Αρχαία Ελλάδα

Καθώς διασχίζει κανείς τα σοκάκια του Λιμένα και πλησιάζει στο κέντρο της αρχαίας πόλης της Θάσου, σχεδόν αβίαστα στρέφει το βλέμμα του σε ένα στιβαρό κτίριο, με λιτή νεοκλασσικιστική όψη και πολλά παράθυρα. Είναι το αρχαιολογικό μουσείο του νησιού.

Είναι το αρχαιότερο μουσείο της Περιφέρειας ΑΜΘ και παρά το γεγονός ότι κουβαλάει σχεδόν έναν αιώνα ζωής (ιδρύθηκε το 1935), εντούτοις πρόκειται για έναν σύγχρονο χώρο, μέσα στον οποίο το παρελθόν της Θάσου δεν εκτίθεται απλώς, αλλά «αναπνέει», διηγούμενο στον επισκέπτη σημαντικές στιγμές από τη λαμπρή ιστορία ενός τόπου που άκμασε σε πολλά επίπεδα. Η πλήρης αναδιαμόρφωση και επέκτασή του, το διάστημα 1989-20, δημιούργησε έναν σύγχρονο και φιλόξενο χώρο 1.500 τετραγωνικών μέτρων, στον οποίο φιλοξενούνται περισσότερα από 2.300 αντικείμενα.

 

Από την αυλή ακόμα του μουσείου, με θέα στη θάλασσα, ο επισκέπτης αντιλαμβάνεται πως μπαίνει σε έναν χώρο που θα τον ταξιδέψει στην πολυσήμαντη ιστορία του νησιού. Στην αυλή εκτίθενται αρκετά μαρμάρινα αντικείμενα μεγάλων διαστάσεων. Σαρκοφάγοι, βωμοί, μυλόπετρες, πιεστήρια, μεγάλα ημίεργα γλυπτά, και αρχιτεκτονικά μέλη δίνουν μια πρώτη εικόνα της μεγάλης παραγωγής της αρχαίας Θάσου, με βάση το φημισμένο λευκό μάρμαρο που εξορυσσόταν, και εξορύσσεται μέχρι τις μέρες μας, στα λατομεία του νησιού. Στο κέντρο της αυλής τοποθετήθηκε ένα πολύχρωμο ψηφιδωτό δάπεδο από μια ρωμαϊκή έπαυλη.

Η προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Καβάλας, Σταυρούλα Δαδάκη, αποδείχθηκε η καλύτερη ξεναγός σε αυτήν τη μοναδική βόλτα στην πλούσια ιστορία του νησιού, όπως αποτυπώνεται μέσα από τα ενδιαφέροντα εκθέματα που παρουσιάζονται. Μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, επισημαίνει πως «ο σχεδιασμός της νέας μόνιμης έκθεσης, που εγκαινιάστηκε το 2010, βασίστηκε στην ιδέα ότι ένα μεγάλο σύγχρονο μουσείο σε άμεση επαφή με έναν επισκέψιμο αρχαιολογικό χώρο θα πρέπει να λειτουργεί σπονδυλωτά και να προσφέρει πολλαπλούς τρόπους προσέγγισης της θεματολογίας του».

Ο εντυπωσιακός Κούρος που υποδέχεται τον επισκέπτη

Με το άνοιγμα της βαριάς, μεταλλικής, παλαιάς κοπής θύρας, ο επισκέπτης έρχεται αντιμέτωπος με ένα από τα πιο εντυπωσιακά εκθέματα. Πρόκειται για ένα κολοσσιαίο άγαλμα – ο περίφημος Κούρος της Θάσου – ύψους σχεδόν 3,5 μέτρων, που κρατά ένα κριάρι στα χέρια του. Πρόκειται για ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα αρχαϊκής γλυπτικής του 6ου αιώνα π.Χ. Η επιβλητικότητα του έργου, η συμμετρία, αλλά και η εκφραστικότητα του προσώπου του «καλωσορίζουν» τον επισκέπτη με τρόπο σχεδόν μυσταγωγικό.

 

«Βρέθηκε το 1911, όταν η Γαλλική Σχολή άρχισε τις συστηματικές ανασκαφές στην Ακρόπολη. Ήταν επαναχρησιμοποιημένος σε πέντε κομμάτια στην αρχαιότητα ως οικοδομικό υλικό στο τμήμα του βυζαντινού τείχους. Μεταφέρθηκε με τα πρωτόγονα μέσα της εποχής εκείνης και αρχικά στήθηκε δίπλα στην εκκλησία. Στην ίδια αίθουσα εκτίθεται και το αρχαϊκό ανάγλυφο με θεά σε κόγχη που επαναπατρίστηκε ως προϊόν κλοπής, αλλά και η κεφαλή της σχολής του Σκόπα, δωρεά συλλέκτη. Πρόκειται για αναθηματικό ανάγλυφο του 490 π.Χ. που παριστάνει δύο νεαρές κοπέλες από αριστερά να φέρνουν δώρα σε μια θεά καθισμένη σε κόγχη», εξηγεί η κα Δαδάκη.

Συνεχίζοντας, η εκθεσιακή αφήγηση εξελίσσεται στην αρχή με βάση τις μεγάλες ιστορικές περιόδους: την προϊστορική, αρχαϊκή, κλασική, ελληνιστική, ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική περίοδο του νησιού.

Εντύπωση προκαλεί η αίθουσα με τα κεραμικά της προϊστορικής περιόδου, τα οποία, αν και ταπεινότερα σε εμφάνιση, αφηγούνται ιστορίες χρήσης, τελετουργίας και καλλιτεχνικής εξέλιξης. Ανάμεσά τους, μικρά ειδώλια και αγγεία που μαρτυρούν την ανθρώπινη παρουσία στο νησί από τα βάθη της προϊστορίας. Την έκθεση πλουτίζουν πιστές αναπαραστάσεις ενός σπιτιού της Ύστερης Εποχής Χαλκού κι ενός λιθόκτιστου οικογενειακού τάφου της Εποχής Σιδήρου από τον οικισμό στο Καστρί Θεολόγου, ενώ εντυπωσιακές είναι και οι λίθινες ανθρωπόμορφες στήλες, οι περισσότερες από τις οποίες βρέθηκαν εντοιχισμένες στους περιβόλους σε τοίχους του προϊστορικού οικισμού στη Σκάλα Σωτήρος.

Το φως που μπαίνει από τα μεγάλα ανοίγματα της στέγης και των παραθύρων δημιουργεί ένα σχεδόν ιερό σκηνικό. Άνθρωποι όλων των ηλικιών, Έλληνες και ξένοι, κινούνται αργά, με βλέμμα συγκεντρωμένο, άλλοτε πάνω στις πληροφοριακές πινακίδες, άλλοτε στις λεπτομέρειες των εντυπωσιακών μαρμάρινων γλυπτών. Ένα παιδί από τη Ρουμανία ρώτησε τη μητέρα του γιατί λείπει το χέρι ενός αγάλματος κι αυτή, με χαμόγελο, του ψιθύρισε πως έτσι είναι τα πράγματα, ο χρόνος δεν αφήνει τίποτα άθικτο.

Επιβλητικά αγάλματα και ταπεινές μαρτυρίες καθημερινής ζωής

Η κα Δαδάκη υπογραμμίζει πως κάθε χρόνο το μουσείο δέχεται μεγάλο αριθμό επισκεπτών, κυρίως τους καλοκαιρινούς μήνες, όταν η επισκεψιμότητα στο νησί είναι μεγάλη. Τα τελευταία χρόνια παρουσιάζεται σημαντική αύξηση των επισκεπτών: τη χρονιά που πέρασε επισκέφθηκαν το μουσείο 20.000 άτομα, ενώ για το 2025, μέχρι τον Ιούλιο, πέρασαν από το αρχαιολογικό μουσείο του νησιού περί τους 6.000 επισκέπτες.

Σχέδια, τρισδιάστατες αναπαραστάσεις, φωτογραφίες και πληροφοριακά κείμενα διαφωτίζουν τη μορφή, εξέλιξη και λειτουργία των θασιακών σπιτιών. Σε μία από τις αίθουσες είναι ορατά και τμήματα από αρχαία σπίτια που διατηρούνται στο υπόγειο του μουσείου. Σε αυτό το σημείο της πόλης υπήρξε συνεχής κατοίκηση από τον 5ο αιώνα π.Χ. έως και τον 5ο αιώνα μ.Χ.

Αντικείμενα από τον οικιακό εξοπλισμό (μαγειρικά σκεύη, οικοσκευή συμποσίων, εργαλεία, παιχνίδια) εικονογραφούν την καθημερινή ζωή και τις δραστηριότητες των ανθρώπων που τα κατοικούσαν. Η έκθεση πλουτίζεται με έργα γλυπτικής, αγγειογραφίας και κοροπλαστικής, με παραστάσεις ανδρών και γυναικών σε τυπικές εκφάνσεις του καθημερινού τους βίου.

Από τα πιο ενδιαφέροντας εκθέματα του μουσείου είναι ο ιδιαίτερα επιβλητικός ανδριάντας του Ρωμαίου αυτοκράτορα Αδριανού, που ευεργέτησε την πόλη. Υπάρχουν επίσης προτομές με προσωπογραφίες του Κλαύδιου, του Ιουλίου Καίσαρα και του Λεύκιου Καίσαρα.

Το γλυπτό του μουσείου που «ταξίδεψε» σε όλο τον κόσμο

Σε θεματικές ενότητες παρουσιάζεται ολοκληρωμένα η θρησκευτική ζωή των Θασίων και τα ευρήματα που την αφορούν. Ο επισκέπτης αντιλαμβάνεται πως οι κάτοικοι του νησιού τιμούσαν ιδιαίτερα θεότητες όπως ο Απόλλωνας, η Αθηνά, η Δήμητρα και η Κόρη, ο Ποσειδώνας, η Άρτεμις, ο Ηρακλής, ο Θεαγένης, η Κυβέλη και πολλές ανατολικές θεότητες. Επίσης, παρουσιάζονται χαρακτηριστικοί τομείς της οικονομικής ζωής του νησιού, που βασίζονταν στις άφθονες πλουτοπαραγωγικές πηγές του. Η οργάνωση της παραγωγής αντικατοπτρίζεται στα αντιπροσωπευτικά σύνολα νομισμάτων της Θάσου, που καλύπτουν όλες τις χρονικές περιόδους.

«Βασική καλλιέργεια, κυρίως στα κλασικά και ελληνιστικά χρόνια», επισημαίνει η κα Δαδάκη, «ήταν αυτή του αμπελιού. Η Θάσος παρήγε κρασί ανώτερης ποιότητας, διάσημο στον τότε γνωστό κόσμο. Η διαδικασία της παραγωγής και πώλησης του κρασιού βρισκόταν κάτω από στενό κρατικό έλεγχο. Αυτό φαίνεται τόσο από νόμους που σώθηκαν σε επιγραφές όσο και από τα σφραγίσματα στους αμφορείς στους οποίους συσκεύαζαν το κρασί για την παλαίωση και την πώλησή του».

Η Θάσος ήταν και παραμένει ένα νησί πλούσιο σε μαρμαροφόρα κοιτάσματα. Είναι αναμενόμενο, λοιπόν, ότι μια αίθουσα είναι εξ ολοκλήρου αφιερωμένη στη γλυπτική σε μάρμαρο, που είναι ιδιαίτερα ανθούσα τέχνη στη Θάσο. Από τα πιο σημαντικά εκθέματα, αυτό της Αφροδίτης με το Δελφίνι, που έχει ταξιδέψει ως δάνειο σε όλο τον κόσμο, η κεφαλή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, προερχόμενη κατά μια άποψη από ένα ναό προς τιμή του, αλλά και η Σφίγγα.

 

Η επίσκεψη στο μουσείο ολοκληρώνεται με το πέρασμα στο υπερώο, από το οποίο οι επισκέπτες μπορούν να θαυμάσουν την πίσω όψη του εντυπωσιακού αγάλματος του Κούρου. Το αρχαιολογικό μουσείο της Θάσου δεν είναι απλώς ένας χώρος φύλαξης αρχαιοτήτων. Είναι ένα ζωντανό σύνολο μνήμης και αισθητικής, που συνδέει την τοπική ιστορία με τον ευρύτερο ελληνικό και μεσογειακό πολιτισμό. Μέσα από τα εκθέματά του, δίνει φωνή σε όσους έζησαν, δημιούργησαν, λάτρεψαν και θρήνησαν χιλιάδες χρόνια πριν. Φεύγοντας, ο επισκέπτης αισθάνεται πως δεν είδε απλώς ένα μουσείο. Συνομίλησε με την ίδια την ιστορία του τόπου.

Του ανταποκριτή του ΑΠΕ ΜΠΕ Β. Λωλίδη

Εικόνες: Αρχείο ΑΠΕ-ΜΠΕ/ΙΗ,’ ΕΠΚΑ/ΑΠΕ- ΜΠΕ

Η ανασκαφή του Ιονίου Πανεπιστήμιου, του Πανεπιστημίου Κρήτης και της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων στον προϊστορικό οικισμό της Κοίμησης στη Θηρασία έφερε στο φως ένα σημαντικό εύρημα, το οποίο φωτίζει τα πρώτα βήματα της δημιουργίας της γραφής στο προϊστορικό Αιγαίο. Το εύρημα δημοσιεύτηκε σε ανοιχτή πρόσβαση από το Cambridge University Press, σε άρθρο των Κ. Σμπόνια, Ι. Τζαχίλη και Γ. Κορδατζάκη.

Την Παρασκευή 18 Ιουλίου 2025, το  ΑΠΕ-ΜΠΕ παρουσίασε τον σχολιασμό των δύο σφραγίδων από τον ερευνητή Μηνά Τσικριτσή, ο οποίος μέσα από αυτήν, συσχέτισε τη γραφή που φέρουν τα δύο νέα ευρήματα με την Κρητική Ιερογλυφική και τη Γραμμική Α, επισημαίνοντας ότι πρόκειται για πρώιμη γραφή αυτών, καθώς οι δύο σφραγίδες χρονολογούνται στα μέσα της 3ης χιλιετίας πΧ. Ο ίδιος συνδέει τα νέα ευρήματα με την έρευνα που παρουσιάστηκε πριν από δύο χρόνια στο ΑΠΕ-ΜΠΕ με θέμα «Σύμβολα Μινωικών Ιερογλυφικών και Γραμμικής Α από τη Μήλο στα μέσα της 3ης χιλιετίας π.Χ.» που είχαν εκπονήσει οι Δρ Μηνάς Τσικριτσής, ερευνητής αιγαιακών γραφών και Δρ Αδαμάντιος Σάμψων, αρχαιολόγος καθηγητής.

Όπως αναφέρεται σε δημοσίευμα που φιλοξενείται στον ιστότοπο του Ιονίου Πανεπιστημίου, που συνοψίζει τα αποτελέσματα της έρευνας των Κ. Σμπόνια, Ι. Τζαχίλη και Γ. Κορδατζάκη, και σήμερα αναδημοσιεύει το ΑΠΕ-ΜΠΕ με τη σύμφωνη γνώμη του καθηγητή Κ. Σμπόνια, «πρόκειται για δύο αποτυπώματα σφραγίδων σε λαβή αγγείου, τα οποία προέρχονται από ένα δωμάτιο του οικισμού που χρονολογείται στα μέσα της 3ης χιλιετίας π.Χ. (Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος). Το πρώτο σφράγισμα (THS.1), στο άνω τμήμα της λαβής, προέρχεται από μία τρίπλευρη σφραγίδα με επιμήκεις επιφάνειες, διακοσμημένες με σειρά αφηρημένων και σχηματικών συμβόλων σε παρατακτική διάταξη. Τα διαδοχικά αυτά σημεία, τοποθετημένα σε συνεκτική ακολουθία, συνιστούν την πρωιμότερη μαρτυρία για εξελίξεις που συνδέονται με την εμφάνιση της γραφής στον αιγαιακό χώρο. Το δεύτερο σφράγισμα (THS.2), με γραμμικά και μαιανδροειδή διακοσμητικά θέματα, εντάσσεται στη γενικότερη παράδοση της αιγαιακής σφραγιδογλυφίας».

Το δημοσίευμα αναφέρει ακόμα ότι «τα πρώτα οργανωμένα συστήματα γραφής εμφανίζονται στη Μινωική Κρήτη, στις αρχές της 2ης χιλιετίας π.Χ. (Κρητική Ιερογλυφική και Γραμμική Α). Το σφράγισμα THS.1 από την Κοίμηση ίσως αντιπροσωπεύει ένα αρχικό στάδιο ανάπτυξης ενός πιο σύνθετου συστήματος επικοινωνίας, το οποίο εδράζεται στις κοινωνικοοικονομικές και πολιτισμικές πρακτικές του Αιγαίου κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού. Σφραγίσματα σε κεραμικά που έγιναν πριν το ψήσιμο των αγγείων θα μπορούσαν να δηλώνουν τον κατασκευαστή, την προέλευση ή το περιεχόμενο του αγγείου. Τα σύμβολα του σφραγίσματος της Θηρασίας ενδέχεται να απεικονίζουν ονόματα ή ευρύτερα εννοιολογικά σχήματα σε ένα πρώιμο στάδιο ανάπτυξης της γραφής».

 

Στο δημοσίευμα του Ιονίου Πανεπιστημίου επισημαίνεται ακόμα ότι «με βάση τα αποτελέσματα της πετρογραφικής ανάλυσης του κεραμικού θραύσματος από τη μεταδιδάκτορα του Τμήματος Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου Γ. Κορδατζάκη, η Νάξος, η οποία διατηρούσε ισχυρές συνδέσεις με τη Σαντορίνη, θεωρείται η πιο πιθανή πηγή τόσο των πρώτων υλών που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή του αγγείου όσο και, ενδεχομένως, της προέλευσης του ίδιου του αγγείου και των σφραγισμάτων στη λαβή του.

»Η σημασία των αποτυπωμάτων θα πρέπει να ερμηνευτεί στο ευρύτερο δίκτυο θαλάσσιων ανταλλαγών του Αιγαίου, μέσω του οποίου διακινούνταν αγγεία και εμπορεύματα. Το σφράγισμα της Θηρασίας ενισχύει την ιδέα ότι η δημιουργία σύνθετων συστημάτων επικοινωνίας βρισκόταν ήδη σε εξέλιξη στο Αιγαίο, σε συνάρτηση με τη δήλωση ταυτότητας, τον έλεγχο αγαθών και την αυξανόμενη κοινωνική πολυπλοκότητα, χαρακτηριστικά των ‘πρωτοαστικών κοινωνιών’ της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού. Τα σύμβολα των σφραγισμάτων από τον οικισμό της Κοίμησης στη Θηρασία αντιπροσωπεύουν ένα μέχρι πρότινος άγνωστο βήμα στην πορεία προς τη δημιουργία της γραφής στο προϊστορικό Αιγαίο».

Ο καθηγητής Κ. Σμπόνιας δήλωσε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ πως τα σύμβολα του σφραγίσματος της Θηρασίας, παρά τις μεμονωμένες ομοιότητες κάποιων σημείων με σημεία της λεγόμενης «Γραφής Αρχανών» και με την Κρητική Ιερογλυφική, δεν εντάσσονται σε κάποιο γνωστό σύστημα Αιγαιακών Γραφών ούτε συνδέονται με κάποια γενετική εξέλιξη με τις μεταγενέστερες κρητικές γραφές. «Μαρτυρούν τον προηγμένο πολιτισμό στον αιγαιακό χώρο στα μέσα της 3ης χιλιετίας π.Χ. και φωτίζουν τη χρήση των σφραγίδων ως το αρχαιότερο μέσο που συνδέεται με την εμφάνιση της πρώιμης γραφής στο Αιγαίο, βήματα που θα αποκρυσταλλωθούν μερικούς αιώνες αργότερα στη Μινωική Κρήτη», τονίζει.

Ο προϊστορικός οικισμός στη θέση Κοίμηση Θηρασίας, η ανασκαφή του οποίου πραγματοποιείται από το Ιόνιο Πανεπιστήμιο σε συνεργασία με το πανεπιστήμιο Κρήτης και την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, υπό τη διεύθυνση του καθηγητή Κ. Σμπόνια, της ομότιμης καθηγήτριας Ι. Τζαχίλη και της Μ. Ευσταθίου, χρονολογείται στην 3η και τις αρχές της 2ης χιλιετίας π.Χ. (Πρωτοκυκλαδική και Μεσοκυκλαδική περίοδος). «Βρίσκεται στο νότιο άκρο της Θηρασίας και τα κατάλοιπά του διατηρούνται σε εξαιρετικό βαθμό, καθώς καλύφθηκαν από τις αποθέσεις της μεγάλης έκρηξης του ηφαιστείου της Σαντορίνης. Η έρευνά του προσφέρει πολλά νέα στοιχεία για την πολεοδομική οργάνωση των Πρωτοκυκλαδικών οικισμών καθώς και για τη μετάβαση στη Μέση Εποχή του Χαλκού, συμπληρώνοντας τα στοιχεία από τον προϊστορικό Ακρωτήρι, τα πρωιμότερα στρώματα του οποία είναι θαμμένα κάτω από τα κτίρια της υστεροκυκλαδικής πόλης», επισημαίνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο κος Σμπόνιας.

Ένας από τους πιο συναρπαστικούς χαρακτήρες της ελληνικής μυθολογίας είναι ο Προμηθέας, η ύπαρξη του οποίου βρίσκεται μεταξύ θεών και ανθρώπων. Ο Προμηθέας δεν είναι ούτε το ένα ούτε άλλο: είναι Τιτάνας. Ανήκει στην παλαιά τάξη όντων, που ανέτρεψε ο νέος υπέρτατος θεός Δίας (Ζεύς/Deus). Η παλαιά τάξη του κόσμου, υπό την κυριαρχία του Κρόνου (πατέρα του Δία και βασιλιά των Τιτάνων), ήταν στην πραγματικότητα η κυριαρχία του δυνατού και του ισχυρού. Οι ισχυροί έκαναν ό,τι ήθελαν.

Ο Δίας, με συμμάχους τους Ολύμπιους θεούς, τους γίγαντες Εκατόγχειρες και τους Κύκλωπες, κατέστρεψε τη δύναμη των Τιτάνων και υπερίσχυσε, μετά από έναν δεκαετή πόλεμο.

 

Η χρονική διάρκεια της Τιτανομαχίας δεν φαίνεται να είναι τυχαία, καθώς σε όλους τους αρχαίους πολιτισμούς, ο αριθμός 10 συμβόλιζε κατά κανόνα την ολοκλήρωση και την κοσμική τάξη. Στην εβραϊκή παράδοση επίσης, οι Δέκα Εντολές σηματοδοτούν τη μετάβαση από το χάος στη διαθήκη, από τη σκλαβιά στον ηθικό πολιτισμό, υπογραμμίζοντας τη θεϊκή εξουσία μέσω ενός συνοπτικού ηθικού και νομικού κώδικα.

Ο αριθμός 10 σηματοδοτεί δηλαδή έναν πλήρη κύκλο, μια περίοδο δοκιμασίας που τελειώνει με την ίδρυση ενός νέου κόσμου. Για τους αρχαίους Έλληνες, μέσω της πυθαγόρειας φιλοσοφίας, ο αριθμός 10 συμβόλιζε επίσης την τελειότητα. Είναι το άθροισμα των τεσσάρων πρώτων ακέραιων αριθμών (1 + 2 + 3 + 4 = 10), σχηματίζοντας την τετρακτύ, ένα σύμβολο αρμονίας και ισορροπίας. Τόσο ο Δίας όσο και ο Γιαχβέ απεικονίζονται ως νομοθέτες των οποίων η εξουσία δεν αναδύεται αυθαίρετα, αλλά μέσω μιας αριθμητικά σημαντικής περιόδου σύγκρουσης και επίλυσης.

 

Αφού έστειλε τους Τιτάνες στα Τάρταρα, στα έγκατα της γης, ο Δίας καθιέρωσε μία τάξη που χαρακτηριζόταν από λογική,  ιεραρχία, νόμους, δικαιοσύνη, ειρήνη, σταθερότητα και ομορφιά, μεταξύ άλλων. Ο Δίας, παρόλο που ήταν ο πρώτος και παντοδύναμος θεός, υπόκειτο εξίσου στους κανόνες της τάξης, της δικαιοσύνης και των νόμων που ο ίδιος είχε θεσπίσει.

Ωστόσο, ο Προμηθέας δεν μοιράστηκε τη μοίρα των ομοίων του. Έχοντας προειδεί την πτώση τους – το όνομά του σημαίνει ‘αυτός που μπορεί να προειδεί τα πράγματα’  – συμμάχησε με τον Δία και τις δυνάμεις της νέας τάξης πραγμάτων.

Το αμάρτημα της ύβρεως

Η συμμαχία τους όμως δεν κράτησε για πολύ, καθώς ο Τιτάνας διέπραξε δύο σοβαρές πράξεις υπεροψίας, υπέρ του ανθρώπινου γένους: Πρώτον, εξαπάτησε τον Δία κατά τη διάρκεια μιας θυσίας, τυλίγοντας τα κόκαλα σε πλούσιο λίπος και κρύβοντας το βρώσιμο κρέας κάτω από τα εντόσθια.

Όταν ο Δίας επέλεξε το μέρος που έκρυβε τα κόκκαλα, καθιέρωσε ένα τελετουργικό προηγούμενο σύμφωνα με το οποίο οι άνθρωποι κρατούν το καλό κρέας. Αυτός ο μύθος εξηγεί γιατί οι θεοί λαμβάνουν μόνο τον καπνό και τα κόκαλα στις θυσίες. Είναι επίσης ένα πρώιμο παράδειγμα του Προμηθέα, του δημιουργού της ανθρωπότητας, που ξεγελά τη θεϊκή εξουσία προς όφελος των ανθρώπων. Αλλά, φυσικά, δεν είναι εύκολο να ξεγελάσεις τον βασιλιά των θεών, ειδικά αφού ο Δίας κάποτε κατάπιε ολόκληρη την Τιτανίδα Μήτιδα, ενσάρκωση της γνώσης και της πονηριάς.

Στην προσπάθειά του να ξεγελάσει τον Δία για το καλό της ανθρωπότητας, ο Προμηθέας όχι μόνο προκάλεσε την οργή του άρχοντα των Ολύμπιων θεών, αλλά έβλαψε και τους αγαπημένους του ανθρώπους, αφού η οργή του Δία στράφηκε εναντίον τους και τους τιμώρησε στερώντας τους τη φωτιά.

Για τους θεούς δεν είχε πρακτική σημασία το ότι θα λάμβαναν τα λιγότερο καλά κομμάτια της θυσίας, καθώς δεν έτρωγαν κρέας ούτως ή άλλως, αλλά έπιναν ουράνιο νέκταρ και αμβροσία· μόνο οι άνθρωποι είχαν ανάγκη να τρώνε κρέας. Ήταν το θράσος της ύβρεως, της αψηφησιάς και της εξαπάτησης που προκάλεσε την αντίδραση του Δία.

Το δώρο της φωτιάς

Σαν το Προμηθέα, οι άνθρωποι βρίσκονται επίσης μεταξύ της ζωικής και της θεϊκής κατάστασης. Αλλά η στέρηση της φωτιάς θα σήμαινε και τη στέρηση της διττής τους φύσης: οι άνθρωποι θα περιέρχονταν στην κατάσταση του ζώου.

Σε αυτό αναφέρεται και ο Άμλετ όταν παρατηρεί, στην περίφημη φράση του, ότι η ανθρωπότητα «στην πράξη είναι σαν άγγελος, στην αντίληψη σαν θεός», αλλά τελικά [είναι] «η πεμπτουσία της σκόνης». Είναι μια φράση που συνοψίζει την παράδοξη κατάστασή μας – μετέωροι ανάμεσα στο θεϊκό και το θνητό, ανάμεσα στη φωτιά του Προμηθέα και τον πηλό από τον οποίο πλαστήκαμε. Όπως ο Άμλετ, ο μύθος του Προμηθέα μάς υπενθυμίζει ότι η ανθρώπινη μεγαλοσύνη – η λογική, η δημιουργικότητα και η προσπάθειά μας – συνυπάρχει με την αδυναμία, τον πόνο και την αναπόφευκτη φθορά. Φτάνουμε στους ουρανούς, αλλά είμαστε δεμένοι στη γη.

Ο Προμηθέας όμως δεν εγκαταλείπει τους ανθρώπους. Δεν θέλει να τους αφήσει να πεθάνουν από έλλειψη φωτιάς ή να επιστρέψουν στην κατάσταση των θηρίων.

Έτσι, κλέβει τη φωτιά από τους θεούς, και συγκεκριμένα από το σιδηρουργείο του Ηφαίστου, χαρίζοντας στην ανθρωπότητα τα βασικά εργαλεία της τεχνολογίας και της επιβίωσης.

 

Σε ένα βαθύτερο, συμβολικό επίπεδο, προσφέρει επίσης τέχνη και πολιτική τάξη. Η φωτιά που φέρνει ο Προμηθέας δεν είναι απλώς για ζεστασιά και φαγητό — είναι η σπίθα της τέχνης και του λόγου, της δεξιότητας και της λογικής. Η φωτιά αντιπροσωπεύει το φως και, σε πνευματικό επίπεδο, τη διαφώτιση. Είναι περίεργο το γεγονός ότι ο Προμηθέας δεν μεταφέρει τη φωτιά στους θνητούς σε κάποιο μεγαλοπρεπές σκεύος ή κλεμμένο θησαυρό, αλλά σε ένα κοίλο στέλεχος μάραθου — το νάρθηκα. Αυτά η ταπεινή λεπτομέρεια, που συχνά παραβλέπεται, είναι πλούσια σε σημασία. Στην αρχαία Ελλάδα, ο νάρθηκας ήταν ένας ινώδης, πυρίμαχος μίσχος φυτού που χρησιμοποιούνταν συνήθως για τη συντήρηση και τη μεταφορά της θράκας. Επιλέγοντας ένα τόσο φυσικό, καθημερινό αντικείμενο, ο Προμηθέας ενσαρκώνει τον απατεώνα που χρησιμοποιεί την πονηριά αντί της βίας, μετατρέποντας ένα φυτό σε σύμβολο της τεχνολογικής και πολιτιστικής επανάστασης.

Ο μίσχος του μάραθου γίνεται ο ταπεινός αγωγός μέσω του οποίου η θεϊκή δύναμη μεταφέρεται κρυφά στα χέρια των ανθρώπων.

Σε μεταγενέστερα ελληνικά τελετουργικά, ιδίως στα μυστήρια του Διόνυσου, ο νάρθηκας επανεμφανίζεται ως θύρσος, ένα ραβδί εκστατικής μεταμόρφωσης, υποδηλώνοντας μια περαιτέρω σύνδεση μεταξύ φωτιάς, έμπνευσης και πνευματικής αφύπνισης. Η χρήση του από τον Προμηθέα υποδηλώνει μια βαθύτερη αλήθεια: ο πολιτισμός συχνά χτίζεται πάνω σε μικρές πράξεις, που μετατρέπουν το συνηθισμένο σε εξαιρετικό.

 

Ο Επιμηθέας ήταν αδελφός του Προμηθέα. Το όνομά του σημαίνει το αντίθετο της προβλεπτικότητας: ο Επιμηθέας δεν καταλαβαίνει τις συνέπειες των πράξεών του πριν τις κάνει. Αφού του ανατέθηκε η δημιουργία των ζώων του κόσμου,  απονέμει σε όλα ειδικές ιδιότητες που τους επιτρέπουν να επιβιώσουν: σε μερικά ταχύτητα, σε άλλα την ικανότητα να πετούν, σε άλλα την ικανότητα να καμουφλάρονται ή αιχμηρά νύχια, σε μερικά μέγεθος ή δύναμη, κ.ο.κ.. Το θέμα είναι ότι, όταν φτάνει στην ανθρωπότητα, δεν έχουν μείνει ιδιότητες στο κουτί (που του είχε δοθεί) για να δώσει στους ανθρώπους. Έτσι, χωρίς τη φωτιά, η ανθρωπότητα είναι καταδικασμένη! Για αυτόν τον λόγο είναι επιτακτική ανάγκη για την ανθρωπότητα να έχει φωτιά και ο Προμηθέας, που αγαπά τους ανθρώπους, αποφασίζει να την κλέψει, γνωρίζοντας εκ των προτέρων τις συνέπειες της πράξης του και την τιμωρία του.

Το ζήτημα της τιμωρίας του θα διαπραγματευθεί το β΄μέρος της σειράς.

Οι περισσότεροι το γνωρίζουμε εξ όψεως, πολλοί έχουμε περιηγηθεί στο εσωτερικό του, αλλά πόσοι έχουν δει όσα κρύβονται στα βάθη του;

 

Ο λόγος για το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, το οποίο όχι μόνο φιλοξενεί πλήθος αριστουργημάτων του αρχαιοελληνικού κόσμου στις αίθουσές του, αλλά περιέχει και πολλά εξαιρετικά ευρήματα στις αποθήκες του, τα οποία δύσκολα θα δουν το φως της ημέρας στους κύριους χώρους του.

Πριν από 10 χρόνια, ωστόσο, εγκαινιάστηκε μία δράση η οποία προσφέρει στο κοινό την ευκαιρία να μάθει περισσότερα για τον θαυμαστό πολιτισμό που ήκμασε κάποτε στον ελλαδικό χώρο και να εντρυφήσει, με τη βοήθεια των αρχαιολόγων και των επιμελητών του Μουσείου, σε μερικά από τα μυστικά των τότε κοινωνιών.

Πρόκειται για το λεγόμενο «Αθέατο Μουσείο», την πρωτοβουλία του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου που ξεκίνησε να υλοποιείται τον Ιανουάριο του 2015, με στόχο να παρουσιάσει στο κοινό αντικείμενα που δεν είναι ενταγμένα στη μόνιμη έκθεση.

 

Ο Κώστας Πασχαλίδης, ένας από τους αρχαιολόγους του Μουσείου και τους επιμελητές του Αθέατου Μουσείου, είχε την καλοσύνη να μιλήσει εκτενώς στην Epoch Times για το Αθέατο Μουσείο, μάς ξενάγησε στην τελευταία έκθεση και μας σύστησε σε αυτήν που ετοιμάζεται για τον Ιούνιο.

Τι είναι το Αθέατο Μουσείο

Η έκθεση των αντικειμένων του Αθέατου Μουσείου γίνεται πάντα «στην καρδιά του Μουσείου, στην Αίθουσα 34, που λέγεται και Αίθουσα του Βωμού, λόγω του βωμού που φιλοξενεί», λέει ο κος Πασχαλίδης, με τα εκθέματα να αλλάζουν κάθε 2,5-3 μήνες, με αποτέλεσμα τέσσερις εκθέσεις κάθε χρόνο.

«Τα περισσότερα είναι αντικείμενα που βρίσκονται στις αποθήκες», εξηγεί ο κος Πασχαλίδης «και δεν έχουμε την ευκαιρία να τα δούμε. Κάποια μπορεί να βγαίνουν από τις αποθήκες και να ταξιδεύουν σε περιοδικές εκθέσεις, αλλά δεν ανήκουν στη μόνιμη δύναμη της συλλογής.»

 

Ένα κριτήριο για την επιλογή των εκθεμάτων αποτελεί το ενδιαφέρον που εμπνέει στους επιμελητές, καθώς και αυτό που μπορεί να εμπνεύσει δυνητικά στους επισκέπτες, δύο παράμετροι σε έναν βαθμό αλληλένδετοι.

«Υπάρχει μία ελευθερία και μία χαρά στην επιλογή των πραγμάτων. Δηλαδή, ο κάθε επιμελητής μπορεί να σκεφτεί και να προτείνει αυτό που τον συγκινεί και αυτό που θέλει να προσφέρει. Ακόμα κι αν αυτό είναι ενδιαφέρον με τα στενά ερευνητικά κριτήρια, αν τον συγκινεί μπορεί να γίνει ενδιαφέρον για όλον τον κόσμο. […] Εμείς οι επιμελητές είμαστε οι μεσολαβητές των πραγμάτων», λέει ο κος Πασχαλίδης.

Ύστερα, υπάρχουν τεχνικά κριτήρια, δηλαδή τα εκθέματα «να είναι συντηρημένα και στερεωμένα και να μπορούν να εκτεθούν. Αλλιώς, πρέπει να ενταχθεί στις εργασίες του μουσείου. […] Πολλά πράγματα πρέπει να περιμένουν τον καιρό τους», όπως στην περίπτωση υφάσματος που ανακαλύφθηκε μαζί με έναν μεταλλικό κρατήρα, που δεν μπόρεσαν να εκτεθούν μαζί λόγω των εκτεταμένων εργασιών που απαιτούσε η ανάταξη του κρατήρα.

 

Ένας άλλος παράγοντας είναι ενίοτε η επικαιρότητα, όπως έγινε με την επιλογή του «καθρέφτη της Ευρώπης, το καλοκαίρι του 2015, που είχαμε το δημοψήφισμα». Ή όταν, το 2022, με αφορμή τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή, παρουσιάστηκαν εκθέματα από τη Μικρά Ασία. Αυτό, σύμφωνα με τον κο Πασχαλίδη, έφερε και ένα μεγάλο ερευνητικό ενδιαφέρον για τις συνθήκες των αρχαιολόγων στη Μικρά Ασία. Δύο μικροί Έρωτες, μία μαρμάρινη κεφαλή, ένα μυκηναϊκό αγγείο και μία σειρά αγαλματιδίων – ένα του Ηρακλή και δύο συμπλέγματα θεϊκών ζευγαριών, του Έρωτα με την Ψυχής και της Αφροδίτης με τον Άδωνι – ήταν τα έργα που ανέδειξε εκείνη τη χρονιά το Αθέατο Μουσείο. Συγκεκριμένα για το μυκηναϊκό αγγείο, ο κος Πασχαλίδης αφηγείται ότι «είχε κατασκευαστεί στην Αργολίδα, αλλά φέρεται να έχει βρεθεί στην περιοχή της Σμύρνης, σε τάφο της Μυκηναϊκής εποχής. Εκεί, το πούλησε ένας αρχαιοπώλης σε έναν συλλέκτη, ο οποίος το έφερε στην Αθήνα. Οπότε, έχουμε όλη την αντιμετάθεση: στην αρχαιότητα πήγε εκεί, και στους νεώτερους χρόνους γύρισε πίσω.»

 

Ορισμένα αντικείμενα έχουν καταλήξει στο Μουσείο από εφόδους και κατασχέσεις της Αστυνομίας, όπως τα τωρινά εκθέματα, ενώ υπάρχουν και αντικείμενα που έχουν φέρει στο Μουσείο απλοί άνθρωποι. Συγκινητική είναι η ιστορία ενός χάλκινου αγαλματίου της Αρτέμιδος, που βρέθηκε πριν χρόνια μεταξύ Μυκόνου και Άνδρου από έναν ψαρά, ο οποίος το παρέδωσε τότε στο Πολεμικό Ναυτικό. Αυτοί με τη σειρά τους το πήγαν στην Αστυνομία και η Αστυνομία στο έφερε στο Μουσείο, το 1957. «Όταν το εκθέσαμε», θυμάται ο κος Πασχαλίδης, «ήρθε ο αξιωματικός του Πολεμικού Ναυτικού που την είχε φέρει – τότε ήταν 25 χρονών, και το 2015 ήταν στα 80 του – λέγοντας: ‘Θέλω να την ξαναδώ, γιατί εγώ την έφερα εδώ’.»

 

Ακόμα, υπάρχει η στήλη των δίδυμων βρεφών, την οποία βρήκε ένας άστεγος στο ρέμα του Μενιδίου και την παρέδωσε στο Αρχαιολογικό Μουσείο – «ένα σπανιότατο πράγμα, να απεικονίζονται στα χέρια δίδυμα βρέφη». Για τον κο Πασχαλίδη, μεγαλύτερη σημασία έχει η αγάπη των ανθρώπων που αγαπούν τις αρχαιότητες χωρίς να είναι αρχαιολόγοι, και τις παραδίδουν, όπως φαίνεται να έγινε και στην περίπτωση του «Κούρου από την Κρήτη», που εκτέθηκε στο Αθέατο Μουσείο το 2023. «Αυτός εμφανίστηκε μία ωραία μέρα, το 1922 […] το έφερε κάποιος που έκανε κατάσχεση σε ένα πλοίο που το πήγαινε κάπου». Το αγαλματίδιο αποτελεί έναν αρχαιολογικό γρίφο, και αυτό ακριβώς στόχευε να αναδείξει η παρουσίασή του στο κοινό, όπου τονίστηκαν οι ιδιαιτερότητές του, που «το καθιστούν μοναδικό και εγείρουν αμφιβολίες για τη γνησιότητά του». Όπως μας είπε ο κος Πασχαλίδης, αυτό μένει να εξακριβωθεί, τόσο με αρχαιομετρικές μελέτες όσο και με εξέταση της πατίνας του χαλκού στην Γκρενόμπλ. «Αν η πατίνα του χαλκού είναι πραγματική, τότε μιλάμε για ένα αριστούργημα – ένα από τα μεγαλύτερα αριστουργήματα της μινωικής τέχνης σε λεπτομέρειες.»

 

Το πρώτο έκθεμα του Αθέατου Μουσείου, τον Ιανουάριο του 2015, ήταν το λεγόμενο «δαχτυλίδι του Θησέα», ένα χρυσό σφραγιστικό μινωικό δαχτυλίδι, που μετά την παρουσίασή του εντάχθηκε στη μόνιμη συλλογή και έπαψε να είναι ‘αθέατο’. Επειδή αναπαριστά σκηνή από τα ταυροκαθάψια, τον χορό με τους ταύρους που ήταν δημοφιλής στον μινωικό πολιτισμό, αλλά βρέθηκε κατά τύχη στα Αναφιώτικα στην Πλάκα, τη δεκαετία του 1950, συνδέει κατά κάποιον τρόπο την Κρήτη με την Αθήνα, παραπέμποντας στον Αθηναίο ήρωα που σκότωσε τον Μινώταυρο και λύτρωσε τους Αθηναίους από τον σκληρό ετήσιο φόρο σε ανθρώπινες ζωές που έπρεπε να αποδίδουν στους Κρήτες.

 

Άλλα εξέχοντα εκθέματα ήταν μία χάλκινη σαρκοφάγος γάτας από την Αίγυπτο, η «Αλεξανδρινή βασίλισσα» – ένα κομματάκι μαύρου λίθου που απεικονίζει την Αρσινόη, δεύτερη βασίλισσα της Θράκης – ένα αριστουργηματικό πορτρέτο του Αντίνοου, κλπ. Το Μουσείο έχει αναδείξει ακόμη και εκθέματα που είχε από την προϊστορία των γηγενών πληθυσμών της αμερικανικής ηπείρου, από την 8η χιλιετία π.Χ. μέχρι το 1000 μ.Χ. περίπου, τα οποία είχε δωρίσει το Μουσείο Τέχνης του Σινσιννάτι στο ελληνικό κράτος, το 1931.

Συνολικά 33 θέματα έχουν παρουσιαστεί μέχρι τώρα, με τελευταίο τους «Μυκηναίους Αλχημιστές», που αποτελούνταν από ένα έξι κεραμικά μυκηναϊκά αγγεία τα οποία φέρουν ίχνη επικασσιτέρωσης.

Κάθε έκθεμα είχε τη δική του ιστορία να αφηγηθεί, που μεταφέρεται μέσω των επιμελητών και αρχαιολόγων στο σύγχρονο κοινό, το οποίο έχει αγκαλιάσει τις δράσεις του Αθέατου Μουσείου. Μέχρι τώρα, οι παρουσιάσεις γίνονται κάθε Κυριακή και Τετάρτη, στις 13:00, στα ελληνικά.

 

Όλα τα έργα που έχουν παρουσιαστεί μέχρι τώρα στο Αθέατο Μουσείο υπάρχουν στην ιστοσελίδα του Μουσείου, μαζί με πληροφορίες και φωτογραφίες.

Οι «Μυκηναίοι αλχημιστές» και τα ταφικά έθιμα της εποχής τους

Αυτός ήταν ο τίτλος της τελευταίας παρουσίασης του Αθέατου Μουσείου, με διάρκεια από τις 27 Μαρτίου έως τις 26 Μαΐου 2025. Επρόκειτο για έξι αγγεία φαγητού και ποτού, από ένα σύνολο 13 αγγείων, προϊόντων λαθρανασκαφής, αδήλωτων, τα οποία κατασχέθηκαν από την Ελληνική Αστυνομία από το σπίτι γνωστού αρχαιοπώλη, τη δεκαετία του 1930. Για τα έξι που επιλέχθηκαν, ο κος Πασχαλίδης επισημαίνει ότι «δεν είχαν καμία πιθανότητα να ταξιδέψουν ή να εκτεθούν αλλιώς, αν δεν είχαν αυτήν τη μικρή ιδιαιτερότητα», αναφερόμενος στα στίγματα που έφεραν τα εν λόγω αγγεία στην επιφάνειά τους. «Εμείς οι αρχαιολόγοι αναγνωρίζουμε και μακροσκοπικά, με μία ματιά, ότι είναι τα υπολείμματα από την κάλυψη των αγγείων με κασσίτερο.»

 

Όπως εξηγεί, «η επικασσιτέρωση των κεραμικών αγγείων είναι κάτι που συμβαίνει στον μυκηναϊκό κόσμο και επανέρχεται στη Μακεδονία, στην ύστερη κλασική και στην ελληνιστική εποχή. Όχι όμως στον υπόλοιπο αρχαίο ελληνικό κόσμο. Και στην περίπτωση των μυκηναϊκών αγγείων – επειδή για αυτά μιλάμε εδώ – αφορά τον κόσμο των νεκρών.»

Πρόκειται δηλαδή με μία πρακτική που συνδέεται με τα ταφικά έθιμα των  Μυκηναίων, με τα αντικείμενα αυτά να βρίσκονται σε μυκηναϊκούς τάφους. «Δεν είναι πολύ συνηθισμένα, αλλά δεν είναι και άγνωστα», προσθέτει ο κος Πασχαλίδης.

Το ενδιαφέρον της επικασσιτέρωσης, τεχνικά, και ο λόγος που γινόταν σε κτερίσματα, είναι ότι προκαλεί μία ‘μεταμόρφωση’ των αντικειμένων, δημιουργώντας μία αργυρή επίφαση ή ακόμη και χρυσή, ανάλογα με την επεξεργασία.

Η τεχνική ήταν σχετικά εύκολη, και συνίστατο στην εφαρμογή λεπτών ταινιών κασσίτερου πάνω στην επιφάνεια του αντικειμένου, με χρήση κόλλας που μπορεί να ήταν ζωική ή φυτική. Το αποτέλεσμα ήταν μία αργυρή επιφάνεια, λαμπερή και αρκετά ανθεκτική. «Η πειραματική εργασία που έγινε στο Πανεπιστήμιο του Λουντ από την Κάρολ Γκίλλις, ήδη από τη δεκαετία του 1990, έδειξε ότι αν αυτά περάσουν από θερμική επεξεργασία, δηλαδή μπουν σε έναν κλίβανο, ακριβώς στους 232 βαθμούς, όλη η επιφάνεια από αργυρόχροη θα γίνει χρυσόχροη – δηλαδή, το αποτέλεσμα είναι χρυσό, και αυτό δεν αίρεται αφού κρυώσουν εκτός φούρνου. Οπότε, αμέσως έχει κανείς μία επίφαση χρύσωσης», αναφέρει ο κος Πασχαλίδης.

Η διαδικασία αυτή παρουσιαζόταν σε φωτογραφίες που συνόδευαν την έκθεση. Σύμφωνα με τον κο Πασχαλίδη, η καλύτερη μέθοδος επικασσιτέρωσης ήταν η επικόλληση φύλλων κασσίτερου σε μικρές ταινίες, αν και γίνεται επίσης και με εμβάπτιση και ψεκασμό. Ωστόσο, δεν ήταν μία γνήσια μεταμόρφωση, αλλά μία επιφανειακή, η οποία μάλιστα σε παρατεταμένο κρύο, δηλαδή σε θερμοκρασίες κάτω των 13 βαθμών Κελσίου και σε συνθήκες υγρασίας, αλλοιώνεται: ο κασσίτερος χάνει τη λευκή του δομή, γίνεται γκρίζος και κονιορτοποιείται, με αποτέλεσμα να αφήνει πίσω του μόνο μερικά μαύρα στίγματα. Αυτός είναι και ο λόγος που η επικασσιτέρωση γινόταν μόνο σε σκεύη που προορίζονταν για δώρα στους νεκρούς.

Για τους λόγους της ψευδοεπιχρύσωσης των κτερισμάτων, ο κος Πασχαλίδης προτείνει ότι γίνεται κυρίως σε συμβολικό επίπεδο: «Ο χρυσός και ο άργυρος έχουν μία πανανθρώπινη αξία. Όλοι οι άνθρωποι αναγνωρίζουν σε αυτά τα μέταλλα ότι αντέχουν στη φθορά και δεν μεταβάλλουν τη σύστασή τους, δεν μεταβάλλουν την εμφάνισή τους, δεν αποσυντίθενται. Λέγονται ‘ευγενή μέταλλα ακριβώς επειδή δεν οξειδώνονται. Αυτό έχει εκτιμηθεί σε διαφορετικούς πολιτισμούς και διαφορετικές χιλιετίες στον πλανήτη. […] Έτσι, λοιπόν, είναι σύμβολα αφθαρσίας.»

 

Ο χρυσός όμως συνδέεται και με την ανώτερη κοινωνική τάξη. Στους τάφους των ανδρών που ανήκαν στην ελίτ, βρίσκονται συνήθως δίπλα τους τα ξίφη τους και χρυσά κύπελλα, τα οποία ο κος Πασχαλίδης αποκαλεί ‘διαβατήρια’, αφού σηματοδοτούσαν τη θέση τους στην κοινωνία, ακόμα και τις συμμαχίες τους και τις φιλίες τους. Ακόμη, στον Ταφικό Κύκλο Α΄, στους πρώιμους μυκηναϊκούς χρόνους, επιχρύσωναν με φύλλα χρυσού το μέρος του σώματος στο οποίο ήθελαν να αποδώσουν τη μέγιστη σημασία. Σύμφωνα με τον κο Πασχαλίδη, πέντε άνθρωποι και ένα βρέφος έχουν βρεθεί με τα πρόσωπα καλυμμένα με χρυσά προσωπεία.

Στην περίπτωση των επικασσιτερωμένων αγγείων, λοιπόν, και βάσει των παραπάνω, εικάζεται, αν και δεν έχει γίνει στοχευμένη έρευνα για να καθοριστεί σε ποιους νεκρούς απευθύνονται, από άποψη φύλου, ηλικίας, κοινωνικής τάξης κ.ο.κ., ότι αφορούν τα μεσαία κοινωνικά στρώματα, που δεν είχαν μεν τη δυνατότητα να προσφέρουν χρυσά δώρα στους αποχωρήσαντες, αλλά μπορούσαν να προσφέρουν την ψευδαίσθηση του χρυσού, η οποία δίπλα στα περιποιημένα και όμορφα ενδεδυμένα σώματα ενίσχυε την αποχαιρετιστήρια εικόνα και τελετή με ένα παροδικό έστω μεγαλείο. «Οι άνθρωποι τότε δεν είχαν φωτογραφίες, δεν είχαν άλλον τρόπο να θυμούνται», επισημαίνει ο κος Πασχαλίδης. «Φαντάζομαι ότι έτσι έδιναν μία ευχή αιωνιότητας στους ανθρώπους που αποχαιρετούσαν.»

Για τις μυκηναϊκές ταφές, μάς πληροφορεί ότι αφορούσαν ως επί το πλείστον ανθρώπους σχετικά νέους και ότι ήταν δημόσια γεγονότα. «Οι άνθρωποι της μυκηναϊκής εποχής δεν έφευγαν ‘στην ώρα τους’ και σπάνια γερνούσαν. Αποχαιρετούσαν κατά κανόνα νέους ανθρώπους. Ο μέσος όρος ηλικίας ήταν 30-35 χρόνια. Οι άνδρες είχαν μεγαλύτερο προσδόκιμο ζωής λόγω πρόσβασης σε καλύτερη διατροφή. Ένα στα δύο παιδιά δεν ενηλικιωνόταν, ένα στα τρία δεν χρόνιζε. […] Σπάνια βλέπει κανείς σε μυκηναϊκά νεκροταφεία ανθρώπους άνω των 45 ετών. Και με τους όρους ακόμα της προβιομηχανικής εποχής έφευγαν ‘πριν της ώρας τους’». Έτσι, το έθιμο της ταφής ήταν μία πολύ μεγάλη στιγμή για τους ανθρώπους, και μετά τις προσφορές στον νεκρό, μετά το σφράγισμα του τάφου, συγκεντρωνόταν ο κόσμος που είχε ακολουθήσει τη νεκρική πομπή έξω από τον  τάφο και γινόταν ένα είδος δρώμενου, όπως έχει φανεί από τα αντικείμενα που βρίσκονται έξω από τους τάφους. Οι προσφορές των δώρων προς τους νεκρούς ήταν πλούσιες, και αποτελούνταν από πράγματα αξίας, χρήσιμα πράγματα, καθώς και προσωπικά αντικείμενα όπως δαχτυλίδια ή τα εργαλεία του επαγγέλματός τους ή τα ξίφη τους,  όπως ήδη αναφέρθηκε.

 

Τα αγγεία που παρουσιάστηκαν στην έκθεση του Αθέατου Μουσείου ανήκουν στην κατηγορία των χρηστικών αντικειμένων, αφού ήταν σκεύη βρώσης και πόσης. «Το 99% των επικασσιτερωμένων αντικειμένων που έχουν βρεθεί είναι αγγεία που πίνουν και σερβίρουν, κάτι που μας ανοίγει ένα παράθυρο στο να υποθέσουμε ότι επικασσιτερώνουν αυτά που έχουν να κάνουν με το συμπόσιο και όχι όλα τα πήλινα αντικείμενα του καθημερινού βίου», λέει ο κος Πασχαλίδης. Αναφέρει δε, συγκεκριμένα για τα εκθέματα του Μουσείου, ότι «ορισμένα δείχνουν να προέρχονται από το ίδιο εργαστήριο, και μάλιστα να έχουν γίνει και την ίδια ημέρα – αυτό το ξέρουμε από την ποιότητα του πηλού και τη βαφή, το χρώμα και τη μανιέρα». Μεταξύ αυτών και ένα παιδικό κύπελλο και ένα θήλαστρο. Ωστόσο, δεν μπορούμε με ασφάλεια να υποθέσουμε ότι επρόκειτο για προσωπικά αντικείμενα των νεκρών. Μία από τις ιδιαιτερότητες ορισμένων εκ των έξι είναι ότι είναι ζωγραφισμένα, κάτι που σημαίνει ότι είχαν ήδη μία χρήση στο σπίτι, κάτι που «δίνει μία κατεύθυνση στη σκέψη μας, αλλά δεν τεκμηριώνει αν ήταν ή όχι προσωπικά αντικείμενα», σημειώνει ο κος Πασχαλίδης, εξηγώντας ειδικά για τα παιδικά σκεύη ότι αν και παραπέμπουν σε κτερίσματα παιδιών ή βρεφών, δεν μπορούμε να αποκλείσουμε και ότι δεν ήταν για παιδιά.

Μιλώντας γενικότερα για τα ταφικά έθιμα, επεσήμανε ότι «είναι το πιο δύσκολο πράγμα να αλλάξει»: «Το πιο συντηρητικό πράγμα που έχουν οι άνθρωποι είναι ο άυλος πολιτισμός τους – οι παραδόσεις τους είναι οι τελευταίες που φεύγουν, και από όλες αυτές περισσότερο αντιστέκονται όσες έχουν να κάνουν με τις πεποιθήσεις του θανάτου. Γιατί έχοντας τον φόβο του θανάτου, το τελευταίο πράγμα που θα έκαναν θα ήταν να μην ακολουθήσουν αυτά τα οποία τους κάνουν να νιώθουν την παρηγοριά που δίνει η παράδοση.»

«Πιο εύκολα μπορεί να αλλάξουν τη γλώσσα τους παρά τα έθιμα της ταφής τους», λέει χαρακτηριστικά.

Ο κρατήρας από το Λευκαντί

Ο κος Πασχαλίδης είχε την καλοσύνη να μιλήσει, αλλά και να δείξει και το επόμενο έκθεμα του Αθέατου Μουσείου, το οποίο επί του παρόντος βρίσκεται στο εργαστήριο, σε διαδικασία ανάταξης. Πρόκειται για ένα πραγματικά εντυπωσιακό αντικείμενο, έναν μεγάλο μεταλλικό κρατήρα συμποσίου, ο οποίος βρέθηκε στο Λευκαντί της Ερέτριας, στην Εύβοια.

 

«Είναι ένα μεγάλο στοίχημα, γιατί βρίσκεται [εδώ] από το 1982, από τότε που ήρθε από την ανασκαφή. Είναι ένα αντικείμενο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Χαλκίδας Ευβοίας και [μετά από την παρουσίασή του εδώ] θα εκτεθεί στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αρέθουσα, στη Χαλκίδα. […] Ήρθε εδώ προκειμένου να αναταχθεί, γιατί ήταν ένα εξαιρετικά δύσκολο αντικείμενο και ήθελε την αρωγή των συντηρητών του Μουσείου». Όπως επισημαίνει, «είναι μεγάλη ευκαιρία να έχουμε πρεμιέρα στο Αθέατο Μουσείο ενός εκθέματος που προορίζεται για το Μουσείο της Χαλκίδας, αλλά έχει γίνει με όλον τον κόπο, την εμπειρία και την επιστημοσύνη των συντηρητών αρχαιοτήτων του Μουσείου.»

Σε αυτό το έργο συμμετείχαν ο Γεράσιμος Μακρής, ο οποίος έκανε τη μελέτη για τη στήριξη του αντικειμένου, η Γεωργία Καλαμαριού, ο Παντελής Φελέρης, που συνέδραμε στη μελέτη στήριξης, και η συντηρήτρια Μαρία Κοντάκη, η οποία, όντας παρούσα στο εργαστήριο, περιέγραψε λεπτομερώς τις διαδικασίες που ακολουθήθηκαν.

Αυτές περιλαμβάνουν «μία τρισδιάστατη εκτύπωση ενός ψηφιακού μοντέλου, όπως θα ήταν το αγγείο στην αρχική του μορφή, και πάνω σε αυτό θα τοποθετηθούν τα δύο μεγάλα κομμάτια του αγγείου, τα θραύσματα, και αργότερα στο μέλλον ίσως και τα υπόλοιπα μικρότερα, γιατί έχουμε πάρα πολλά κομμάτια στους δίσκους», είπε η κα Κοντάκη. Τα κενά σημεία θα συμπληρωθούν με ένα υλικό το οποίο θα βαφτεί σε χρώμα παραπλήσιο με το χρώμα του αγγείου, ώστε να δίνει μία ενιαία εικόνα, με ένα μικρό κενό μεταξύ των γνήσιων κομματιών και του συμπληρώματος για να φαίνεται ο διαχωρισμός τους. Τα βαθουλώματα που φέρει, όμως, δεν μπορούν να αλλάξουν γιατί, με την πάροδο των χρόνων, «έχει οριστικοποιηθεί σε μία συγκεκριμένη κατάσταση, έχει γίνει σαν πέτρα και δεν έχει πλέον τα στοιχεία του μετάλλου – δεν μπορεί να επανέλθει», εξήγησε η κα Κοντάκη. Όπως προσθέτει, αυτή η μέθοδος δεν έχει ξαναχρησιμοποιηθεί, «θα είναι κάτι πρωτοποριακό».

 

Η σημασία του κρατήρα είναι ότι προέρχεται από τον τύμβο του Λευκαντίου, «ένα μοναδικό ταφικό μνημείο των μέσων του 10ου αιώνα π.Χ., της Εποχής του Σιδήρου δηλαδή. Είναι η εποχή για την οποία γράφει ο Όμηρος, αυτό που λέγανε παλιά ‘σκοτεινοί αιώνες’. Ο τύμβος δημιουργήθηκε πάνω στα ερείπια ενός σπιτιού τεραστίων διαστάσεων, 45 μέτρων μήκους, το οποίο κατεδαφίστηκε για να θάψει στο εσωτερικό του έναν νεκρό ηγεμόνα». Τα οστά του βρέθηκαν σε έναν λάκκο του δαπέδου μαζί με τη σύζυγό του, και το μαχαίρι με το οποίο της έκοψαν τον λαιμό. Τα υφάσματα, που σώθηκαν σε άριστη κατάσταση, βρίσκονται στο Μουσείο της Χαλκίδας. Ένα μεγάλο κομμάτι υφάσματος, ένας χιτώνας με ιδιαίτερη κροσσωτή ύφανση, συντηρήθηκε στο ΕΑΜ και ήταν το πρώτο έκθεμα του Αθέατου Μουσείου για το 2019. Αυτό το κομμάτι βρέθηκε μέσα στον κρατήρα που ετοιμάζεται τώρα και αναμένεται να είναι το επόμενο έκθεμα.

 

Αν αναρωτηθεί κανείς γιατί αυτά τα δύο αντικείμενα δεν παρουσιάστηκαν ταυτόχρονα, ο κος Πασχαλίδης εξηγεί ότι μερικές φορές «πρέπει να λαμβάνει κανείς υπ’ όψιν και τη βούληση των ίδιων των αντικειμένων», υπονοώντας την απαιτητική εργασία ανάταξης που απαιτούσε ο κρατήρας σε σχέση με το ύφασμα. Ενδιαφέρουσα είναι και η ιστορία των δύο αντικειμένων, τα οποία, όπως διαπιστώθηκε, ανάγονται στον 12ο αιώνα, 200 χρόνια δηλαδή πριν τη χρήση τους στον τάφο του 10ου αιώνα. Ο κρατήρας προέρχεται από την Κύπρο, ενώ το ύφασμα είναι αγνώστου προελεύσεως.

Για την πρωθύστερη χρήση του εικάζεται ότι είναι ένας κρατήρας συμποσίου, και όπως προαναφέρθηκε, στα συμπόσια καλεί ο ηγεμόνας, ο οποίος έχει και τον κρατήρα. Αυτές οι συνευρέσεις είχαν σημαντικό χαρακτήρα για τους Μυκηναίους, αφού μόνον οι φίλοι και οι σύμμαχοι συνέτρωγαν και συνέπιναν – ήταν, λοιπόν, ένα είδος πιστοποίησης, διαβεβαίωσης και αναγνώρισης ως εταίρου η συμμετοχή κάποιου σε ένα συμπόσιο, εξηγεί ο κος Πασχαλίδης αναφερόμενος στη σημασία του κρατήρα κατά τη μυκηναϊκή εποχή, προσθέτοντας ότι αργότερα, «στον κόσμο του Πλάτωνα, ο κρατήρας γίνεται μία αλληγορία του σύμπαντος, όπου εκεί αναμιγνύεται ο γαλαξίας.»

«Αλλά αυτές είναι θεωρίες των φιλοσόφων.»