

Ξεκινήστε με την παρασκευή μαύρου τσαγιού, αφήνοντάς το να μουλιάσει για πέντε έως 15 λεπτά ανάλογα με την επιθυμητή δύναμη. Ανακατέψτε τη ζάχαρη όσο είναι ζεστή και, στη συνέχεια, αφήστε το να κρυώσει εντελώς – η προσθήκη ενός σκόμπι σε ζεστό τσάι μπορεί να καταστρέψει τα ευεργετικά μικρόβια.

Αδειάστε το κρύο τσάι σε ένα καθαρό γυάλινο βάζο, προσθέστε το σκόμπι και το τσάι εκκίνησης και στη συνέχεια καλύψτε το με ύφασμα που αναπνέει, το οποίο θα στερεώσετε με λάστιχο. Αυτό αποτρέπει τους μολυσματικούς παράγοντες, ενώ επιτρέπει τη ροή του αέρα.

Η ζύμωση διαρκεί περίπου μία εβδομάδα έως δέκα ημέρες, ανάλογα με την επιθυμητή γεύση. Κρατήστε την κομπούτσα μακριά από διακυμάνσεις της θερμοκρασίας. Όπως σημείωσε η Χάννα Κραμ: «Όταν δίνετε σε έναν οργανισμό αυτό που χρειάζεται για να αναπτυχθεί, αυτός θα αναπτυχθεί! Στην περίπτωση της κομπούτσα, αυτό σημαίνει να τη διατηρείτε στους 23-29 βαθμούς Κελσίου, με τους 26 βαθμούς Κελσίου να είναι η ιδανική θερμοκρασία.»

Κατά τη διάρκεια της ζύμωσης, το σκόμπι καταναλώνει ζάχαρη, κάνοντας το ρόφημα πιο ξινό. Μετά από μία εβδομάδα, δοκιμάστε με ένα καλαμάκι. Αν είναι ακόμα γλυκιά, αφήστε τη να ζυμωθεί περισσότερο, ελέγχοντας κάθε λίγες ημέρες.

Καθώς περιμένετε, παρακολουθήστε το σκόμπι σας. Θα παρατηρήσετε ότι αρχίζει να πυκνώνει και μπορεί να διαχωριστεί καθώς η κομπούτσα ζυμώνεται, παράγοντας ένα δεύτερο SCOBY. Αυτό είναι σημάδι ότι η κομπούτσα σας είναι έτοιμη και μπορείτε να μεταφέρετε αυτό το νέο σκόμπι στην κομποστοποίηση ή να το μοιραστείτε με έναν φίλο που ενδιαφέρεται για τη ζύμωση.

Για να εμφιαλώσετε το ρόφημα, αφαιρέστε το σκόμπι και τοποθετήστε το σε ένα καθαρό βάζο με ένα φλιτζάνι κομπούτσα για την επόμενη παρτίδα σας. Αν δεν το χρησιμοποιήσετε αμέσως, αποθηκεύστε το σε θερμοκρασία δωματίου μακριά από άμεσο φως και θερμότητα για έως και έξι εβδομάδες. Ανακατέψτε την υπόλοιπη κομπούτσα, εμφιαλώστε την και αφήστε την σε θερμοκρασία δωματίου για μία ή δύο ημέρες, ώστε να αναπτυχθεί ο αφρός, πριν την παγώσετε.

 

Αναμίξεις και πειραματισμοί

Μία από τις χαρές της παρασκευής κομπούτσα είναι ο πειραματισμός με τις γεύσεις. Κατά τη διάρκεια της εμφιάλωσης, μπορείτε να προσθέσετε χυμούς φρούτων, βότανα ή μπαχαρικά για να βελτιώσετε τη γεύση της. Τα μούρα δημιουργούν ζωντανά χρώματα και φρουτώδεις νότες, ενώ το τζίντζερ προσθέτει ένα συμπληρωματικό ‘τσίμπημα’ και υποστηρίζει την πέψη.

Για να αρωματίσετε την κομπούτσα, ανακατέψτε περίπου ένα τέταρτο φλιτζάνι χυμού φρούτων ή σιρόπι βοτάνων σε ένα τέταρτο παρασκευασμένου τσαγιού κομπούτσα. Ανακατέψτε το καλά και μεταφέρετέ το σε μπουκάλια. Σφραγίστε καλά τα μπουκάλια και αφήστε τα σε θερμοκρασία δωματίου για δύο ημέρες πριν τα μεταφέρετε στο ψυγείο για άλλες δύο ημέρες πριν τα ανοίξετε.

Αντιμετώπιση προβλημάτων 

Ακόμη και οι έμπειροι παρασκευαστές αντιμετωπίζουν περιστασιακά προβλήματα κατά την παρασκευή της κομπούτσα. Τα περισσότερα από αυτά τα προβλήματα μπορούν να προληφθούν με τη χρήση καθαρού εξοπλισμού, την κάλυψη της κομπούτσα με ένα υφασμάτινο καπάκι για την αποφυγή μόλυνσης από αδέσποτα υπολείμματα και τη διατήρηση της βέλτιστης θερμοκρασίας.

Δώστε μεγάλη προσοχή στην υγεία του σκόμπι σας. Αν παρατηρήσετε μαύρες ή μπλε κηλίδες στην επιφάνεια της κομπούτσα, αυτές οι κηλίδες, αν και σπάνιες, πιθανόν να σηματοδοτούν σχηματισμό μούχλας. Πετάξτε και την κομπούτσα και το σκόμπι σας και ξεκινήστε από την αρχή, με καθαρό εξοπλισμό και ένα νέο σκόμπι. Μπορεί επίσης να δείτε μακριές θολές χορδές να προσκολλώνται στον πυθμένα του σκόμπι σας. Ενώ αυτά φαίνονται ανησυχητικά, πρόκειται για χρησιμοποιημένη μαγιά και αποτελεί σημάδι επιτυχούς ζύμωσης.

Πού θα βρείτε προμήθειες

Το Kombucha Kamp διαθέτει ζωντανά σκόμπι κομπούτσα με τσάι εκκίνησης, κιτ κομπούτσα και αξεσουάρ, στο KombuchaKamp.com

Η Cultures for Health διαθέτει σκόμπι κομπούτσα και κιτ παρασκευής, στο CulturesForHealth.com

Το The Kombucha Shop πουλάει κιτ παρασκευής κομπούτσα, στο TheKombuchaShop.com

Βασική συνταγή

(περίπου 3 λίτρα ή 12 μερίδες)

Υλικά

• 12 φλιτζάνια νερό
• 1/4 φλιτζάνι μαύρο τσάι, όπως το Assam
• 2 φλιτζάνια ζάχαρη
• 1 σκόμπι κομπούτσα
• 1 φλιτζάνι παρασκευασμένη κομπούτσα

Εκτέλεση

Βάλτε το νερό να βράσει. Σβήστε τη φωτιά και ανακατέψτε το τσάι και τη ζάχαρη. Συνεχίστε να ανακατεύετε μέχρι να διαλυθεί εντελώς η ζάχαρη. Αφήστε το τσάι να μείνει για περίπου 10 λεπτα.

Σουρώστε το τσάι μέσα από ένα κόσκινο με λεπτό πλέγμα σε ένα καθαρό γυάλινο βάζο του λίτρου και αφήστε το να κρυώσει σε θερμοκρασία δωματίου (περίπου 23 βαθμούς Κελσίου). Προσθέστε το σκόμπι κομπούτσα και το έτοιμο τσάι κομπούτσα στο βάζο.

Καλύψτε το βάζο χαλαρά με ύφασμα που αναπνέει, στερεώστε το με λαστιχάκι και αφήστε το μείγμα να ζυμωθεί σε θερμοκρασία δωματίου, για περίπου 7 έως 10 ημέρες. Το σκόμπι θα πυκνώσει και μπορεί να διαχωριστεί, παράγοντας ένα δεύτερο σκόμπι, σημάδι ότι η κομπούτσα είναι έτοιμη. Μπορείτε επίσης να δοκιμάσετε την κομπούτσα βάζοντας ένα καλαμάκι κάτω από το σκόμπι και πίνοντας μια γουλιά. Όταν έχει μια ευχάριστη γλυκόξινη γεύση, είναι έτοιμη.

Αφαιρέστε απαλά και φυλάξτε το σκόμπι, μαζί με ένα φλιτζάνι κομπούτσα, για την επόμενη παρτίδα σας. Αν δεν το χρησιμοποιήσετε αμέσως, αποθηκεύστε το σε ένα καθαρό βάζο σε θερμοκρασία δωματίου, μακριά από άμεσο φως και θερμότητα, για έως και 6 εβδομάδες.

Ανακατέψτε καλά την υπόλοιπη κομπούτσα. Εάν φτιάχνετε αρωματισμένη κομπούτσα, ανακατέψτε τώρα τα αρωματικά που επιθυμείτε. Αδειάστε το σε αποστειρωμένα μπουκάλια, κλείστε τα μπουκάλια καλά και αφήστε τα να συνεχιστεί η ζύμωση για άλλες 2 ημέρες, σε θερμοκρασία δωματίου.

Μεταφέρετε στο ψυγείο για 2 ημέρες για να σταθεροποιηθούν οι φυσαλίδες πριν το άνοιγμα. Καταναλώστε την κομπούτσα εντός 6 μηνών.

Της Jennifer McGruther

Τι είναι το ψηφιδωτό; Από πού πηγάζει η ονομασία του;* Ποια είναι η τεχνική αλλά και η ιστορική του διαδρομή στη διαρκή πορεία του; Ερωτήματα των οποίων την απάντηση ελπίζουμε ότι θα βρει ο αναγνώστης ακολουθώντας τη σειρά άρθρων του ψηφιδογράφου και συγγραφέα Γιάννη Λουκιανού.

Στο πρώτο μέρος, παρουσιάζονται ψηφιδωτά της ελληνιστικής περιόδου. Στο δεύτερο της ρωμαϊκής, στο τρίτο της βυζαντινής και στο τέταρτο σύγχρονα ψηφιδωτά στην Ευρώπη και την Ελλάδα. Σε ξεχωριστά άρθρα, θα παρουσιαστούν τεχνικές της ψηφιδογραφίας.

Βυζάντιο

Τι να σκεφτεί κανείς γι’ αυτούς τους τεχνίτες του ψηφιδωτού που ανεβασμένοι πάνω στις σκαλωσιές ενός βυζαντινού ναού, μιας βασιλικής, με υψηλό αίσθημα ευθύνης και επιδεξιότητας, ψηφοθετούσαν ασταμάτητα; Επρόκειτο για ανθρώπους γεμάτους ζήλο, με ιδιαίτερες ικανότητες, μύστες ενός άξιου θαύματος.

Έπρεπε εκεί ψηλά να ισορροπούν το σώμα τους, να κόβουν με δύναμη τις ψηφίδες και να τις τοποθετούν με περίσσια επιμέλεια. Με τέτοιο ρυθμό ώστε αφ’ ενός μεν να προχωρά το έργο και αφ’ ετέρου να διατηρείται η υψηλή αισθητική του.

Έπρεπε να γίνουν όλα πριν στεγνώσει το κονίαμα. Τοποθετημένο στη γωνία της κόγχης, στο κοίλο του τρούλου, θα δεχόταν τις ψηφίδες για να τις συγκρατήσει και να τις συγκολλήσει. Και κάτω, στο καθολικό του ναού, ο υπεύθυνος της σύνθεσης καθοδηγούσε το συνεργείο σαν αρχιμουσικός μιας παράξενης ορχήστρας, που ακροβατούσε πάνω ψηλά. Κάτω αριστερά το πράσινο του μαλαχίτη, πιο κάτω το ερυθροκίτρινο του σιδήρου, δεξιά το αιματώδες κυανό.

«Κι ακόμα πιο ψηλά, ο αρχάγγελος με το βαθύ του βλέμμα όλο συγχώρεση.»

Η τέχνη των βυζαντινών ψηφιδωτών είναι ένα θέμα που απασχόλησε σε πανευρωπαϊκό – και όχι μόνο – επίπεδο τους ανθρώπους της τέχνης και της αρχιτεκτονικής στα τέλη του 19ου αιώνα. Τα βυζαντινά ψηφιδωτά μελετήθηκαν και πολλά από αυτά αποκαταστάθηκαν, προκαλώντας και πάλι το ενδιαφέρον, που παρέμεινε ζωντανό για αρκετές δεκαετίες. Ήταν κάτι που ενδιέφερε άπαντες, μιας και δεν υπήρχε καμία αμφιβολία για τον μνημειακό χαρακτήρα αυτής της τέχνης.

 

Ψηφιδωτά όπως αυτά του Οσίου Λουκά στη Βοιωτία, της Μονής Δαφνίου στην Αττική αλλά και της Μονής της Χώρας (Καχριέ τζαμί) στην Κωνσταντινούπολη, ήταν αδύνατο να μην συγκινήσουν τους μελετητές από χώρες της Ευρώπης (Γαλλία, Ρωσία), αλλά και της Αμερικής.

Η πηγή από την οποία άντλησαν οι Βυζαντινοί τα μυστικά και τις ιδιαιτερότητες της τέχνης αυτής εντοπίζεται στα αρχαία ελληνικά και ρωμαϊκά ψηφιδωτά. Από αυτά πήραν αρκετά μυθολογικά θέματα, αλλά και διάφορα διακοσμητικά στοιχεία, που απέκτησαν πλέον έναν νέο, χριστιανικό συμβολισμό.

Ένας από τους λόγους που συνέτειναν στη διάδοσή τους θα πρέπει να είναι η «μεταφορά» αυτού του είδους διακόσμησης από τα δάπεδα στους τοίχους. Βέβαια, η επίστρωση των δαπέδων δεν ξεχάστηκε εντελώς. Αντίθετα, εκεί που κρινόταν αναγκαίο συνεχίστηκε. Αυτό αποδεικνύεται από ένα τεράστιο έργο που καλύπτει επιφάνεια περίπου χιλίων τετραγωνικών μέτρων και κοσμούσε το δάπεδο ανακτόρου στην Κωνσταντινούπολη, έχοντας ως θέματα μάχες αγρίων θηρίων με ανθρώπους, μυθολογικά όντα, χίμαιρες, γρύπες κ.ά.

Στην περιοχή της Συρίας και της Ιορδανίας η επίστρωση των δαπέδων συνεχίστηκε μέχρι τον 8ο αιώνα.

Όπως είναι φυσικό, οι εικόνες του Θεού και των αγίων που φιλοτεχνούνταν δεν θα μπορούσαν να είναι στο πάτωμα. Έτσι, ο πιστός που ζούσε στο Βυζάντιο είχε πλέον απέναντί του, στους τοίχους του ναού, ένα διακοσμητικό είδος ιδιαίτερης σημασίας. Αυτή η λαμπρότητα αποπνέει παράλληλα τη δύναμη και την αίγλη των βυζαντινών αυτοκρατόρων και αρχηγών του κράτους, αλλά και εκπροσωπεί τον Θεό στη γη.

Όσο ζυμώνονται οι νέες τάσεις και γεννιούνται τα νέα έργα, και καθώς αυτή η τέχνη εξακοντίζεται, πλησιέστεροι δέκτες της γίνονται πόλεις όπως η Θεσσαλονίκη, η Ρώμη, η Ραβέννα, το Μιλάνο, η Φλωρεντία, το Κίεβο κ.ά.

Οι ψηφίδες που κατασκευάζονταν κατά πρώτον από υλικά όπως μάρμαρα ή φυσικές πέτρες, τώρα εμπλουτίζονται με καινούργια χρωματιστά γυαλιά και χρυσές ή ασημένιες ψηφίδες. Η κατασκευή των «μεταλλικών» ψηφίδων επιτυγχάνεται με την επίστρωση στο γυαλί φύλλου χρυσού ή αργύρου και επακόλουθη εφυάλωσή του για λόγους προστασίας. Αυτού του είδους οι ψηφίδες χρησιμοποιούνται κυρίως για να στολίσουν τα ενδύματα και τους θρόνους, αλλά και για να επενδύσουν τον κάμπο των παραστάσεων. Για τα πρόσωπα χρησιμοποιούνται κυρίως μικρές μαρμάρινες ψηφίδες σε αρκετούς τόνους, με αποτέλεσμα να θεωρείται πως οι ψηφοθέτες του Βυζαντίου είχαν πια την ικανότητα να «ζωγραφίζουν» το πρόσωπο.

«Το υλικό και οι τρόποι κατασκευής του ψηφιδωτού είναι συνυφασμένο με τη δομή και την εκφραστικότητα των εικόνων», γράφει η Ελένη Βακαλό. «Ενταγμένο στην αρχιτεκτονική επιφάνεια αποτελεί ακόμα ένα στρώμα χτίσματος. Η κάθε ψηφίδα ενσωματώνεται σαν υλικό στον τοίχο. Σαν μονάδα χρώματος αποτελεί κι εκείνη ένα επίπεδο. Έτσι, από επίπεδο ξεκινάει και σε επίπεδο καταλήγει μία μορφή. Ο όγκος της σχεδιάζεται και αποδίδεται όχι να χτίζεται κατά επάλληλα επίπεδα. Μια τέτοια αντίληψη κατασκευής ανταποκρίνεται και στην έννοια, τη μεταφυσική του Χριστιανισμού για τις μορφές. Είναι ‘κτίση’.»

Σε αρκετές εκκλησίες των μεγάλων πόλεων, όπως στην Κωνσταντινούπολη και τη Θεσσαλονίκη, σώζεται σήμερα ένα μεγάλο πλήθος ψηφιδωτών παραστάσεων.

 

Δυστυχώς, διασώθηκαν λίγα τμήματα από την Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης, και αυτά από τον ανεικονικό διάκοσμο του 6ου αιώνα. Σε αυτά προστέθηκαν τα ψηφιδωτά της ανάκαμψης, της εποχής δηλαδή μετά την Εικονομαχία και την κατάληψη της Πόλης από τους Σταυροφόρους (13ος αιώνας). Τη διακόσμηση αυτής της μεγάλης εκκλησίας – της μεγαλύτερης του Χριστιανισμού της Ανατολής – ίσως να  επιμελήθηκε ο ίδιος ο Ιουστινιανός, σε έναν αγώνα άμιλλας προς τον λαμπρό για την εποχή Ναό του Σολομώντος στην Ιερουσαλήμ.

Ψηφιδωτά σώζονται στην Παμμακάριστο (Φετιχέ τζαμί), στους Αγίους Θεοδώρους (Κιλιτζέ τζαμί) και στη Μονή της Χώρας (Καχριέ τζαμί). Στο Μουσείο Μπενάκη, στην Αθήνα, βρίσκεται ένα τμήμα αποτοιχισμένου ψηφιδωτού παράστασης της Υπαπαντής, του 9ου αιώνα, από το καθολικό της Μονής του Χριστού Ακαταλήπτου.

Η Θεσσαλονίκη, η δεύτερη μεγάλη πόλη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, αποτέλεσε, όπως και η Ραβέννα της Ιταλίας, το άδυτο της βυζαντινής ψηφιδωτής τέχνης. Η μεγάλη εκκλησία του Αγίου Δημητρίου, η Ροτόντα, η μονή του Οσίου Δαβίδ, η Αχειροποίητος, είναι μνημεία των οποίων η διακόσμηση έγινε πριν από την περίοδο της Εικονομαχίας, αφού χρονολογούνται από τον 4ο, 5ο και 6ο αιώνα. Από τον 8ο, 9ο και 11ο αιώνα σημαντικό μνημείο είναι η Αγία Σοφία, ενώ στους Αγίους Αποστόλους διατηρείται ψηφιδωτό του 14ου αιώνα.

 

Η βασιλική του Αγίου Δημητρίου, πολιούχου της Θεσσαλονίκης, κτίστηκε στα μέσα του 5ου αιώνα. Ύστερα από την πυρκαγιά που συνέβη μεταξύ 629-634 ανοικοδομήθηκε. Από τη σημερινή κατάσταση του διακόσμου διαφαίνεται ο αποσπασματικός της χαρακτήρας. Όταν τα οικονομικά το επέτρεπαν, η διακόσμηση γινόταν με ψηφιδωτά, ενώ οι τοιχογραφίες ήταν λιγότερο δαπανηρή λύση, αφού το οικοδόμημα πέρασε από πολλές δοκιμασίες. Ο σχεδιασμός της διακόσμησης έχει χαρακτήρα αναθηματικών πινάκων. Ξεχωρίζουν έργα του Αγίου Δημητρίου που δέχεται δύο παιδιά, καθώς και του Επισκόπου Ιωάννη, ιδρυτή του ναού, όπως επίσης οι φιγούρες των γονέων που παρουσιάζουν το τέκνο τους στον Άγιο Δημήτριο. Τα θαυμάσια σχέδια με υδατοχρώματα του Άγγλου αρχιτέκτονα και μελετητή W. S. George μάς κάνουν γνωστή τη διακόσμηση που υπήρχε πριν τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917, η οποία κατέστρεψε μεγάλο μέρος του ναού και της διακόσμησής του.

Εξαιρετικά ψηφιδωτά έργα, που φανερώνουν την υψηλή κατάρτιση των εργαστηρίων του 5ου αιώνα, βρίσκονται στην κόγχη του ιερού της Μονής του Οσίου Δαβίδ του Λατόμου. Ιερός πράγματι ο τοίχος που απέκρυψε τα ψηφιδωτά, και έτσι γλίτωσαν από την καταστροφή την περίοδο της Εικονομαχίας. Ένα λιοντάρι που συμβολίζει τον Ευαγγελιστή Μάρκο, και αντίστοιχα άλλα των υπόλοιπων τριών Ευαγγελιστών πλαισιώνουν τον Χριστό σε μια ιδιότυπη σύνθεση, ενώ τα ενυπάρχοντα τέσσερα ποτάμια του Παραδείσου αποδίδουν το όραμα του Ιεζεκιήλ. Χρώματα, αρμονικοί συνδυασμοί, τοπία με αίσθηση της ελληνιστικής περιόδου είναι  χαρακτηριστικά του χαρισματικού αυτού έργου.

Σημαντικό μνημείο του 5ου αιώνα είναι η βασιλική της Σάντα Μαρία Ματζόρε της Ρώμης. Σε αυτήν είναι έκδηλη η επιρροή της αυτοκρατορικής τέχνης της Κωνσταντινούπολης. Τα ψηφιδωτά αυτής της πολύ μεγάλης εκκλησίας – από τις μεγαλύτερες στη Ρώμη – αποτελεί ένα καλό δείγμα από αυτό που αποκαλούμε «λειτουργικό χρώμα» (functional coloring). Η λαμπρότητα και τα πλούσια χρώματα των συνθέσεων του ψηφιδωτού συμβάλουν στο «να έρθει πιο κοντά» το εκκλησίασμα.

 

 

Ο Άρνολντ Χάουζερ [Arnold Hauser, 1892-1978] στο βιβλίο του «Κοινωνική ιστορία της τέχνης» ( εκδ. Κάλβος 1978) αναφέρει: «Η βυζαντινή αυλική τέχνη δεν θα μπορούσε να γίνει η κατ’ εξοχήν χριστιανική τέχνη αν η Εκκλησία δεν είχε γίνει  η απόλυτη εξουσία και δεν είχε αισθανθεί τον εαυτό της κύριο του κόσμου».

Το τυπικό αυτό βρήκε παραδειγματική έκφραση στα αφιερωματικά μωσαϊκά του Αγίου Βιταλίου στη Ραβέννα, τα  οποία από την άποψη αυτή δεν ξεπεράστηκαν στους μεταγενέστερους χρόνους. Κανένα κλασικό ή κλασικιστικό κίνημα, καμιά ιδεαλιστική ή αφηρημένη τέχνη δεν μπόρεσε να εκφράσει τη μορφή και το ρυθμό τόσο άμεσα και τόσο καθαρά.

 

 

Ένα συμπυκνωμένο σε έκφραση και περιεχόμενο έργο είναι τα ψηφιδωτά που στολίζουν το καθολικό στη Μονή της Αγίας Αικατερίνης του Σινά. Το ανοικοδόμησε ο Ιουστινιανός τον 6ο αιώνα, και, για την ψηφιδωτή του διακόσμηση, θα πρέπει να έστειλε ένα υψηλών δυνατοτήτων συνεργείο.

 

Στην κεντρική σύνθεση της Μεταμόρφωσης το φως αντανακλάται στις χρυσές και ασημένιες ψηφίδες έτσι που να μοιάζει πως οι ακτίνες έρχονται απ’ έξω, διαπερνώντας τα τοιχώματα του κτίσματος. Εδώ, η ιδιαίτερη τεχνική των Βυζαντινών να γωνιάζουν τις χρυσές ψηφίδες ώστε το αντανακλών φως να φτάνει στο ύψος των ματιών των εισερχομένων αποδίδει και αποδίδεται εξαιρετικά.

Η λεπτότητα της βυζαντινής τέχνης και τα δυναμικά στοιχεία της ύστερης ρωμαϊκής περιόδου είναι χαρακτηριστικά αυτού του έργου της πρώιμης περιόδου του 6ου αιώνα.

Ψηφιδωτά του 11ου αιώνα

Η Μονή Δαφνίου στην Αθήνα, η Μονή Οσίου Λουκά στη Βοιωτία και η Νέα Μονή της Χίου είναι σημαντικά μνημεία της ψηφιδωτής τέχνης του 11ου αιώνα. Κτίστηκαν από διαφορετικούς δωρητές και η διακόσμησή τους αφ’ ενός εκφράζει τις νέες τάσεις και τα καλλιτεχνικά ρεύματα της εποχής, αφ’ ετέρου διατηρεί η κάθε μία τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της.

 

Η Μονή Δαφνίου κτίστηκε περίπου στα τέλη του 11ου αιώνα και τα ψηφιδωτά της παραμένουν στην πλειοψηφία τους σε καλή κατάσταση. Θα ήταν καλύτερα αν κατά καιρούς δεν πλήττονταν από τους σεισμούς, όπως συνέβη πρόσφατα με αυτούς της Αττικής το 1999.

 

Η Νέα Μονή της Χίου είναι ένα αυτοκρατορικό κτίσμα των μέσων του 11ου αιώνα, όπως βεβαιώνεται από διάφορα χρυσόβουλα. Ο ψηφιδωτός διάκοσμος έχει αποκατασταθεί από τις φθορές που προκάλεσαν οι τρομεροί σεισμοί που έγιναν στο νησί το 1881 και το 1948. Τα θέματα του διακόσμου αναφέρονται κυρίως στις μεγάλες εκκλησιαστικές εορτές του έτους. Ξεκινούν με τον Ευαγγελισμό και τελειώνουν με την εις Άδου Κάθοδον, παρουσιάζοντας τις μεγάλες στιγμές του Χριστού στη γη. Τα απλά χρώματα και το ύφος των μορφών παρουσιάζουν μια αξιοσημείωτη ενότητα, ενώ η ομοιογένεια και η από τεχνικής πλευράς απόδοση των προσώπων δείχνουν ότι η ολοκλήρωση του ψηφιδωτού διακόσμου και στα τρία τμήματα του καθολικού έγινε από το ίδιο ικανότατο συνεργείο, που ήρθε, βέβαια, από την πρωτεύουσα, αφού χορηγός αυτού του θαυμάσιου έργου ήταν ο Κωνσταντίνος Θ’ ο Μονομάχος.

 

Ένα άλλο μνημείο του 11ου αιώνα είναι αυτό του Οσίου Λουκά στη Βοιωτία. Το καθολικό της μονής οικοδομήθηκε το 1011 από τον ηγούμενο Φιλόθεο και τους συνασκητές του, όπου και τοποθετήθηκε η λειψανοθήκη του Οσίου Λουκά.

 

Τα θέματα που κοσμούν το καθολικό είναι εμπνευσμένα από τη ζωή του Θεανθρώπου στη γη: Ευαγγελισμός, Γέννηση, Υπαπαντή και Βάπτιση, ενώ άλλες τέσσερεις παραστάσεις από τον κύκλο του Πάθους κοσμούν το νάρθηκα. Στην κόγχη του ιερού, στα σταυροθόλια, στο νάρθηκα, υπάρχουν αρκετές παραστάσεις της Παναγίας Πλατυτέρας Βρεφοκρατούσας, των αγίων, ενώ στο διακοσμητικό διατηρούνται δύο θέματα από την Παλαιά Διαθήκη. Ο Δανιήλ στο λάκκο των λεόντων και οι τρεις παίδες εν καμίνω με έναν άγγελο άνωθεν τους να τους προστατεύει.

Μέσα από αυτά τα έργα διαφαίνεται ένας συντηρητικός χαρακτήρας, που ανταποκρίνεται στο θεολογικό κλίμα της εποχής του πρώτου μισού του 11ου αιώνα. Έντονο περίγραμμα για την απόδοση του ανθρώπινου σώματος και κυρίως της Μορφής, καθώς και λιτά χρώματα που ισορροπούν τη λειτουργικότητα της αρχιτεκτονικής είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά αυτής της διακόσμησης, που, μαζί με τα ψηφιδωτά της Νέας Μονής της Χίου και αυτής του Δαφνίου, αποτελούν την τριάδα των εξαιρετικών μνημείων αυτής της τέχνης του 11ου αιώνα στην Ελλάδα.

Εκτός των εντοίχιων ψηφιδωτών, σώζονται και εικόνες, μια τεχνική πάνω σε ξύλο με συνεκτικό υλικό κερί και ρητίνες. Είναι περίφημη η εικόνα της Παναγίας της Γλυκοφιλούσας από τον Άγιο Βασίλειο της Βιθυνίας, του 14ου αιώνα, διαστάσεων 95 x 62 εκατοστών, η οποία βρίσκεται στο Βυζαντινό Μουσείο. Μία αρχαιότερη (11ος αιώνας) είναι του Αγίου Νικολάου και βρίσκεται στο μοναστήρι του Αγίου Ιωάννου στην Πάτμο, ενώ στο Μουσείο Μπενάκη βρίσκεται η εικόνα της Παναγίας της Ελεούσας (τέλη 13ου αιώνα).

 

Κλείνοντας αυτή τη μικρή αναφορά για τα βυζαντινά ψηφιδωτά, και με αφορμή τα έργα του 14ου και 15ου αιώνα, θα θέλαμε να αναφέρουμε στον επίλογο μιας σχετικής εργασίας του μελετητή Περ Γιόνας Νορντχάγκεν [Per Jonas Nordhagen, γεν. 1929], ο οποίος γράφει:

«Η αναγέννηση των Παλαιολόγων (μετά τη δυναστεία 1261-1453) επέφερε μια ανανέωση στη βυζαντινή τέχνη του ψηφιδωτού. Ανατράπηκε από ένα ζωτικό ανθρωπισμό, ο οποίος διαδόθηκε στη Δύση και τροφοδότησε την ιταλική Αναγέννηση ζωγραφίζοντας πρόσωπα με την ανάγκη να επιτύχει τριών διαστάσεων εφέ και καλλιέργησε το περίπλοκο στα ανθρώπινα αισθήματα και τη δράση. Μία νευρώδης ζωτικότητα εισήλθε στη θρησκευτική τέχνη με μια αίσθηση πάθους και τραγωδίας.»

Στην τέχνη του ψηφιδωτού αυτό έδωσε εξαιρετικά αποτελέσματα με ανανεωμένες τεχνικές. Οι ψηφίδες έγιναν μικρότερες και τα περιγράμματα έχασαν την έντασή τους, έγιναν πιο απαλά και μερικές φορές αφανή. Τα χρώματα έγιναν για άλλη μια φορά σχεδόν ομότιμα, ανακαλώντας τις πρώιμες χριστιανικές περιόδους, και συχνά χρησιμοποιήθηκαν και στο πορφυρό. Ανανεώθηκε το ενδιαφέρον στο οπτικό εφέ του χρυσού και παραμερίστηκε η τεχνική των γωνιασμένων ψηφίδων.

Το χρυσό υπόβαθρο στους τοίχους μερικές φορές εξελάμβανε τη φόρμα ενός κοχυλιού – το δίχως άλλο για να μοιάζει ότι παίζει με το επιφανειακό φως και παράλληλα να το αποδίδει ομοιόμορφα και λαμπερά.

Του Γιάννη Λουκιανού

Το κείμενο είναι από το βιβλίο του Γιάννη Λουκιανού «Η τέχνη του ψηφιδωτού και η τεχνική του», Αθήνα 2011, εκδόσεις βότσαλο, β΄ έκδοση.  Από το ίδιο βιβλίο προέρχονται και οι εικόνες, εκτός από εκείνες των οποίων αναφέρεται η πηγή τους.

© Γιάννης Λουκιανός

Ο Γιάννης Λουκιανός γεννήθηκε στην Ίο των Κυκλάδων, πήρε μαθήματα σχεδίου και χρώματος και επιδόθηκε στην τέχνη του ψηφιδωτού και του βοτσαλωτού, κοσμώντας κτίρια και αυλές, μεταξύ των οποίων κατοικία στη Βέρνη της Ελβετίας και η αποκατάσταση του βοτσαλωτού διάκοσμου της ιστορικής αυλής της Μητρόπολης της Σύρου και άλλων εκκλησιών.

Για την τέχνη του ψηφιδωτού και του βοτσαλωτού έχει μιλήσει σε πολλά σχολεία, σε Διεθνή Συνέδρια (Αθήνα 2010-Κύπρος 2012) καθώς και στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, και έχει γράψει σε περιοδικά και σε τοπικές εφημερίδες. Έχει γράψει ακόμη αρκετά δικά του βιβλία, με σημαντικότερα τα:

«Οι βοτσαλωτές αυλές των Κυκλάδων», Αθήνα 1998, αυτοέκδοση (3 εκδόσεις)
«Οι βοτσαλωτές Αυλές του Αιγαίου», Αθήνα 1999, αυτοέκδοση (εξαντλημένο)
«Η τέχνη του ψηφιδωτού και η τεχνική του», Αθήνα 2002 και 20011
Έχει διδάξει την τέχνη του ψηφιδωτού σε επιδοτούμενα σεμινάρια (Σύρος, Ίος κ.ά.), καθώς και στα παιδιά του ΚΔΑΠ στην Ίο.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

* Ο όρος ‘ψηφιδωτό’ προέρχεται από το ψηφίο, τη μικρή πέτρα. Ο όρος ‘μωσαϊκό’ προέρχεται από τις Μούσες.

 

 

 

Το Άστον Χολ σχεδιάστηκε από τον Άγγλο αρχιτέκτονα Τζον Θορπ και χτίστηκε για τον Σερ Τόμας Χολτ μεταξύ 1618 και 1635, σε ένα πάρκο στο Μπέρμιγχαμ της Αγγλίας. Το αρχοντικό αυτό κατατάσσεται μεταξύ των τελευταίων και των σπουδαιότερων κατοικιών της ιακωβιανής περιόδου, χτισμένων από αυλικούς για τη βασιλική πρόοδο (περιοδεία του βασιλείου) του μονάρχη.

Αυτές οι ειδικές κατοικίες χτίστηκαν κατά τις περιόδους Τυδόρ, Ελισαβετιανής και Ιακωβιανής, και αντιπροσωπεύουν μια μοναδική αγγλική αντίληψη της αναγεννησιακής αρχιτεκτονικής. Ο ιστορικός αρχιτεκτονικής Τζον Σάμμερσον τα θεωρούσε «τα πιο τολμηρά από όλα τα αγγλικά κτήρια». Στυλιστικά, εισήγαγαν εκλεκτικά μείγματα κλασικών, μεσαιωνικών και τοπικών παραδοσιακών αγγλικών στοιχείων.

Το Άστον Χολ αποτελεί παράδειγμα του ιακωβιανού ύφους της Αγγλίας στα τέλη του 16ου αιώνα, το οποίο εμφανίστηκε κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ιακώβου Α’, από το 1603 έως το 1625. Όπως τα περισσότερα ιακωβιανά αρχοντικά, το Άστον Χολ αντανακλά το τοπίο. Κατασκευάστηκε κυρίως με ντόπια υλικά: κόκκινο τούβλο, ξυλεία, και πέτρα. Τα μεγάλα περιγράμματα της εξοχικής κατοικίας είναι καθαρά κλασικά στις αναλογίες και τη συμμετρία τους, ενώ οι εξωτερικές διακοσμήσεις έχουν τις ρίζες τους στην ύστερη μεσαιωνική αγγλική αρχιτεκτονική — περιλαμβανομένων των αετωμάτων, των παραθύρων και των καμινάδων.

Το εσωτερικό του Άστον Χολ διαθέτει επένδυση από σκούρο ξύλο, περίπλοκα ξυλουργικά στοιχεία και γύψινα διακοσμητικά οροφής — κοινά στοιχεία της ιακωβιανής αρχιτεκτονικής. Κατά την κατασκευή του,  ήταν δημοφιλής η κλασική ιταλική αισθητική, έτσι οι πολύχρωμοι τοίχοι κυριαρχούν στο σπίτι. Τα διακοσμητικά χαρακτηριστικά, αν και δεν διαφέρουν ιδιαίτερα από δωμάτιο σε δωμάτιο, είναι επίσης ένα εκλεκτικό μείγμα.

Σήμερα, επιβιώνει ως διατηρητέο ​​σπίτι (προστατευόμενο από το κράτος). Η ιστορία του μεγάλη: πολιορκήθηκε κατά τη διάρκεια του αγγλικού εμφυλίου πολέμου, δέχτηκε τη βασιλική αυλή, ενώ αργότερα ενέπνευσε τον Αμερικανό συγγραφέα Ουάσιγκτον Ίρβινγκ.

 

 

 

 

 

 

Του James Baresel

Η Σχολή Ζωγραφικής Κάνο ήταν η κορυφαία σχολή ζωγραφικής στην Ιαπωνία για περισσότερα από 300 χρόνια, από τον 16ο αιώνα έως τον 19ο αιώνα. Η σχολή ιδρύθηκε τον 15ο αιώνα από τον Κάνο Μασανόμπου στο Κιότο και, σύμφωνα με τον ιστότοπο του Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης της Νέας Υόρκης, σύντομα έγινε η «μακροβιότερη και πιο επιδραστική σχολή ζωγραφικής στην ιαπωνική ιστορία»:

«Καθ’ όλη τη διάρκεια των αιώνων, η σχολή Κάνο αποτελούνταν από πολυάριθμα εργαστήρια, όπου ομάδες καλά εκπαιδευμένων και επιδέξιων τεχνιτών συνεργάζονταν για να εξυπηρετήσουν πελάτες από όλες σχεδόν τις πλούσιες τάξεις: τους σαμουράι, την αριστοκρατία, τον βουδιστικό κλήρο, τους σιντοϊστές ιερείς και τους όλο και πιο εύπορους εμπόρους.»

 

Δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες γύρω από την πρακτική των σχολών Κάνο πριν από τον 19ο αιώνα. Ωστόσο, είναι αρκετές για να φανταστεί κανείς πώς θα ήταν να είναι μαθητής εκεί.

Αντλώντας από το δοκίμιο της Μπρέντα Γ. Τζόρνταν «Αντιγραφή από την αρχή ως το τέλος; Η μαθητική ζωή στη σχολή Κάνο», από το βιβλίο «Αντιγράφοντας τον δάσκαλο και κλέβοντας τα μυστικά του» (2003), θα επιχειρήσουμε ένα νοερό ταξίδι στη ζωή ενός μαθητή στη σχολή Κάνο.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η αντίληψη της ιαπωνικής κοινωνίας του 16ου αιώνα για τη διδασκαλία της τέχνης και τον ρόλο του καλλιτέχνη στην κοινωνία – αντίληψη που απέχει παρασάγγας από τη δυτική σκέψη και το καλλιτεχνικό πρότυπο που έχει επικρατήσει.

Η ζωή των σπουδαστών στη σχολή του Κάνο

Η μέρα στη Σχολή Ζωγραφικής του Κάνο ξεκινά νωρίς, δεδομένου ότι η μελέτη μας αρχίζει στις 7 το πρωί. Η σημερινή μέρα, όπως και οι περισσότερες, θα είναι μεγάλη και θα δουλεύουμε από τις 7 το πρωί έως τις 10 το βράδυ μαθαίνοντας την τέχνη της ζωγραφικής.

Σχεδόν όλοι μας στη σχολή προερχόμαστε από οικογένειες με υψηλόβαθμες θέσεις. Ήρθαμε εδώ όταν ήμασταν μικροί, περίπου επτά ή οκτώ ετών, για να αφιερώσουμε τη ζωή μας στην εκμάθηση της τέχνης της ζωγραφικής. Την ώρα που ξυπνάμε, οι μυρωδιές και οι εικόνες των χρωμάτων στο εργαστήριο αναζωογονούν τις αισθήσεις μας.

Όταν φτάσαμε για πρώτη φορά ως παιδιά, το ενδιαφέρον και η αφοσίωσή μας δοκιμάστηκαν. Μας υποχρέωναν να κάνουμε δουλειές, όπως να καθαρίζουμε και να βγάζουμε βόλτα τον σκύλο. Διδασκόμασταν πολύ λίγα πράγματα για τη ζωγραφική, αλλά αυτό δεν μας αποθάρρυνε. Αυτό ήταν στην πραγματικότητα μέρος της εκπαίδευσής μας: όχι μόνο μας δίδαξε να διατηρούμε το εργαστήριο μας καθαρό, αλλά μας δίδαξε επίσης τη σημασία της μάθησης μέσω της διακριτικής παρατήρησης.

Πολλοί από εμάς παρακολουθούσαμε τους πιο προχωρημένους μαθητές να εργάζονται, ενώ εμείς ολοκληρώναμε τις καθημερινές μας δουλειές. Υπάρχει μια σαφής ιεραρχία στη σχολή: ο δάσκαλος είναι στην κορυφή, οι νέοι μαθητές στη βάση, και όλοι οι άλλοι βρίσκονται στο ενδιάμεσο. Οι προχωρημένοι μαθητές κάθονται πιο κοντά στο παράθυρο, όπου υπάρχει επαρκής φωτισμός, ενώ όλοι οι άλλοι καταλαμβάνουν τις πιο απομακρυσμένες από το φως θέσεις.

Ο δάσκαλος μένει, ως επί το πλείστον, στο ιδιωτικό του δωμάτιο και εξετάζει έργα τέχνης μόνο όταν του τα φέρνουν για αυτόν τον λόγο. Σπάνια, αν όχι ποτέ, δίνει διαλέξεις για τη ζωγραφική. Έτσι, πολλοί από εμάς αρχίσαμε να μαθαίνουμε παρακολουθώντας τους άλλους μαθητές. Μάθαμε όχι μόνο για τη ζωγραφική, αλλά και πώς να συμπεριφερόμαστε όπως απαιτείται από έναν ζωγράφο.

 

Ήταν πάντα ασαφές το πότε θα αρχίζαμε να ζωγραφίζουμε, οπότε κάποιοι από εμάς πήραμε μόνοι μας την πρωτοβουλία. Χρησιμοποιήσαμε ό,τι μάθαμε παρακολουθώντας τους άλλους μαθητές. Μάθαμε περισσότερο από το παράδειγμα παρά από τις εξηγήσεις. Όταν ξεπερνούσαμε τους φόβους μας και παίρναμε τα εργαλεία ζωγραφικής για να αρχίσουμε να εξασκούμαστε, ικανοποιούσαμε τον δάσκαλο.

Η πρακτική μας συνιστάται κυρίως στην αντιγραφή άλλων έργων. Ξεκινάμε με την αντιγραφή πινάκων ζωγραφικής απλών αντικειμένων πριν προχωρήσουμε σε πιο σύνθετα αντικείμενα. Στη συνέχεια, αντιγράφουμε τη φιγούρα και μετά τους πίνακες των δασκάλων. Αυτή η διαδικασία μπορεί να διαρκέσει πάνω από δέκα χρόνια – ορισμένοι μαθητές δεν τελειώνουν ακόμη και μετά από είκοσι χρόνια.

Ο δάσκαλος, παραθέτοντας τις συμβουλές του Χαγιάσι Μοριάτσου για τη ζωγραφική, επαναλαμβάνει τη σημασία της αντιγραφής:

«Ο ζωγράφος που δεν [αντιγράφει], εμπιστευόμενος πάντα στη [δική του] βούληση, είναι ένας ανειδίκευτος, ανάξιος συνάνθρωπος… Το άτομο που επιθυμεί να ζωγραφίζει σωστά με τον σωστό τρόπο και χρησιμοποιεί [την αντιγραφή] κάθε φορά χωρίς να αλλάζει τους κανόνες των αρχαίων είναι αυτός που καταλαβαίνει ότι είναι ανεπαρκής – [αυτός] κατανοεί την ιερότητα των ανθρώπων της παλιάς εποχής, επιθυμεί να προσπαθήσει να επιτύχει το αληθινό μονοπάτι της ζωγραφικής και αποζητά να αναζητήσει το θεϊκό πνεύμα.»

 

Μαθαίνουμε ότι η επιτυχία μας στη ζωγραφική εξαρτάται από την επιτυχία των συμμαθητών μας, του δασκάλου μας και των γενεών πριν από εμάς. Μαθαίνοντας να ζωγραφίζουμε, μαθαίνουμε επίσης τη θέση μας μέσα στην κοινότητά μας και μαθαίνουμε να είμαστε ανιδιοτελείς.

Αντιγράφουμε και αντιγράφουμε και αντιγράφουμε, μέχρι ορισμένες κινήσεις και διαδικασίες να μας γίνουν δεύτερη φύση. Μόνο τότε ανεβαίνουμε στην ιεραρχία της σχολής, και μόνο αφού ανεβούμε στην ιεραρχία μάς αποκαλύπτονται νέοι πίνακες ζωγραφικής για να αντιγράψουμε.

Φαίνεται ότι υπάρχει ένα συγκεκριμένο μυστικό της ζωγραφικής που ξεκλειδώνεται μέσω της αντιγραφής. Αργά τη νύχτα, κάποιοι μαθητές προσπαθούν κρυφά να εξετάσουν λεπτομερώς τους πίνακες του δασκάλου. Κάποιοι άλλοι αναζητούν στα κρυφά κρυμμένους πίνακες για να αντιγράψουν, με την ελπίδα να αποκτήσουν τα μυστικά τους πιο γρήγορα.

Ανεβαίνοντας στην ιεραρχία, μαθαίνουμε τα πάντα για τη σχολή, συμπεριλαμβανομένων των επιχειρηματικών θεμάτων. Ανάλογα με το επίπεδο των ικανοτήτων μας, θα βοηθήσουμε ενδεχομένως στη διοίκηση της σχολής ή θα βοηθήσουμε τον δάσκαλο με παραγγελίες έργων ζωγραφικής. Αν αποδειχθούμε ικανοί σε όλα τα θέματα, αποφοιτούμε από τη σχολή, παίρνουμε το όνομα του δασκάλου μας και ξεκινάμε τη ζωή μας ως επαγγελματίες ζωγράφοι.

Μέχρι τότε, ο καθένας μας έχει το χώρο του στο πάτωμα, περίπου 3 x 2 μέτρα, ένα χαλάκι τατάμι και ένα σεντούκι που περιέχει όλα τα καλλιτεχνικά μας εφόδια. Αυτός ο χώρος, που μοιραζόμαστε με τους φίλους μας, γίνεται ο κόσμος μας, ένας κόσμος μέσω του οποίου συνδεόμαστε με την αίσθηση της ομορφιάς που είχαν αυτοί που ζούσαν πριν από εμάς, μια ομορφιά που ελπίζουμε να μοιραστούμε με την ευρύτερη κοινότητά μας.

Ο Έρικ Μπες ασχολείται με την αναπαραστατική τέχνη και είναι υποψήφιος διδάκτορας στο Ινστιτούτο Διδακτορικών Σπουδών στις Εικαστικές Τέχνες (IDSVA).

Ως νεαρός ταξιδευτής, είχα ερωτευτεί το γραφικό χωριό του Ρότενμπουργκ, στην καρδιά της γερμανικής Φρανκονίας. Εκείνο τον καιρό, η πόλη ακόμα έτρεφε μερικά ζώα αγροκτήματος μέσα στα μεσαιωνικά της τείχη. Σήμερα οι στάβλοι της είναι ξενοδοχεία, τα ζωντανά της είναι τουρίστες, και το Ρότενμπουργκ είναι σε δρόμο να γίνει μια μεσαιωνική θεματική πόλη αναψυχής.

Αλλά το Ρότενμπουργκ είναι ακόμα η καλύτερα διατηρημένη περιτειχισμένη πόλη της Γερμανίας. Αμέτρητοι ταξιδιώτες έχουν ψάξει για το δυσεύρετο «μη τουριστικό Ρότενμπουργκ.» Υπάρχουν πολλοί ανταγωνιστές (όπως το Μίκελσταντ, Μίλτενμπεργκ, Μπάμπεργκ, Μπαντ Βίντσχαϊμ, και Ντίνκελσμπιλ), αλλά καμία δεν κρατά ούτε κερί στον βασιλιά της μεσαιωνικής κομψότητας. Ακόμα και με πλήθη, πολύ ακριβά ενθύμια, και μια σχεδόν μη βρώσιμη δημιουργία ζύμης (μια τηγανιτή μπάλα από κρούστα πίτας που λέγεται Σνέεμπαλ – χιονόμπαλα), το Ρότενμπουργκ είναι ακόμα το καλύτερο. Σώστε χρόνο και χιλιόμετρα και ικανποιηθείτε με τον νικητή.

Παρεμπιπτόντως, υπάρχουν και αρκετά άλλα «Ρότενμπουργκ» στην Γερμανία. Σιγουρευτείτε ότι πηγαίνετε στο Ρότενμπουργκ στον Τάουμπερ (στον ποταμό Τάουμπερ). Κάποιοι μερικές φορές οδηγούν ή παίρνουν το τρένο για άλλα, αδιάφορα Ρότενμπουργκ κατά λάθος.

Κατά τον Μεσαίωνα, όταν το Βερολίνο και το Μόναχο ήταν απλώς άδειες περιοχές μεταξύ πόλεων, το Ρότενμπουργκ ήταν η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Γερμανίας, με έναν συγκλονιστικό πληθυσμό των 6.000. Σήμερα, είναι η πλέον συναρπαστική μεσαιωνική πόλη της χώρας, και χαίρει μεγάλη δημοτικότητα με τουρίστες χωρίς να χάνει την γοητεία της. Υπάρχουν χίλια χρόνια ιστορίας πακεταρισμένα μεταξύ των στενών της δρόμων.

Για να αποφύγω τις ορδές των ημερησίων ταξιδιωτών, μου αρέσει να το επισκέπτομαι την νύχτα. Εκτός από κάποια σπάνια νύχτα Σαββάτου ή σε φεστιβάλ, το να βρεις δωμάτιο είναι εύκολο. Το Ρότενμπουργκ μοιάζει όλο δικό μου μετά την δύση του ήλιου. Στους έρημους σεληνόφωτους δρόμους, οι ήχοι του Τριακονταετούς Πολέμου ακόμα αντηχούν μέσα από επάλξεις και πύργους ρολογιών.

Μια περιήγηση με τα πόδια είναι καλή για να φέρει τις επάλξεις σε ζωή. Για τη σοβαρή πλευρά της ιστορίας του Ρότενμπουργκ, μπορείτε να κάνετε την ξενάγηση που προσφέρεται από το τουριστικό γραφείο της πόλης (ή απλώς να ακολουθήσετε τη βόλτα με οδηγό στη δωρεάν εφαρμογή Rick Steves Audio Europe). Αλλά για μια απόλυτα διασκεδαστική ώρα μεσαιωνικού θεάματος, κάντε το Night Watchman’s Tour. Ο φύλακας αστειεύεται σαν μεσαιωνικός Τζέρι Σάινφελντ, καθώς ανάβει την λάμπα του και ταξιδεύει με τους τουρίστες, ενώ αφηγείται ιστορίες χωριάτικης ζωής.

Για την καλύτερη θέα της πόλης και της γύρω εξοχής, ανεβείτε στον πύργο του Δημαρχείου. Για περισσότερη θέα, περπατήστε στον τοίχο που περιβάλλει την παλιά πόλη — μια βόλτα 1,5 μιλίου που είναι στο πιο μεσαιωνικό της πριν το πρωινό ή το ηλιοβασίλεμα.

Το Μουσείο Μεσαιωνικού Εγκλήματος και Τιμωρίας του Ρότενμπουργκ, που όλα λέγονται στα Αγγλικά, είναι γεμάτο με διαβολικά όργανα τιμωρίας και βασανιστηρίων. Κάποιοι επισκέπτες αντιδρούν με τρόμο, άλλοι επιθυμούν ένα κατάστημα δώρων.

Η Εκκλησία του Αγίου Ιακώβου περιέχει τον μοναδικό θησαυρό τέχνης που πρέπει να δείτε στην πόλη: ένα υπέροχο 500 ετών τέμπλο από τον Τίλμαν Ρίμενσνάιντερ, τον Μιχαήλ Άγγελο των Γερμανών ξυλογλυπτών. Για μια πιο κοντινή άποψη αυτής της ρεαλιστικής αναπαράστασης Βιβλικών σκηνών, ανεβείτε τις σκάλες πίσω από το όργανο. Είναι το καλύτερο κομμάτι ξυλογλυπτικής της Γερμανίας.

Προειδοποίηση: Το Ρότενμπουργκ είναι μια από τις καλύτερες εμπορικές πόλεις της Γερμανίας. Ψωνίστε εδώ, στείλτε το στο σπίτι και τελειώσατε. Οι όμορφες εκτυπώσεις, τα σκαλίσματα, τα ποτήρια κρασιού, τα στολίδια για το χριστουγεννιάτικο δέντρο και τα μπουκάλια μπύρας είναι δημοφιλή. (Εντάξει, το παραδέχομαι, το χριστουγεννιάτικο δέντρο μου έχει μερικά στολίδια από το Ρότενμπουργκ.)

Το μεγαλύτερο από τα καταστήματα στολιδιών έχει ένα εξαιρετικό μικρό γερμανικό χριστουγεννιάτικο μουσείο στον επάνω όροφο. Η μοναδική του συλλογή είναι κάτι πολύ περισσότερο από ένα κόλπο για να σας κάνει να ξοδέψετε περισσότερα χρήματα. Θα ρίξετε μια ματιά σε διακοσμήσεις δέντρων ανά τους αιώνες, βάσεις για χριστουγεννιάτικα δέντρα, μίνι δέντρα που στάλθηκαν σε κουτιά στους στρατιώτες του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου στο μέτωπο, παλιά εκκλησιαστικά ημερολόγια και παλιές χριστουγεννιάτικες κάρτες, όλα προσεκτικά τακτοποιημένα και περιγραφόμενα.

Για να ακούσετε τα πουλιά και να μυρίσετε τις αγελάδες, κάντε μια βόλτα στην κοιλάδα Τάουμπερ. Ένα μονοπάτι οδηγεί κατηφορικά από τους ειδυλλιακούς κήπους του κάστρου του Ρότενμπουργκ στο χαριτωμένο, μικρό κάστρο Τόππλερ, 600 ετών, το θερινό σπίτι του δημάρχου της πόλης τον 15ο αιώνα, του δημάρχου Τόππλερ. Ενώ ονομάζεται κάστρο, η κάτοψη μοιάζει περισσότερο με τετραώροφο δεντρόσπιτο. Ο δήμαρχος το έχτισε σε μια προσπάθεια να αποδείξει στους κατοίκους της πόλης ότι ήταν ασφαλές να ζεις έξω από τις επάλξεις της πυκνοκατοικημένης περιτειχισμένης πόλης.

Από το σπίτι του δημάρχου, το μονοπάτι συνεχίζει κατά μήκος του ποταμού Τάουμπερ, γεμάτο πέστροφες, μέχρι το νυσταγμένο χωριό Ντέτβανγκ. Είναι στην πραγματικότητα παλαιότερο από το Ρότενμπουργκ και έχει μια εκκλησία με ένα άλλο εντυπωσιακό τέμπλο του Ρίμενσναϊντερ. Για να δείτε περισσότερα από την αγροτική ύπαιθρο (παλιούς μύλους, μηλιές και κοτόπουλα), νοικιάστε ένα ποδήλατο για μια δροσερή βόλτα μισής ημέρας γύρω από την κοιλάδα του ποταμού.

Το βράδυ, είμαι χαρούμενος που βρίσκομαι μόνος με το Ρότενμπουργκ. Καθισμένος σε μια κόγχη με βρύα στο τείχος της πόλης, ακουμπώ τη μεσαιωνική λιθοδομή και αναλογίζομαι πώς αιώνες εργατικών αμαξών αλόγων έβαζαν αυλάκια στους λιθόστρωτους δρόμους ενώ οι άνεμοι της ιστορίας σμίλευαν μισοδουλεμένα αετώματα. Ρίχνοντας με την νοητή μου βαλλίστρα, στοχεύω στο σκοτεινό δάσος που περιβάλλει την πόλη. (Συγγνώμη, κύριε δήμαρχε.) Ακόμα και τώρα, είναι ωραίο να βρίσκεσαι πίσω από αυτά τα στιβαρά τείχη, όπου οι σύγχρονοι ταξιδιώτες συναντούν μεσαιωνικούς πεζοπόρους.

του Ρικ Στηβ