Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας (ΚΚΚ) δεν περιορίζεται πλέον στην καταστολή αντιφρονούντων ενηλίκων, αλλά στρατολογεί ακόμη και παιδιά για να διαδίδουν την κρατική προπαγάνδα. Μέσα από δραστηριότητες, θερινά προγράμματα και εκπαιδευτικά υλικά, οι νεότερες γενιές διδάσκονται να φοβούνται και να απορρίπτουν οποιαδήποτε πίστη ή ιδεολογία δεν συμμορφώνεται με τη γραμμή του κόμματος. Η επίσημη εκστρατεία κατά των «xie jiao» – ομάδων που χαρακτηρίζονται αυθαίρετα ως «κακές λατρείες» – μετατρέπεται σε εργαλείο κατήχησης ανηλίκων, με στόχο να καλλιεργήσει από νωρίς την αθεΐα, την ιδεολογική πειθαρχία και την τυφλή αφοσίωση στον Σι Τζινπίνγκ.
Τα παιδιά ως όργανα κρατικής προπαγάνδας
Σε σχολεία και κοινότητες της Σαγκάης, μαθητές οργανώνονται για να συμμετάσχουν σε θεατρικά σκετς, με συνθήματα και δραστηριότητες που παρουσιάζονται ως «χαρούμενες καλοκαιρινές εκδηλώσεις», αλλά στην πραγματικότητα στοχεύουν στη δυσφήμηση θρησκευτικών μειονοτήτων και πνευματικών κινημάτων. Η διαδικασία αυτή δεν ενθαρρύνει την κριτική σκέψη, αλλά καλλιεργεί φόβο, μίσος και συμμόρφωση με την ιδεολογία του καθεστώτος.
Η «εκπαίδευση» που γίνεται κατήχηση
Μαθητές διδάσκονται μέσω σχολικών βιβλίων όπως το Ηθική και Κοινωνία να θεωρούν παράνομη τη θρησκευτική πίστη, καταδικάζοντας ακόμη και τους ίδιους τους γονείς τους. Έχουν καταγραφεί περιστατικά παιδιών που πίεσαν τις οικογένειές τους να αποκηρύξουν τον χριστιανισμό χαρακτηρίζοντάς τον ως «xie jiao».
Ακόμη και σε νηπιαγωγεία, παιδιά ηλικίας 3-5 ετών εκτίθενται σε αντιθρησκευτικές αφηγήσεις, μέσω εκθέσεων και κινουμένων σχεδίων όπως Το μικρό κουνέλι που εξαπατήθηκε από τις κακές λατρείες.
Ιδεολογική συμμόρφωση από τα πρώτα χρόνια
Η στρατηγική αυτή εντάσσεται στη γενικότερη πολιτική του ΚΚΚ να χρησιμοποιεί την εκπαίδευση ως εργαλείο ελέγχου. Μαθήματα όπως το Καταστάσεις και Πολιτικές στα πανεπιστήμια καλλιεργούν την «αγάπη για το κόμμα» και τη μισαλλοδοξία απέναντι σε όποιον αμφισβητεί το επίσημο αφήγημα. Οι μαθητές παροτρύνονται να καταγγέλλουν ακόμη και τις οικογένειές τους για «παράνομες θρησκευτικές δραστηριότητες», μετατρέποντας το σχολείο σε προέκταση του κρατικού μηχανισμού καταστολής.
Ντοκουμέντα από την πρωτογενή εμπειρία γονέων και εκπαιδευτικών
Υποχρέωση γονέων να υπογράψουν δήλωση αθεΐας
Σε βρεφονηπιακά σχολεία στην περιοχή Γουενζού (Ζεϊτζιάνγκ ), ζητήθηκε από τους γονείς να υπογράψουν επίσημες δεσμεύσεις αποκήρυξης οποιασδήποτε θρησκείας: «Να μην πιστεύουν σε θρησκεία, να μην συμμετέχουν σε θρησκευτικές δραστηριότητες και να μην διδάσκουν θρησκεία στα παιδιά τους».
Μητέρα που αρνήθηκε να υπογράψει ανέφερε ότι ο γιος της άρχισε να αποφεύγει το σχολείο λόγω πιέσεων, οι οποίες οφείλονταν τελικά, όπως ανακάλυψε, στην άρνησή της να υπογράψει.
Μαθήματα κατά της θρησκείας στα σχολεία
Μαθήτρια δημοτικού άκουσε από τη δασκάλα της ότι «ο χριστιανισμός είναι xie jiao», η οποία προσπάθησε να την τρομάξει λέγοντάς της: «Αν πιστεύεις , θα φύγεις από το σπίτι ή θα αυτοπυρποληθείς».
Τάξη νηπιαγωγείου του Κόκκινου Στρατού στην επαρχία Γκουιτζόου. Κίνα, 7 Νοεμβρίου 2016. (FRED DUFOUR/AFP μέσω Getty Images)
Σε πολλές περιοχές ζητήθηκε από μαθητές να καταδώσουν θρήσκους συγγενείς ή γείτονές τους, ακόμα και τους ίδιους τους γονείς τους, θέτοντας σε κίνδυνο οικογενειακές σχέσεις.
Απειλές μέσω εκπαιδευτικών και διοικητικών πιέσεων
Σε σχολεία της Τζιανγκσί, δάσκαλοι υπέγραφαν δήλωση ότι δεν θα επιτρέψουν καμία θρησκευτική σκέψη ή σύμβολο στο σχολείο και ότι θα αναφέρουν ακόμη και θρησκευτικές πεποιθήσεις συγγενών.
Δασκάλες με χριστιανικές πεποιθήσεις δέχονται πιέσεις για να αποκηρύξουν τη θρησκεία τους, υπό την απειλή αφαίρεσης χρηματοδοτήσεων και «εκπαιδευτικών βραβείων».
Δεν πρόκειται για σχολικές δραστηριότητες θερινής ψυχαγωγίας, πρόκειται για μια συστηματική, οργανωμένη επίθεση στην ίδια την αθωότητα και την οικογένεια. Όχι μέσω ομιλιών για το μέλλον, αλλά μέσω φόβου, παραποίησης και υποταγής, ανέφερε γονέας στην Inner Mongolia, όπου παρουσιάστηκαν σε μαθητές Γ΄ δημοτικού φρικτές εικόνες σε «βάση παρατήρησης», για να απομακρυνθούν από τη θρησκεία.
Πανώ έξω από δημοτικά και νηπιαγωγεία της Κίνας που καλούν τους μαθητές να «αντισταθούν στη θρησκεία». (Ευγενική παραχώρηση του Bitter Winter)
«Μόλις γύρισε σπίτι, διάβαζε ξανά και ξανά το φυλλάδιο με την αντιθρησκευτική προπαγάνδα… φοβάμαι πως αυτό το υλικό θα του χαλάσουν την αντίληψη», σημείωσε ο γονέας.
Ηθικά και νομικά διλήμματα
Οι μαρτυρίες αυτές δεν είναι αποσπασματικές καταγγελίες, είναι εικόνες ενός μηχανισμού πολιτικής εκπαίδευσης που λειτουργεί αδιάκοπα, όχι μόνο για να περιορίσει τη θρησκεία, αλλά για να υποτάξει την οικογένεια, τη σκέψη και τη ίδια την ταυτότητα της νεότερης γενιάς.
Η απεύθυνση σε ανηλίκους σε τέτοιου είδους καμπάνιες αντιβαίνει στη Σύμβαση την Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού, την οποία η Κίνα έχει επικυρώσει. Πέρα από τη νομική διάσταση, εγείρονται σοβαρά ηθικά ερωτήματα: τι είδους κοινωνία δημιουργείται όταν τα παιδιά εκπαιδεύονται όχι για να σκέφτονται, αλλά για να υπακούουν τυφλά;
Με την κατήχηση να ξεκινά από τα πρώτα σχολικά χρόνια, το ΚΚΚ δεν στοχεύει απλώς στην καταστολή των αντιφρονούντων, οικοδομεί μια νέα γενιά που θα συνδέει την αφοσίωση στο κόμμα με την ίδια την έννοια της αλήθειας. Η διεθνής κοινότητα οφείλει να αναγνωρίσει ότι αυτό «το πείραμα» δεν αφορά μόνο την Κίνα, αποτελεί ένα παράδειγμα τού πώς οι αυταρχικές κυβερνήσεις μπορούν να χρησιμοποιούν την παιδική ηλικία ως πεδίο ιδεολογικού πολέμου.
Το Κυότο οικοδομήθηκε το 794 μ.Χ. και από τότε μέχρι τον 19ο αιώνα αποτελούσε την πρωτεύουσα της Ιαπωνίας. Πρότυπο της πόλης ήταν η κινεζική Τσανγκ’ αν, πρωτεύουσα της Δυναστείας Τανγκ, η οποία τώρα είναι γνωστή ως Σι’ αν.
Η επίδραση της Κίνας είναι διάχυτη στον ιαπωνικό πολιτισμό, στις εικαστικές τέχνες, την αρχιτεκτονική. Η UNESCO έχει καταγράψει τουλάχιστον δεκαεπτά μνημεία του Κυότο μέσα από τα οποία διαφαίνεται η ιστορική εξέλιξη της ιαπωνικής αρχιτεκτονικής ξύλινων δομών και κήπων. Τα κτήρια διατηρούνται αναλλοίωτα χάρη στον σεβασμό που ενυπάρχει στην κουλτούρα των Ιαπώνων για τα κτίσματα. Κάθε ανάγκη για επισκευή ή ανακατασκευή αντιμετωπιζόταν και αντιμετωπίζεται άμεσα από ειδικευμένους τεχνίτες, με σεβασμό στο αρχική αισθητική.
Το παρεκκλήσι Ουτζιγκάμι, με τη χαρακτηριστική ασύμμετρη σκεπή του, είναι το παλαιότερο δείγμα της αρχιτεκτονικής ναγκάρε-ζουκούρι στην Ιαπωνία. Χτίστηκε ως φύλακας του ναού Μπυόντο-ιν, στα τέλη της περιόδου Χεϊάν (749-1185. (Pistpist/Shutterstock)
Ο ναός Καμιγκάμο (Καμιγκάμο-τζίντζα) είναι ένας σιντοϊστικός ναός που χτίστηκε το 678 για να προστατεύσει το Κυότο από τις κακές δυνάμεις. (Lewis Liu/Shutterstock)
Ο σιντοϊστικός ναός Σιμογκάμο χρονολογείται από τον 6ο αιώνα μ.Χ. (Nyker/Shutterstock)
Η πενταώροφη παγόδα Το-τζι, ναός του βουδισμού Σινγκόν, κατασκευάστηκε το 769 και ήταν μία εκ των τριών βουδιστικών ναών του Κυότο εκείνη την εποχή. Ο Κουκάι, ένας Ιάπωνας βουδιστής μοναχός, ίδρυσε τον βουδισμό Σινγκόν επιστρέφοντας από την Κίνα, όπου είχε μυηθεί στον βουδισμό. (Takashi Images/Shutterstock)
Το κύριο κτίσμα του βουδιστικού ναού Κιγιομίζου-ντέρα. (Chen Min Chun/Shutterstock)
Ο βουδιστικός ναός Ενρυάκου κατασκευάστηκε το 788, στο Όρος Χιέι, πάνω από το Κυότο, και αποτελούσε το κέντρο του βουδισμού Τεντάι, τον οποίο εισήγαγε από την Κίνα στην Ιαπωνία ο μοναχός Σάιτσο. (Beibaoke/Shutterstock)
Χτισμένη το 951 μ.Χ., η πενταώροφη παγόδα του ναού Ντάιγκο θεωρείται η παλαιότερο του Κυότο. Στους τοίχους του ισογείου μπορεί να δει κανείς ζωγραφισμένα βουδιστικά μάνταλα (εικόνες που υποβοηθούν τον διαλογισμό). (Pio3/Shutterstock)
Η χρυσή αίθουσα του ναού Νίννα. Σύμφωνα με την αρχαία παράδοση, ο ηγούμενος αυτού του ναού του βουδισμού Σίνγκον έπρεπε να προέρχεται από την αυτοκρατορική οικογένεια. (Andres Garcia Martin/Shutterstock)
Το Σεκίσουι-ιν είναι το μοναδικό σωζόμενο τμήμα του 13ου αι. του αρχικού ναού. (663highland/CC SA-BY 3.0)
Ο κήπος Ζεν του ναού Κόκε-ντέρα (Ναός των Βρύων), ο οποίος χρονολογείται από το 1339, έχει επηρεάσει έντονα την ιαπωνική αρχιτεκτονική κήπων. (Julian52000/Shutterstock)
Ο κήπος Ζεν του ναού Τενρύου, από τον 14ο αι., έχει δημιουργηθεί γύρω από μία μικρή λίμνη. Καταρράκτες, πέτρινες γεφυρούλες και σύνολα βράχων έχουν ενορχηστρωθεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να προάγουν τον στοχασμό. (Patrick Foto/Shutterstock)
Γυναίκα με κιμονό, παραδοσιακό γυναικείο ένδυμα της Ιαπωνίας, στέκεται απέναντι από τον ναό Κινκάκου (το Χρυσό Περίπτερο), στο Κυότο. (Guitar photographer/Shutterstock)
Χτισμένος το 1489, ο ναός Ζεν Γκικάκου-τζι (Ναός του Ασημένιου Περιπτέρου) συνδυάζει δυο διαφορετικά αρχιτεκτονικά στυλ. (Sean Pavone/Shutterstock)
Ο κήπος του ναού Ζεν Ρυοάν-τζι (Ναός του Ήρεμου Δράκοντα) θεωρείται ένα από τα καλύτερα δείγματα του είδους του. Το ύφος του κήπου είναι το κάρε-σανσούι (ξερή γη), το οποίο χαρακτηρίζεται από συνθέσεις μεγάλων βράχων και λείων ποταμίσιων βότσαλων, που έχουν τοποθετηθεί έτσι ώστε να υποβοηθούν τον διαλογισμό. (Cquest/CC BY-SA 2.5)
Η ανακαίνιση του ναού Χιγκάσι Χονγκάν, ο οποίος χρονολογείται από τον 13ο αι., αντικατοπτρίζει τη μεγαλοπρέπεια της περιόδου Αζούτσι-Μομογιάμα (1574–1600), κατά τη διάρκεια της οποίας η οικοδόμηση κάστρων και οι επαύλεων αντικατέστησε σταδιακά αυτή των ναών. (DRN Studio/Shutterstock)
Το κάστρο Νίτζο χτίστηκε το 1603 για να προστατεύει το αυτοκρατορικό παλάτι στο Κυότο. (Beeboys/Shutterstock)
Η Κοίμηση της Θεοτόκου είναι μία από τις σημαντικότερες εορτές της Ορθόδοξης Χριστιανικής Εκκλησίας, αφού η Παρθένος κατέχει μία ξεχωριστή θέση στην παράδοσή μας.
Ο ρόλος της στη χριστιανική ιστορία ως φορέα της ενανθρώπισης του Κυρίου την ανύψωσε πάνω από το ανθρώπινο επίπεδο. Αυτό εκφράζεται ξεκάθαρα στην αναχώρησή της από τον κόσμο: απαλλαγμένη από τη φθορά, ‘κοιμήθηκε’. Ο Χριστός μετά αγγέλων και προφητών κατέβηκε για να παραλάβει την ψυχή της, ενώ τρεις ημέρες μετά αναλήφθηκε και το σώμα της στον ουρανό, με την υπόσχεση της ανάστασης να υλοποιείται για μία ακόμη φορά.
Οι περιγραφές και θεολογικές ερμηνείες για την Κοίμηση και τη Μετάσταση της Θεοτόκου δεν παρέχονται από την επίσημη εκκλησιαστική παράδοση, δηλαδή τα Τέσσερα Ευαγγέλια. Αναπτύχθηκαν κυρίως μετά την κοίμησή της, ενώ κατά τα βυζαντινά χρόνια μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας, όπως ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος και ο ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, εντρύφησαν στη μορφή της Θεοτόκου και τη σπουδαιότητά της για τη χριστιανοσύνη, αινώντας τη Μητέρα του Θεού και ερμηνεύοντας τον ρόλο της στη σωτηρία των ανθρώπων. Γράφτηκαν πολλά τροπάρια, ύμνοι και κείμενα για τα υπερφυσικά γεγονότα που σημάδεψαν τη ζωή της, βασισμένα κατά κύριο λόγο στα Απόκρυφα, θεολογικά κείμενα που παρήγαγε η λαϊκή ορθόδοξη παράδοση τα οποία κάλυπταν το κενό των επίσημων εκκλησιαστικών κειμένων.
Η τιμή που της περιποιούν οι γραπτές μαρτυρίες δεν θα μπορούσε να μην αντανακλάται στην εικονογραφική παράδοση. Με την πάροδο των ετών, ιδίως όταν η εορτή θεσπίστηκε επισήμως επί Ιουστινιανού, η Βυζαντινή αγιογραφία ανέπτυξε τους δικούς της κώδικες ώστε να μεταφέρει στους πιστούς αφ’ ενός την ιερότητα του προσώπου της Παναγίας και αφ’ ετέρου τη μυσταγωγία των υπερφυσικών γεγονότων του βίου της.
Συγκεκριμένα για την Κοίμηση, υπάρχει μία αρκετά τυποποιημένη εικονογραφία, η οποία περιέχει πλήθος συμβολισμών. Με τον στυλιζαρισμένο τρόπο της (ο οποίος όμως παρέχει και πολλά περιθώρια για παρεκκλίσεις από τον κανόνα), αποτυπώνει τα σημαντικότερα γεγονότα: την Κοίμηση, τον Ενταφιασμό και τη Μετάσταση της Παναγίας, ενίοτε μαζί σε μία εικόνα.
Τα στοιχεία που επιστρατεύουν οι αγιογράφοι είναι συγκεκριμένα και γι΄αυτό εύκολα αναγνωρίσιμα από τους πιστούς· αυτός είναι και ο στόχος, άλλωστε. Να ‘διαβάζεται’ η εικόνα εύκολα, και να εμπνέει το δέος και τη συγκίνηση στην ψυχή.
Ο Δημήτρης Τσιάντας, πρόεδρος του Συλλόγου Ελλήνων Αγιογράφων, ανέλυσε για την Epoch Times μερικά από τα εικονογραφικά και θεολογικά στοιχεία των εικόνων της Κοιμήσεως, βοηθώντας μας να τις αποκρυπτογραφήσουμε, να εμβαθύνουμε στο νόημά τους, και να συνδέσουμε το παρελθόν με το παρόν και το φυσικό με το υπερφυσικό.
Ένα πρόσωπο απαλλαγμένο από τη φθορά
Μια τυπική εικόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου αναπαριστά συνήθως το σώμα της ξαπλωμένο σε μία κλίνη σκεπασμένη με μακρύ, όμορφο ύφασμα, στο κέντρο της σύνθεσης και χαμηλά, με τον Χριστό δίπλα της να κρατά την ψυχή της που απεικονίζεται σαν βρέφος. Δεξιά και αριστερά βρίσκονται οι άγιοι Απόστολοι και Ιεράρχες, από πίσω τους διάφορος κόσμος, άντρες και γυναίκες, ενώ πίσω από τη μορφή του Χριστού φαίνονται άγγελοι που έρχονται να συνοδεύσουν το σώμα της στον ουρανό.
Τμήμα της παράστασης της Κοιμήσεως της Θεοτόκου του Εμ. Πανσέληνου, στο Πρωτάτο του Αγίου Όρους (13ος αι.) Διακρίνεται η μορφή του Αγίου Παύλου με το ανοιχτό μωβ ένδυμα, βαθιά σκυμμένη στα πόδια της Παναγίας. Κάτι μοναδικό σε αυτή την παρασταση είναι το κόκκινο μαξιλαράκι στα πόδια της Παναγίας, το οποίο συνήθως περιλαμβάνεται όταν η Παρθένος είναι σε όρθια ή καθιστή στάση. Ο Δ. Τσιάντας εικάζει ότι συμβολίζει τη Μετάσταση. (Ευγενική παραχώρηση του Δημήτρη Τσιάντα)
Ανάλογα με τη δυνατότητα του χώρου – εφόσον οι εικόνες αυτές δημιουργούνται για να τοποθετηθούν σε ένα δεδομένο σημείο μίας εκκλησίας – απεικονίζονται και προφήτες, καθώς και οι δώδεκα Απόστολοι στον ουρανό, μέσα σε σύννεφα, μερικές φορές συνοδευόμενοι από αγγέλους. Ψηλά, διακρίνονται ανοικτές οι πύλες του ουρανού. Περιλαμβάνονται επίσης και οι τρεις από τους τέσσερις Ιεράρχες που παραβρέθηκαν στην Κοίμηση.
Ένα από τα πιο σημαντικά στοιχεία αυτών των εικόνων είναι το πρόσωπο της Παναγίας, το οποίο πάντα απεικονίζεται άχρονο και απαλλαγμένο από κάθε είδους φθορά. Με ροδαλό χρώμα στα μάγουλα, γαλήνια έκφραση, μερικές φορές και με ένα υπομειδίαμα στα χείλη, το πρόσωπο αυτό είναι ο πιο εύγλωττος μάρτυρας του γεγονότος της υπέρβασης του θανάτου και κάθε επίγειου πόνου. Επίσης, το κεφάλι της είναι πάντα λίγο ανασηκωμένο, δίνοντας την εντύπωση ότι είναι έτοιμη να ξυπνήσει και να σηκωθεί. Αποτέλεσμα αυτών των εικονογραφικών στοιχείων είναι μία αίσθηση διόλου πένθιμη, αλλά ζωηρή, έντονη, χαρούμενη.
Λεπτομέρεια από την παράσταση της Κοιμήσεως της Θεοτόκου του Εμ. Πανσέληνου, στο Πρωτάτο του Αγίου Όρους (13ος αι.). Ευδιάκριτο είναι το ελαφρύ χαμόγελο στα χείλη της και το ροδαλό χρώμα στα μάγουλα. (Ευγενική παραχώρηση του Δημήτρη Τσιάντα)
Η ζωηρότητα της εικόνας ενισχύεται από τα πλήθη που έρχονται για να αποχαιρετήσουν ή να καλωσορίσουν τη Θεοτόκο. Από τη μία οι άνθρωποι, που συνωστίζονται δεξιά και αριστερά της κλίνης γεμίζοντας ασφυκτικά τη σύνθεση σε αυτά τα σημεία. Από την άλλη, οι άγγελοι, οι απόστολοι, οι προφήτες.
Ως μία από τις πιο αξιόλογες παραστάσεις της Κοιμήσεως, ο κος Τσιάντας αναφέρει εκείνη στον Ναό του Πρωτάτου, στο Άγιο Όρος, του Εμμανουήλ Πανσέληνου (13ος αι.), του μέγιστου αγιογράφου από τη Θεσσαλονίκη. Για τον Δ. Τσιάντα, το έργο του στο Πρωτάτο είναι ισάξιο του Παρθενώνα ως προς την αξία του σαν μνημείο της βυζαντινής ζωγραφικής.
Ο Χριστός
Δίπλα της στέκει πάντα ο Χριστός, ο οποίος έχει έρθει για να παραλάβει την ψυχή της, η οποία βρίσκεται ήδη στα χέρια Του. Τα ενδύματά του είναι συχνά στο χρώμα της ώχρας, σε αντιδιαστολή με τα μπλε και πορφυρά που φορά σε άλλες εικόνες. Η χρυσαφένια ώχρα δημιουργεί αντίθεση με τα σκούρα της Θεοτόκου και την γκρίζα φιάλη που ενίοτε βρίσκεται πίσω Του, και ενισχύει τη φωτεινότητα της μορφής Του. Ο Θεοτοκόπουλος χρησιμοποιεί την ώχρα για να Τον συνδέσει με το σώμα των αγγέλων, ενώ ορισμένοι αγιογράφοι, όπως ο Μιχαήλ Αστραπάς (13ος αιώνας, Θεσσαλονίκη), επιλέγουν να Τον περιβάλουν και με μία ολόσωμη άλω.
Ενδιαφέρον είναι ότι η μορφή Του δεν εγκαταλείπει το πλευρό της Θεοτόκου ούτε στις εικόνες που αναπαριστούν τη μεταφορά της κλίνης.
Άγγελοι, απόστολοι, προφήτες
Στις εικόνες της Κοιμήσεως, χαρακτηριστική είναι και η γενικευμένη προσέλευση όντων – θνητών και αθανάτων – που σπεύδουν να παραβρεθούν στο γεγονός της Κοιμήσεως, υπογραμμίζοντας τόσο την εξέχουσα σημασία του προσώπου της Παναγίας όσο και της Μετάστασης που επίκειται.
Στην πραγματικότητα, η σκηνή που μας παρουσιάζουν οι αγιογραφίες είναι μία δυναμική σκηνή, διόλου στατική. Δεν παρατηρούμε ένα τετελεσμένο γεγονός, αλλά μία διαδικασία εξαιρετική, και παρακολουθούμε με αγωνία και θαυμασμό την εξέλιξή της, παρόλο που τη γνωρίζουμε.
Πολλές φορές το πλήθος των αγγέλων ξεπερνά σε αριθμό αυτό των ανθρώπων. Κατεβαίνουν από τον ουρανό, γεμίζοντας τον χώρο πίσω από τον Χριστό ή διακρίνονται κολλητά ο ένας με τον άλλο σε έναν ειδικά ζωγραφισμένο χώρο, τη ‘φιάλη’, πάλι πίσω από τον Χριστό· άλλοι περιμένουν στις πύλες του ουρανού· άλλοι πάλι συνοδεύουν τους προφήτες ή τους αποστόλους που «έρχονται εν νεφέλαις εκ περάτων» – καταφτάνουν δηλαδή από μακριά, επιβαίνοντας σε σύννεφα που τους περικλείουν σαν κοχύλια.
Αγιογράφηση του Μιχαήλ Αστραπά σε εκκλησία στην Οχρίδα Σκοπίων. Διακρίνονται οι δώδεκα Απόστολοι που έρχονται πάνω σε σύννεφα, περικλείοντας την εικόνα. 13ος αιώνας. (Ευγενική παραχώρηση του Δημήτρη Τσιάντα)
Άλλες φορές, πάλι, αναλόγως τον χώρο που έχει διαθέσιμος ο αγιογράφος, μπορεί να απεικονίσει τους Αποστόλους και τους αγγέλους δίπλα στην κλίνη, όπως έκανε ο Πανσέληνος στην Κοίμηση του Πρωτάτου: τοποθέτησε δεξιά της κλίνης τούς μεν, αριστερά τούς δε, και συμπλήρωσε τα κενά εκατέρωθεν με κόσμο.
Το τμήμα της παράστασης της Κοιμήσεως της Θεοτόκου του Εμ. Πανσέληνου, στο Πρωτάτο του Αγίου Όρους (13ος αι.), με τους Αποστόλους και κόσμο πίσω τους. Ο αγιογράφος επέλεξε αυτή τη διάταξη ελλείψει ύψους στον προκαθορισμένο για την τοιχογραφία χώρο. (Ευγενική παραχώρηση του Δημήτρη Τσιάντα)
Το αριστερό τμήμα της παράστασης της Κοιμήσεως της Θεοτόκου του Εμ. Πανσέληνου, στο Πρωτάτο του Αγίου Όρους (13ος αι.). Φαίνονται οι άγγελοι και κόσμος πίσω τους. (Ευγενική παραχώρηση του Δημήτρη Τσιάντα)
Τυπική είναι και οι απεικόνιση των τριών εκ των τεσσάρων Ιεραρχών που παραβρέθηκαν στην Κοίμηση: του Ιακώβου του Αδελφοθέου, του Ιεροθέου, του Διονυσίου του Αρεοπαγίτου και του Τιμοθέου. Ο Ιερόθεος δεν εικονίζεται. Οι μορφές τους διακρίνονται από τους μεγάλους σταυρούς που φέρουν στα ενδύματά τους, και τοποθετούνται μεταξύ των ανθρώπων, συνήθως στην επάνω σειρά.
Αν υπάρχει χώρος, περιλαμβάνονται στην εικόνα και οι προφήτες που προφήτευσαν για την Παναγία: ο Ιεζεκιήλ, ο Βαλαάμ, ο Ζαχαρίας, κ.ά. Επίσης οι ποιητές Κοσμάς και Δαμιανός, που έγραψαν ύμνους για την Παναγία. Οι προφήτες αναγνωρίζονται από το ιδιαίτερο σύμβολο που έχει αποδοθεί στον κάθε ένα, ανάλογα με τις προφητείες του, και το οποίο απεικονίζεται δίπλα του. Παραδείγματος χάριν, ο Σολομών έχει τον Ναό του, ο Βαλαάμ το άστρο, ο Δανιήλ τον δράκο, ο Ιεζεκιήλ μία πόρτα, ο Ζαχαρίας την επτάφωτο λυχνία. Συχνά κρατούν γραφές: τις προφητείες τους.
Όλες αυτές οι παρουσίες γεμίζουν δόξα την εικόνα και την κάνει να δονείται. Το βλέπουμε και το νιώθουμε. Νιώθουμε την παρουσία του θαυμαστού, βλέπουμε την παρουσία του θαυμαστού, χωρίς να είμαστε σίγουροι τι προηγείται και τι έπεται στην προκειμένη περίπτωση: η όραση ή η αίσθηση;
Σε ορισμένες εικόνες, οι άγγελοι και γενικότερα ο ουράνιος κόσμος διαφοροποιούνται έντονα από τον γήινο. Η μέθοδος της φιάλης είναι ένας τρόπος, η χρήση διαφορετικής χρωματικής παλέτας ένας δεύτερος, που λειτουργεί συμπληρωματικά με τον πρώτο. Άλλοι αγιογράφοι επιλέγουν να ενοποιούν τους δύο κόσμους: οι άγγελοι αποδίδονται με τα ίδια χρώματα που χρησιμοποιούνται για τους ανθρώπους και τίποτα δεν φαίνεται να χωρίζει τους μεν από τους δε. Αυτές οι παραλλαγές δείχνουν την ευελιξία της βυζαντινής αγιογραφικής παράδοσης, επιτρέποντάς μας να διαπιστώσουμε ότι η στυλιστική αυστηρότητα αφορά ένα ορισμένο επίπεδο. Όταν εμβαθύνουμε, βλέπουμε ότι εντός του δεδομένου πλαισίου, ο βυζαντινός αγιογράφος έχει τη δική του ελευθερία.
Αυτό παρατηρείται ιδίως στα πρόσωπα των μορφών, τα οποία μπορούν να αποδοθούν είτε πιο ζωντανά, εκφραστικά και διαφοροποιημένα είτε πιο ομοιόμορφα και τυποποιημένα – κάτι που σύμφωνα με τον κο Τσιάντα εναπόκειται αποκλειστικά στον αγιογράφο.
Η Κοίμηση της Θεοτόκου, από τον Θεοφάνη τον Κρητικό. Ο αγιογράφος έχει τοποθετήσει τους αγγέλους μέσα στη ‘φιάλη’ και τους έχει ζωγραφίσει σε αποχρώσεις του γκρίζου, έτσι ώστε να διακρίνεται ξεκάθαρα ότι ανήκουν σε άλλη διάσταση. Πάνω από το κεφάλι του Χριστού διακρίνεται ένα εξαπτέρυγο, ενώ ψηλά στην κορυφή της εικόνας οι ανοικτές πύλες των ουρανών, μέσα από τις οποίες αχνοφαίνονται άγγελοι. 160ς αιώνας. (Ευγενική παραχώρηση του Δημήτρη Τσιάντα)
Κοίμηση – Ενταφιασμός – Μετάσταση
Το γεγονός της Κοιμήσεως στην Ορθόδοξη παράδοση δεν είναι μεμονωμένο, αλλά συνδέεται με τον Ενταφιασμό και τη Μετάσταση, τα οποία ορισμένες φορές μπορεί και να αναπαρίστανται εντός της ίδιας εικόνας ταυτόχρονα. Αυτό είναι πιο πιθανό να συμβεί σε μία τοιχογραφία. Όπως λέει ο Δημήτρης Τσιάντας, «δεν υπάρχει χρόνος και χώρος στην αγιογραφία».
Προηγείται η αναγγελία του γεγονότος από την ίδια την Παναγία στις φίλες της, καθώς είχε γνώση αυτού, επεισόδιο που ορισμένοι αγιογράφοι όπως ο Μιχαήλ Αστραπάς έχουν περιλάβει στο πλαίσιο μίας διευρυμένης αφήγησης.
Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, σε μία από τις βυζαντινές αγιογραφίες που ζωγράφισε πριν μεταβεί στην Ιταλία, συνδύασε την Κοίμηση με τη Μετάσταση, ενσωματώνοντας την παράσταση της Αγίας Ζώνης, τη στιγμή δηλαδή οποία η Παναγία παραδίδει τη ζώνη της στον Απόστολο Θωμά, ενώ ανεβαίνει στον ουρανό.
Σύμφωνα με την Ιστορία της Αγίας Ζώνης, «ο Απόστολος Θωμάς ήταν ο μόνος από τους Αποστόλους που είδε τη θαυμαστή Μετάσταση της Θεοτόκου. Δεν είχε μπορέσει να παρευρεθεί στην κηδεία της, ευρισκόμενος στις Ινδίες. Εκεί, μετά από τρεις ημέρες και ενώ τελούσε τη Θεία Λειτουργία, βρέθηκε στη Γεθσημανή με θαυμαστό τρόπο και είδε όσα συνέβησαν.
»Τότε παρακάλεσε την Παναγία να του δώσει για ευλογία τη Ζώνη της. Και εκείνη, καθώς ανέβαινε στους ουρανούς, του έριξε το ιερό κειμήλιο. Ο Απόστολος Θωμάς στη συνέχεια πληροφόρησε και τους υπόλοιπους Αποστόλους για τα θαυμαστά γεγονότα και τους έδειξε την Αγία Ζώνη της Παναγίας».
Η Κοίμηση και η Μετάσταση της Θεοτόκου, με την παράσταση της Αγίας Ζώνης, από τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο (Ελ Γκρέκο), 16ος αιώνας. Ανακαλύφθηκε σχετικά πρόσφατα. (Ευγενική παραχώρηση του Δημήτρη Τσιάντα)
Μία άλλη ιδιαιτερότητα αυτής της εικόνας του είναι η συνεχής ροή των αγγέλων, χρωματικά ενωμένη με τον Χριστό, που συνδέει τα ουράνια με τη γη. Στο μέσον αυτού του φωτεινού ποταμού ο Θεοτοκόπουλος τοποθετεί ένα δεύτερο σώμα της Παναγίας, αναπαριστώντας τη στιγμή της Μετάστασής της ταυτόχρονα με τη στιγμή της Κοιμήσεως. Θα μπορούσαμε να φανταστούμε ότι με αυτόν τον τρόπο υπαινίσσεται πως στις άλλες διαστάσεις – όπως και στην αγιογραφία – ισχύουν διαφορετικοί νόμοι.
Το κάτω μέρος τους σώματος της Παναγίας είναι και αυτό ενωμένο χρωματικά με τη χρυσαφένια ροή των ουράνιων όντων, ενώ λίγο πάνω από το κεφάλι του Χριστού διακρίνεται το Άγιο Πνεύμα με τη μορφή περιστεριού· μία απάνια απεικόνιση, κατά τον κο Τσιάντα, και ένα ακόμη τόλμημα του Θεοτοκόπουλου.
Άλλη καινοτομία σε αυτήν τη φαινομενικά παραδοσιακή εικόνα είναι η απαλή κλίση που έχει η μορφή του Χριστού πάνω από το προσκέφαλο της Παναγίας, «λες και παίρνει ο ίδιος την ψυχή από το σώμα της», η οποία προσδίδει κίνηση, ζωντάνια και συναίσθημα στη σκηνή.
Ο Θεοτοκόπουλος έχει περιλάβει και την έλευση των δώδεκα Αποστόλων, τους οποίους τοποθέτησε σε δύο σύννεφα, μοιρασμένους ανά έξι, να καταφτάνουν από αριστερά και από δεξιά. Στο βάθος διακρίνονται κτήρια.
Το πιο φωτεινό σημείο της εικόνας είναι το φωτοστέφανο της Κεκοιμημένης Παναγίας. Εκεί τοποθετείται η έμφαση, θυμίζοντάς μας ότι αυτή είναι κατ΄αρχήν μία εικόνα για την Κοίμησή της.
Από τη συγκεκριμένη εικόνα του Θεοτοκόπουλου εμπνεύστηκε και ο ίδιος ο Δημήτρης Τσιάντας, αξιοποιώντας ορισμένα στοιχεία και καινοτομίες του παλιού δασκάλου, σε συνδυασμό με άλλα από διαφορετικές σχολές. Η εικόνα του, με τα απαλά και φωτεινά της χρώματα, είναι γιορτινή σχεδόν και μεταδίδει έντονα την αίσθηση του εξαιρετικού. Εδώ, η παράσταση της Αγίας Ζώνης, στο επάνω μέρος της σύνθεσης, έχει πιο έντονη παρουσία.
Η Κοίμηση και η Μετάσταση της Θεοτόκου, από τον Δημήτρη Τσιάντα. (Ευγενική παραχώρηση του Δημήτρη Τσιάντα)
Άλλες εικονογραφικές λεπτομέρειες, μορφές και σύμβολα
Όπως προαναφέρθηκε, η βυζαντινή αγιογραφία βασίζεται σε μεγάλο βαθμό σε σύμβολα και στερεότυπα στοιχεία, τα οποία με τον τρόπο τους απελευθερώνουν τον αγιογράφο και διευκολύνουν την επικοινωνία μεταξύ αυτού και των πιστών.
Άλλες μορφές που τείνουν να επαναλαμβάνονται στις εικόνες της Κοιμήσεως, εκτός από όσες αναφέραμε προηγουμένως, είναι η μορφή του Αγίου Παύλου, σκυμμένου πάνω από την κλίνη της Θεοτόκου, σε προφίλ, καθώς και η μορφή ενός άντρα με κομμένα χέρια: του τα έκοψε ένας άγγελος με το μακρύ σπαθί του όταν προσπάθησε να αγγίξει το σώμα της Παναγίας. Αυτή η λεπτομέρεια, όπως εξηγεί ο κος Τσιάντας, άρχισε να εμφανίζεται μετά τον 14ο αιώνα, ίσως και λίγο αργότερα. Στις παλαιοχριστιανικές εικόνες δεν υπήρχε.
Τοιχογραφία από τη μονή Στάρο Ναγκορίτσινο στη Σερβία. Διακρίνεται μπροστά, στο κέντρο χαμηλά, η μορφή του νέου με τα κομμένα χέρια. Αριστερά της κλίνης, ο άγγελος με το σπαθί. (Ευγενική παραχώρηση του Δημήτρη Τσιάντα)
Αργότερα, κατά τα βυζαντινά χρόνια, εμφανίστηκε και το χρυσό στο φόντο, το οποίο επίσης δεν υπήρχε νωρίτερα, καθώς και το πορφυρό χρώμα στα ενδύματα της Παναγίας, η οποία στα πρωτοχριστιανικά χρόνια φορούσε μόνο μπλε. Η πορφύρα προστέθηκε ίσως για να προσδώσει μεγαλοπρέπεια στο πρόσωπό της, αφού στο Βυζάντιο η πορφύρα συνδεόταν με τη βασιλική οικογένεια. Στα Απόκρυφα, μάλιστα, υπάρχει παράσταση κατά την οποία η Παναγία λαμβάνει την Πορφύρα από τους ιερείς. Από την άλλη, το μπλε συμβολίζει την πνευματικότητα και τη γαλήνη.
Το μπλε υπάρχει και στα ενδύματα του Χριστού, σε συνδυασμό με το κόκκινο-μωβ, το οποίο θα μπορούσε να συμβολίζει το μαρτύριο και τη θυσία.
Ο Άγιος Παύλος είναι πάντα ντυμένος στα μωβ, ο Άγιος Πέτρος πάντα με ώχρα και ο Ιωάννης πάντα στα πρασινωπά. Ο Λουκάς συνήθως με μωβ και κοκκινωπό, ο Ανδρέας με λαδί και ο Θωμάς με κόκκινο, πληροφορεί ο Δ. Τσιάντας.
Μία αινιγματική λεπτομέρεια που εμφανίζεται σε πολλές εικόνες της Κοιμήσεως είναι τα πανιά που σκεπάζουν μέρος των κτηρίων που μπορεί να υπάρχουν στο φόντο. Μία ερμηνεία περί αυτών είναι ότι συμβολίζουν την Ένωση των Εκκλησιών. Άλλη ότι αποτελούν διακοσμητικά στοιχεία. Τα κτήρια τα ίδια παρουσιάζουν αρκετά στοιχεία από την αρχαιοελληνική αρχιτεκτονική, όπως τα κορινθιακά κιονόκρανα, αλλά και διακοσμητικά μοτίβα που κατάγονται από εκείνη την εποχή, όπως ο μαίανδρος.
Η εικόνα της Κοιμήσεως περιλαμβάνεται σε κάθε ναό. Ο προσανατολισμός της, δηλαδή το πού ‘κοιτάζει’ το κεφάλι της Παναγίας, αποτελεί ιδιαίτερο ζήτημα.
Σε ορισμένες εικόνες είναι προς τα δεξιά, ενώ σε άλλες προς τα αριστερά. Αυτό συνδέεται με τη θέση της εικόνας μέσα στον ναό, σε περίπτωση που είναι τοποθετημένη σε νότιο ή βορινό τοίχο, γιατί το κεφάλι της Θεοτόκου δεν πρέπει να κοιτάζει στη Δύση, όπως το κεφάλι των νεκρών κατά την ταφή τους. Πολλές φορές όμως η εικόνα της Κοιμήσεως βρίσκεται στον δυτικό τοίχο, απέναντι από το ιερό, έτσι ο προσανατολισμός της κεφαλής δεν έχει σημασία.
Άλλη συνηθισμένη θέση για την εικόνα της Κοιμήσεως είναι στη αριστερή όπως μπαίνουμε μεριά της εκκλησίας – τη μεριά των γυναικών – ή κάτω από τους γυναικωνίτες. Αν όμως πρόκειται για ναό της Παναγίας, όπως ο Ιερός Ναός Κοιμήσεως στα Τουρκοβούνια, η Κοίμηση μπορεί να μπει και δεξιά, και τότε όλος ο ναός κοσμείται με σκηνές από τη ζωή της, από τη γέννησή της και τα πρώτα της χρόνια – π.χ. τη λεγόμενη ‘κολακεία’ της Παναγίας, δηλαδή το κανάκεμά της από τους γονείς της Ιωακείμ και Άννα – μέχρι τη Μετάσταση.
«Σήμερα γράφεται ιστορία, και η ιστορία χαράζει στο βιβλίο της, με χρυσά γράμματα, τα τίμια ονόματά σας. Αυτό το νομοσχέδιο, το οποίο δίνει νομική υπόσταση δημοσίου δικαίου στην εκπροσώπηση της Ιεράς Μονής μας στην Ελλάδα, έπρεπε να έχει ψηφιστεί εδώ και πάρα πολλά χρόνια.»
Αυτό τόνισε χαρακτηριστικά ο Αρχιεπίσκοπος και ηγούμενος της ιεράς μονής Αγίας Αικατερίνης Όρους Σινά, Δαμιανός, με την παραίνεση προς όλους «ό,τι λέγεται και γίνεται περί της Μονής Σινά να είναι ένα ιερό και εθνικό θέμα, χωρίς αντιπαραθέσεις».
«Χαίρομαι που η Μονή Σινά γίνεται σημείο ενότητας, συσπείρωσης και απόδειξης ότι ο ελληνισμός, όταν συμφωνεί και θέλει, μπορεί. Μέχρι τώρα ήμασταν μπροστά σε έναν παραλογισμό. Το άρθρο του Συντάγματος αναγνωρίζει αναπαλλοτρίωτο Ιεράς Μονής Σινά, η οποία όμως, δεν είχε μέχρι σήμερα προσωπικότητα στην Ελλάδα. Ήταν στον αέρα. Αυτό το νομοσχέδιο λοιπόν, δεν έπρεπε να περάσει σήμερα, αλλά πολλά-πολλά χρόνια πριν», επεσήμανε ο Αρχιεπίσκοπος Δαμιανός, υπεραμυνόμενος του άρθρου του νομοσχεδίου του υπουργείου Παιδείας , με το οποίο αναγνωρίζεται η Ιερά Μονή Σινά ως νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου, στην Ελλάδα.
«Ας αδράξουμε όλοι την ευκαιρία, και ειδικά το Σώμα του ελληνικού Κοινοβουλίου, ώστε να ανατρέψει αυτό το κακώς κείμενο, το οποίο έχει τεράστιες εθνικές και θρησκευτικές διαστάσεις για την πατρίδα μας, αλλά και για ολόκληρο τον κόσμο. Να είστε με τη συναίσθηση ότι αυτήν τη στιγμή, δεν περιφρουρείτε μόνο το Ιουστινιάνειο κτίριο της Μονής του 5ου αιώνα, περιφρουρείτε τη ζωή των μοναχών που ζουν μέσα εκεί και τα τεράστια, αμύθητα, συγκλονιστικής αξίας κειμήλια, που η Μονή Σινά περιέχει και είναι στη φύλαξη των πατέρων και αδελφών», τόνισε ο Αρχιεπίσκοπος και συμπλήρωσε:
«Στο Κάιρο, πρέπει να πάμε στο ανώτατο εκκλησιαστικό δικαστήριο και θα κάνουμε μια προσπάθεια για να μπορέσουμε να ανακτήσουμε τα δικαιώματα μας. Είμαι βέβαιος ότι αυτό είναι αναγκαίο και ωφέλιμο για το μοναστήρι μας στην Αίγυπτο, αλλά θα αποβεί ωφέλιμο και για την πατρίδα μας, η οποία με τον τρόπο αυτό τιμά τα όσα έχει προσφέρει το μοναστήρι μας με τα μετόχια του στην ελλαδική επικράτεια.»
«Υπηρετώ στη μονή 61 χρόνια, ελπίζω το παράδειγμα αναγνώρισης νομικής υπόστασης της μονής μας να ακολουθήσει και η φίλη Αίγυπτος, όχι πια για τα μετόχια μας στην Ελλάδα, αλλά για την κεντρική μονή μας», κατέληξε ο Αρχιεπίσκοπος Δαμιανός.
«Η ελληνική Πολιτεία επιβεβαιώνει εμπράκτως την αποφασιστικότητά της να στηρίξει την αποστολή και το έργο της Ιεράς Μονής, να θωρακίσει τα συμφέροντά της», τόνισε η υπουργός Παιδείας, Θρησκευμάτων και Αθλητισμού, Σοφία Ζαχαράκη, την Παρασκευή 25 Ιουλίου, στη Διαρκή Επιτροπή Μορφωτικών Υποθέσεων της Βουλής, κατά τη συζήτηση του νομοσχεδίου του υπουργείου, το οποίο φιλοδοξεί να επιλύσει οριστικά το ζήτημα της νομικής προσωπικότητας της Μονής Αγίας Αικατερίνης του Σινά στην Ελλάδα.
«Πρόκειται για μια ιστορική πρωτοβουλία που αποδίδει, για πρώτη φορά μετά από 15 αιώνες, σαφή νομική υπόσταση σε έναν μοναδικό θρησκευτικό και πολιτιστικό θεσμό, με σεβασμό στην αυτονομία και το εκκλησιαστικό της καθεστώς. Διαφυλάττουμε έναν θησαυρό πολιτισμού και πνευματικότητας που ανήκει σε όλη την ανθρωπότητα. Αποδεικνύουμε εμπράκτως ότι η Ελλάδα αποτελεί κοιτίδα της Ορθοδοξίας», σημείωσε, μεταξύ άλλων, η υπουργός.
Παράλληλα, με το παρόν νομοσχέδιο ενισχύονται οι Ανώτατες Εκκλησιαστικές Ακαδημίες και τα Τμήματα Θεολογικών Σχολών των Ανώτατων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων με τη διευκόλυνση φοίτησης σε αυτά αλλοδαπών-αλλογενών φοιτητών. Πιο συγκεκριμένα, προβλέπεται ότι μέχρι δέκα υποψήφιοι από το Πατριαρχείο Αντιοχείας, υπήκοοι Συρίας ή Λιβάνου, μπορούν να μπαίνουν σε οποιοδήποτε τμήμα ελληνικού ΑΕΙ κατόπιν πρότασης του Πατριαρχείου Αντιοχείας και με τη σύμφωνη γνώμη της Εκκλησίας της Ελλάδος και του ελληνικού ΥΠΕΞ.
«Με αυτό τον τρόπο, το ελληνικό κράτος βοηθάει με αποφασιστικό τρόπο το Πατριαρχείο Αντιοχείας να βελτιώσει το επίπεδο των ιερωμένων του και αποκαθιστούμε έναν άμεσο δίαυλο επικοινωνίας με τους ελληνορθοδόξους της Συρίας», τόνισε η κα Ζαχαράκη.
«Το 2021, για πρώτη φορά αδειοδοτήθηκε ευκτήριος Οίκος των Μπεκτασήδων Αλεβιτών Θράκης, μιας θρησκευτικής μειονότητας εντός των κόλπων της μουσουλμανικής μειονότητας της Θράκης. Με το άρθρο 49 του νομοσχεδίου, πλέον η θρησκευτική μειονότητα των Μπεκτασήδων Αλεβιτών Θράκης αποκτά υπόσταση στον νομικό κόσμο, ως θρησκευτικό νομικό πρόσωπο του ν. 4301/2014, και η Ελλάδα κάνει ένα ακόμα βήμα προς την ορθή κατεύθυνση της προστασίας της θρησκευτικής ελευθερίας», πρόσθεσε η υπουργός και υπογράμμισε ότι «είναι η πρώτη φορά που αναγνωρίζεται στην Ελλάδα θρησκευτικό νομικό πρόσωπο μουσουλμανικού θρησκεύματος».
Επίσης, με τις συγκεκριμένες ρυθμίσεις ενδυναμώνονται οι Σχολές Μαθητείας Υποψηφίων Κληρικών (ΣΜΥΚ) και η διευκόλυνση της φοίτησης αλλοδαπών μαθητών και φοιτητικών στα Πρότυπα Εκκλησιαστικά Σχολεία. Οι μαθητές και φοιτητές προέρχονται από τα παλέφατα Πατριαρχεία (Οικουμενικό Πατριαρχείο, Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, Πατριαρχείο Αντιοχείας και Ιεροσολύμων).
Επιπλέον, στο νομοσχέδιο προβλέπεται ουσιαστική ενίσχυση του κοινωφελούς έργου των εκκλησιαστικών ιδρυμάτων.
Τέλος, καταργείται το αναχρονιστικό νομοθετικό πλαίσιο για την αδειοδότηση χώρων λατρείας που ίσχυε από τη μεταξική περίοδο.
«Εξασφαλίζουμε ως Πολιτεία την ακώλυτη άσκηση του δικαιώματος λατρείας όλων των θρησκευτικών κοινοτήτων και των μελών τους, μέσω της διαμόρφωσης ενός σύγχρονου, πλήρους και συνεκτικού νομοθετικού πλαισίου για τους χώρους λατρείας των θρησκειών», κατέληξε η κα Ζαχαράκη.
Ένα διπλό και ηχηρό μήνυμα προς τη διεθνή κοινότητα εστάλη την Τετάρτη 23 Ιουλίου 2025 από την Αίθουσα της Γερουσίας της Βουλής των Ελλήνων, κατά την τρίτη και ιδιαίτερα παραγωγική ημέρα της 15ης Γενικής Συνέλευσης της Παγκόσμιας Διακοινοβουλευτικής Ένωσης Ελληνισμού (ΠΑΔΕΕ). Το απόγευμα, η ολομέλεια του σώματος, που απαρτίζεται από Έλληνες βουλευτές και πολιτειακούς αξιωματούχους από νομοθετικά σώματα όλου του κόσμου, υιοθέτησε πανηγυρικά δύο ψηφίσματα-σταθμούς.
Το πρώτο ψήφισμα αφορά την προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των θρησκευτικών ελευθεριών, με ειδική έμφαση στις διώξεις που υφίστανται οι χριστιανικές κοινότητες και τα Πρεσβυγενή Πατριαρχεία σε Μέση Ανατολή και Μικρά Ασία. Το ψήφισμα, που εισήχθη από την Α’ Αντιπρόεδρο της ΠΑΔΕΕ, Effie Triantafilopoulos, μέλος του Επαρχιακού Κοινοβουλίου του Οντάριο στον Καναδά, καταγράφει με σαφήνεια τις συστηματικές διακρίσεις:
* Καταγγέλλει την άρνηση απόδοσης νομικής προσωπικότητας και την κατάσχεση περιουσιών του Οικουμενικού Πατριαρχείου από τις τουρκικές αρχές.
* Αναφέρεται στις παράνομες εκκλησιαστικές διεκδικήσεις του Πατριαρχείου Μόσχας σε κανονικά εδάφη του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας.
* Επισημαίνει τη βία και τις διακρίσεις που αντιμετωπίζει το Πατριαρχείο Αντιοχείας στον απόηχο του συριακού εμφυλίου πολέμου.
* Καταδικάζει τις επιθέσεις κατά προσκυνητών στο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων και εκφράζει ανησυχία για την αμφισβήτηση του καθεστώτος της ιστορικής Μονής της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά από τις αιγυπτιακές αρχές.
Το ψήφισμα καλεί τις κυβερνήσεις των ΗΠΑ, του Καναδά, της Αυστραλίας και των κρατών-μελών της ΕΕ να αναδείξουν ως προτεραιότητα τα ανθρώπινα δικαιώματα στην περιοχή, ενώ απευθύνει συγκεκριμένες εκκλήσεις προς τις κυβερνήσεις της Τουρκίας, της Συρίας και της Αιγύπτου να σεβαστούν τις διεθνείς τους υποχρεώσεις.
Έμφαση στη διεθνή αναγνώριση της γενοκτονίας των Ελλήνων
Το δεύτερο ψήφισμα, στο οποίο δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση και αντιμετωπίστηκε με ιστορική βαρύτητα, αφορά την ανακήρυξη της 19ης Μαΐου ως «Ημέρας Μνήμης, Αναγνώρισης, Καταδίκης και Εκπαίδευσης για τη Γενοκτονία των Ελλήνων και των Ποντίων». Εισηγητής του ήταν ο Aris Babikian, επίσης μέλος του Επαρχιακού Κοινοβουλίου του Οντάριο.
Το ψήφισμα περιγράφει με αδιάσειστα στοιχεία τη συστηματική, κρατικά σχεδιασμένη επιχείρηση εξόντωσης του ελληνικού πληθυσμού από την Οθωμανική Αυτοκρατορία την περίοδο 1914-1923, κάνοντας λόγο για δολοφονίες 353.000 Ποντίων και πάνω από ενός εκατομμυρίου Ελλήνων της Ανατολίας και της Μικράς Ασίας, παράλληλα με τις γενοκτονίες των Αρμενίων και των Ασσυρίων.
Καθοριστική για την ισχυρή τεκμηρίωση και την ορμή του ψηφίσματος υπήρξε η συνεισφορά της ΕΛΕΠ (Εύξεινος Λέσχη Ευρωπαίων Πολιτών), η οποία με τη δράση της έχει συμβάλει καθοριστικά στην ανάδειξη του ζητήματος και στην προώθηση της ιστορικής αλήθειας σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο.
Το ψήφισμα δεν μένει στην καταγραφή των ιστορικών γεγονότων. Αποτελεί ένα συγκεκριμένο σχέδιο δράσης, καλώντας:
* Τη σημερινή Τουρκική Δημοκρατία, ως διάδοχο κράτος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, να επανορθώσει για το έγκλημα της Γενοκτονίας.
* Τη διεθνή κοινότητα να αναγνωρίσει επίσημα τη Γενοκτονία και να την εντάξει στα σχολικά προγράμματα.
* Τα μέλη της ΠΑΔΕΕ να εργαστούν στα κοινοβούλια των χωρών τους για την υιοθέτηση νόμων που θα καταδικάζουν την πολιτική άρνησης της Τουρκίας.
Δυναμική συνέχεια και επόμενα βήματα
Η ομόφωνη ψήφιση και των δύο κειμένων δεν αποτελεί το τέλος της διαδικασίας, αλλά την αρχή μιας συντονισμένης, παγκόσμιας προσπάθειας. Όπως τονίστηκε, ο στόχος που πλέον τίθεται είναι σαφής: οι Έλληνες εκπρόσωποι των ξένων κοινοβουλίων, οπλισμένοι με την ισχυρή νομιμοποίηση της ΠΑΔΕΕ, θα μεταφέρουν αυτά τα ψηφίσματα ως βάση εργασίας στα δικά τους νομοθετικά σώματα.
Η συνέχεια αναμένεται δυναμική, με στόχο τη μετατροπή των ψηφισμάτων σε επίσημες πολιτικές και νόμους στις χώρες όπου δραστηριοποιείται ο απόδημος Ελληνισμός, ασκώντας ουσιαστική πίεση για την προάσπιση των εθνικών και θρησκευτικών μας δικαίων στη διεθνή σκηνή.
Στο παρελθόν, η νεότερη γενιά είχε την τάση να επαναστατεί ενάντια στους θρησκευτικούς κανόνες των γονιών της. Η αντίσταση των νέων στους κανόνες και τους θεσμούς της θρησκείας ήταν αναμενόμενη. Αλλά αυτό δεν ισχύει πια. Σύμφωνα με ένα πρόσφατο άρθρο του Axios, τα μέλη της Γενιάς Ζ – η οποία περιλαμβάνει νέους που γεννήθηκαν μεταξύ 1997 και 2012 –είναι στην πραγματικότητα πιο πιθανό να πηγαίνουν σε εβδομαδιαίες θρησκευτικές λειτουργίες από τους millennials και τους νέους της Γενιάς X. Σύμφωνα με ορισμένες αναφορές, η προσέλευση στην εκκλησία έχει τετραπλασιαστεί μεταξύ της Γενιάς Z τα τελευταία χρόνια.
Η Αμερική είδε μια σταθερή μείωση του χριστιανισμού από τη δεκαετία του 1970 έως τη δεκαετία του 1990, με μόνο περίπου το 46% των Αμερικανών που γεννήθηκαν τη δεκαετία του ’90 να αυτοπροσδιορίζονται ως χριστιανοί. Ωστόσο, αυτή η πτωτική τάση έχει σταματήσει απότομα, πιθανώς λόγω της αύξησης της θρησκευτικότητας μεταξύ των νέων Αμερικανών, ιδίως των νέων ανδρών. Ορισμένες καθολικές επισκοπές, για παράδειγμα, έχουν αναφέρει αύξηση 70% στους νέους συμμετέχοντες φέτος σε σύγκριση με πέρυσι, και πολλοί από αυτούς τους νέους είναι άτομα στην εφηβεία και στα είκοσι. Ο άνεμοι έχει αλλάξει.
Το φαινόμενο δεν περιορίζεται μόνο στις Ηνωμένες Πολιτείες. Σε όλη τη Δύση – η οποία για τόσο καιρό ήταν το νεκροταφείο του χριστιανικού πολιτισμού, κυριαρχούμενη από έναν επιθετικό αριστερό κοσμικό χαρακτήρα – υπάρχουν σημάδια θρησκευτικής αναγέννησης. Στη Βρετανία, για παράδειγμα, το ποσοστό των ατόμων ηλικίας 18 έως 24 ετών που πηγαίνουν στην εκκλησία τουλάχιστον μία φορά τον μήνα αυξήθηκε από 4% το 2018 σε 16% το 2025. Αυτό περιλαμβάνει και μια αύξηση 21% μεταξύ των νέων ανδρών. Εν τω μεταξύ, στην άλλη πλευρά της Μάγχης, στη Γαλλία, η Καθολική Εκκλησία βάπτισε περισσότερους από 10.000 ενήλικες στην Πασχαλινή Αγρυπνία του 2025 – αύξηση 45% σε σχέση με τις βαπτίσεις του 2024 και αύξηση 90% σε σχέση με το 2023.
Ακόμα και στην Ολλανδία – η οποία σίγουρα δεν είναι προπύργιο του Καθολικισμού – οι ιερείς παρατηρούν αύξηση στους νέους που παρακολουθούν τη Λειτουργία. Σύμφωνα με τον Ολλανδό καρδινάλιο Βίλλεμ Άικ, «οι αριθμοί δεν είναι τεράστιοι στην Ολλανδία, αλλά ακούμε αυτές τις παρατηρήσεις σχεδόν από κάθε πάστορα. Είναι σαφές ότι κάτι συμβαίνει. Το βλέπουμε επίσης να αντικατοπτρίζεται στο ενδιαφέρον για την ιεροσύνη: υπάρχουν πολλές νέες αιτήσεις».
Ενώ δεν είναι μόνο η Καθολική Εκκλησία που βλέπει αυτή την αύξηση, ο Καθολικισμός ειδικότερα φαίνεται να προσελκύει απροσδόκητα το ενδιαφέρον των νέων. Σε μια συνέντευξη στο Fox News, η influencer της Γενιάς Ζ, Ίζαμπελ Μπράουν, εξήγησε ότι οι διαχρονικές παραδόσεις της εκκλησίας προσελκύουν τους νέους που αισθάνονται απογοητευμένοι από τις μη αυθεντικές μορφές χριστιανισμού που επηρεάζονται από την εποχή.
Επιπλέον, σύμφωνα με την Μπράουν, η διδασκαλία του Καθολικισμού ότι ο ίδιος ο Ιησούς μπορεί να είναι παρών άμεσα στη Θεία Ευχαριστία προσφέρει μια πραγματική εμπειρία του υπερβατικού, η οποία είναι ιδιαίτερα δελεαστική για έναν πολιτισμό που παραδίδεται όλο και περισσότερο στο τεχνητό και μη αυθεντικό. «Αυτό πραγματικά καταλήγει σε ένα επίπεδο σχέσης και οικειότητας με τον Ιησού που προσφέρεται μέσω της Θείας Ευχαριστίας και δεν βρίσκεται πουθενά αλλού», είπε.
Έτσι, τα στοιχεία είναι σαφή. Μια θρησκευτική αναβίωση συμβαίνει. Το ερώτημα είναι, γιατί; Για την Μπράουν, είναι μια φυσική αντίδραση σε αυτά που θεωρεί ως τα κακά της εποχής: «Παρακολουθούμε την υποβάθμιση του γάμου, την παρουσίαση των παιδιών σε φυλομετάβαση ως κάτι το φυσιολογικό, τις αμβλώσεις να εκτελούνται σωρηδόν για τους πιο ευάλωτους στην κοινωνία μας τις τελευταίες δεκαετίες, και μέσα σε αυτό το σκοτάδι, παρακολουθούμε τους νέους να επιστρέφουν στον Θεό».
Ο καρδινάλιος Άικ εντοπίζει μια δίψα για σταθερότητα και νόημα μεταξύ όσων εκδηλώνουν ενδιαφέρον για τη θρησκεία: «Η νεότερη γενιά δεν έχει σταθερές στη ζωή της. Η ζωή της δεν έχει βαθύτερο νόημα ή προορισμό. Αλλά ερωτήματα σχετικά με το νόημα προκύπτουν για όλους, περιλαμβανομένων και αυτών».
Ο συντηρητικός σχολιαστής Ματ Γουόλς κατέληξε στο ίδιο συμπέρασμα στην ανάλυσή του για το φαινόμενο, υποστηρίζοντας ότι τα ανθρώπινα όντα χρειάζονται εγγενώς νόημα και σκοπό στη ζωή και τον πολιτισμό τους. «Δεν μπορεί μια κοινωνία να υπάρχει χωρίς νόημα για πολύ καιρό», είπε στο podcast του, The Matt Walsh Show. «Μια κοινωνία χωρίς νόημα είτε θα καταρρεύσει και θα καταστραφεί είτε θα αναβιώσει και θα ανακαλύψει ξανά το νόημα».
Οι ιδέες των Άικ και Γουόλς υποστηρίζονται από τη διάσημη έρευνα του Αυστριακού ψυχολόγου Βίκτορ Φρανκλ, ο οποίος διεξήγαγε μια προσεκτική μελέτη της ανθρώπινης φύσης όταν τοποθετήθηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Απογυμνωμένοι από όλα τα συνήθη ενδύματα της ζωής, όλο το επίχρισμα της πολιτισμένης ζωής, οι συγκρατούμενοι του Φρανκλ παρουσίαζαν μια απογυμνωμένη εικόνα της ανθρώπινης φύσης, περιορισμένη στα ουσιώδη της. Ο Φρανκλ κατέληξε στο συμπέρασμα, μελετώντας την ανθρώπινη συμπεριφορά στο στρατόπεδο και στη συνέχεια στην πρακτική του, ότι οι άνθρωποι δεν παρακινούνται ουσιαστικά από την επιθυμία για εξουσία, όπως δίδασκε ο Μαρξ, ούτε από τη σεξουαλική ορμή, όπως επέμενε ο Φρόυντ, αλλά από μια οξεία ανάγκη να βρουν νόημα στην ύπαρξή τους.
Από αυτές τις γνώσεις, ο Φρανκλ ανέπτυξε τη δική του σχολή ψυχοθεραπείας, γνωστή ως «θεραπεία λόγου», την οποία περιέγραψε με τους εξής όρους στο βιβλίο του Η αναζήτηση νοήματος από τον άνθρωπο: «Η λογοθεραπεία […] εστιάζει στο νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης, καθώς και στην αναζήτηση ενός τέτοιου νοήματος από τον άνθρωπο. […] Η αναζήτηση νοήματος από τον άνθρωπο είναι το κύριο κίνητρο στη ζωή του και όχι μια ‘δευτερεύουσα ορθολογικοποίηση’ των ενστικτωδών κινήτρων». Σύμφωνα με τον Φρανκλ, είναι η κραυγή της ανθρωπότητας για νόημα που κανείς δεν ακούει — που αγνοείται από τη σύγχρονη κοινωνία της «μετα-αλήθειας» — και αυτό το φαινόμενο προκαλεί πολλά προβλήματα ψυχικής υγείας.
Οι νέοι σήμερα δεν πείθονται από το ψευδονόημα που προσφέρει η κοινωνία σήμερα, τον κάπως ελκυστικό αλλά τελικά ανούσιο καταναλωτισμό, τον ηδονισμό, τον κοσμικό χαρακτήρα και τον ατομικισμό. Έτσι, στρέφονται στη δύναμη που παρείχε νόημα για γενιές και γενιές: τη θρησκεία.
Μέρος του νοήματος που προσφέρει η θρησκεία είναι το αίσθημα του ανήκειν. Οι νεότερες γενιές θέλουν να ανήκουν σε κάτι που υπερβαίνει τον εαυτό τους. Η δυτική λατρεία του ανεξέλεγκτου ατομικισμού και της προσωπικής ελευθερίας έχει αποδειχθεί μια μάλλον μοναχική και ανεκπλήρωτη πορεία για πολλούς, και θα μπορούσε επίσης να εξηγήσει, στο άλλο άκρο του φάσματος, τη βιασύνη για την εύρεση ταυτότητας εντός των ΛΟΑΤΚΙ+ και παρόμοιων ομάδων. «Πολλοί νέοι έχουν στραφεί στη θρησκεία για να βρουν κοινότητα και σύνδεση μετά τα απομονωτικά χρόνια της πανδημίας, η οποία έπληξε τη Γενιά Ζ πιο σκληρά από τους περισσότερους», διατυπώνει η θεωρία του άρθρου του Axios.
Κατά τη διάρκεια της πανδημίας του κορωνοϊού, οι περισσότεροι άνθρωποι επικοινωνούσαν και συνδέονταν με τους άλλους μέσω του διαδικτύου. Η Γενιά Ζ είναι από τις πρώτες γενιές που μεγάλωσαν, λίγο πολύ, με το διαδίκτυο και διαμορφώθηκαν από αυτό. Αυτή η ανατροφή έχει συνοδευτεί από τα δικά της προβλήματα. Αλλά υπήρξε επίσης μια πορεία προς μια πιο αυθεντική εμπειρία ζωής για πολλούς από αυτούς τους «ψηφιακούς ιθαγενείς».
Το διαδίκτυο έχει επιτρέψει στους ανθρώπους να σφυρηλατήσουν – ή μάλλον, να ανακαλύψουν ξανά – ορισμένα πνευματικά μονοπάτια μακριά «από το τρελό πλήθος». Το διαδίκτυο παρείχε μια εναλλακτική λύση στην κυρίαρχη κουλτούρα, η οποία – κατά τη διάρκεια των πραγματικά βαριών ετών της παρακμής της θρησκευτικότητας – ήταν πιο στενά ελεγχόμενη και πιο ομοιόμορφη μέσω της τηλεόρασης, του ραδιοφώνου, του Χόλλυγουντ και της μουσικής βιομηχανίας. Όλα αυτά τα πολιτιστικά μέσα μετέδιδαν ένα ισχυρό κοσμικό μήνυμα. Αλλά το διαδίκτυο, παρά τα προβλήματά του, έχει ανοίξει μυριάδες μορφές εναλλακτικής πληροφόρησης και ψυχαγωγίας, επιτρέποντας σε πιο παραδοσιακά, λιγότερο κυρίαρχα μηνύματα να διαδοθούν με έναν τρόπο που θα ήταν αδύνατος μια γενιά πριν.
Ο καρδινάλιος Άικ αποδίδει συγκεκριμένα τις μεταστροφές που βλέπει στον διαδικτυακό ευαγγελισμό, δηλώνοντας ότι οι νέοι προσήλυτοι «συχνά βρήκαν τον δρόμο τους προς την Εκκλησία μέσω του διαδικτύου και των θρήσκων influencer στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης». Ομοίως, η καθηγήτρια κοινωνιολογίας Ανν Χέντερσοτ σημειώνει ότι το διαδίκτυο έχει επιτρέψει μια νέα μορφή ευαγγελισμού, την οποία είχε ζητήσει ο Πάπας Ιωάννης Παύλος Β’ τη δεκαετία του 1980.
Για πόσο θα φυσά αυτός ο νέος άνεμος; Είναι αδύνατο να πούμε. Αλλά για όσους λαχταρούν την αποκατάσταση της παράδοσης και κάποιο είδος προμαχώνα ενάντια στην περαιτέρω διάβρωση των αξιών που κάποτε θεωρούνταν ιερές – ειδικά των θρησκευτικών – αυτός ο άνεμος φέρνει μια μυρωδιά ελπίδας. Καθώς η νεότερη γενιά αρχίζει να αντικαθιστά την παλαιότερη σε θέσεις επιρροής, οι πεποιθήσεις της θα γίνονται όλο και περισσότερο οι πεποιθήσεις των θεσμών που αποτελούν την κοινωνία και οι προτεραιότητές της οι προτεραιότητες του πολιτισμού. Εάν τα τρέχοντα δεδομένα αποτελούν κάποια ένδειξη, αυτές οι προτεραιότητες θα είναι πιστές στις παραδοσιακές θρησκευτικές πεποιθήσεις, κάτι που θα μπορούσε να σηματοδοτήσει μια συνολική πολιτιστική επανάσταση ή – ακριβέστερα – αποκατάσταση.
Όπως το έθεσε ο Μπράουν, «ο Θεός δεν έχει ξεμπερδέψει ακόμα με τον αμερικανικό πολιτισμό».
Οι απόψεις που εκφράζονται σε αυτό το άρθρο είναι απόψεις του συγγραφέα και δεν αντικατοπτρίζουν απαραίτητα τις απόψεις της Epoch Times.
Ο πνευματικός ηγέτης του Θιβετιανού Βουδισμού, Δαλάι Λάμα, επιβεβαίωσε ότι σκοπεύει να μετενσαρκωθεί και ότι την αποκλειστική αρμοδιότητα για την αναγνώριση της μετενσάρκωσής του έχει το ίδρυμά του, το οποίο εδρεύει στη Ζυρίχη — εξέλιξη που αψηφά ανοιχτά τη θέση του Πεκίνου, το οποίο θεωρεί τον Δαλάι Λάμα αποσχιστική μορφή.
Η ανακοίνωση έγινε μέσω βιντεοσκοπημένου μηνύματος, λίγες ημέρες πριν από τα 90ά του γενέθλια, από το Νταραμσάλα στη βόρεια Ινδία, όπου διαμένει εξόριστος εδώ και 65 χρόνια, αφότου η κομμουνιστική Κίνα κατέλαβε το Θιβέτ.
Η δήλωση του Δαλάι Λάμα έδωσε τέλος στις εικασίες για το τέλος της διαδοχής μετενσαρκώσεών του, που αριθμεί πάνω από πέντε αιώνες.
Τόνισε ότι το Ίδρυμα Gaden Phodrang «διατηρεί την αποκλειστική αρμοδιότητα για την αναγνώριση της μελλοντικής μετενσάρκωσης» και υπογράμμισε ότι «κανείς άλλος δεν έχει την εξουσία να παρέμβει σε αυτό το ζήτημα».
Ως απάντηση, η εκπρόσωπος του κινεζικού υπουργείου Εξωτερικών Μάο Νινγκ δήλωσε ότι το Πεκίνο διατηρεί το δικαίωμα έγκρισης του διαδόχου του Δαλάι Λάμα.
Σύμφωνα με την παράδοση του Θιβετιανού Βουδισμού, οι μετενσαρκωμένοι πνευματικοί ηγέτες αποκαλούνται με σεβασμό «Τούλκου». Σε αντίθεση με τους κοινούς ανθρώπους, θεωρείται ότι οι Τούλκου έχουν τη δυνατότητα να επιλέξουν πότε, πού και σε ποιον θα ξαναγεννηθούν.
Ένας τέτοιος Τούλκου είναι και ο νυν Δαλάι Λάμα, ο οποίος γεννήθηκε ως Λάμο Θόντουπ στις 6 Ιουλίου 1935 και αποτελεί τη 14η μετενσάρκωση.
Σύμφωνα με διαδικασία που ο ίδιος έχει περιγράψει στο παρελθόν, ένας Τούλκου ενδέχεται, πριν τον θάνατό του, να αφήσει επιστολές ή άλλες ενδείξεις για τον τόπο και τις συνθήκες εύρεσης της επόμενης μετενσάρκωσης. Ο εντοπισμός του διαδόχου γίνεται με έναν συνδυασμό μεθόδων, όπως η μαντεία ή η αναγνώριση προσώπων και αντικειμένων της προηγούμενης ζωής.
Ωστόσο, το κινεζικό καθεστώς έχει παρέμβει στο παρελθόν σε διαδικασία αναγνώρισης Τούλκου, συγκεκριμένα στην περίπτωση του 11ου Πάντσεν Λάμα. Το 1995, λίγες ημέρες αφότου ο Δαλάι Λάμα είχε αναγνωρίσει τον τότε εξάχρονο Γκεντούν Τσόεκι Νίμα ως μετενσάρκωση του Πάντσεν Λάμα, οι κινεζικές Αρχές απήγαγαν το παιδί και την οικογένειά του, οι οποίοι έκτοτε δεν έχουν εμφανιστεί ξανά, σύμφωνα με το υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ. Το Πεκίνο διόρισε στη συνέχεια ως Πάντσεν Λάμα τον τότε πεντάχρονο Γκιαντσέν Νόρμπου, επιλογή που η εξόριστη θιβετιανή κοινότητα δεν αναγνωρίζει.
Το 2011, ο Δαλάι Λάμα είχε ανακοινώσει ότι ενδέχεται να τερματίσει τον θεσμό της διαδοχής του. Είχε δηλώσει ότι θα συμβουλευτεί ανώτερους Θιβετιανούς μοναχούς, τον λαό και άλλους ακολούθους του Θιβετιανού Βουδισμού, προκειμένου να λάβει την τελική του απόφαση στα 90 του χρόνια.
Είχε επισημάνει δε ότι είναι «ιδιαίτερα ακατάλληλο οι Κινέζοι κομμουνιστές να αποφασίζουν για θέματα μετενσάρκωσης», καθώς, όπως είπε, «οι ίδιοι απορρίπτουν ανοιχτά ακόμη και την ιδέα προηγούμενων και μελλοντικών ζωών, πόσο μάλλον την έννοια των μετενσαρκωμένων Τούλκου».
Προέτρεψε τους ακολούθους του να μην αναγνωρίσουν ή αποδεχθούν κανέναν υποψήφιο που θα επιλεγεί για πολιτικούς σκοπούς από οποιονδήποτε, περιλαμβανομένων των Αρχών της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας.
Σχολιάζοντας το 2015 την πιθανότητα κατάργησης του θεσμού του Δαλάι Λάμα, ο Τζου Ουεϊτσούν, τότε αναπληρωτής υπουργός του Τμήματος Εργασίας Ενωμένου Μετώπου του Πεκίνου και στέλεχος της Πολιτικής Συμβουλευτικής Διάσκεψης του κινεζικού λαού, είχε δηλώσει —σύμφωνα με το πρακτορείο Xinhua— ότι οποιαδήποτε διαδικασία μετενσάρκωσης ή αναγνώρισης Δαλάι Λάμα είναι «παράνομη» χωρίς την έγκριση της κινεζικής κυβέρνησης.
Ο ίδιος είχε υποστηρίξει ότι η απόφαση για το αν θα υπάρξει νέα μετενσάρκωση ή αν θα καταργηθεί ο θεσμός ανήκει αποκλειστικά στην κινεζική κεντρική κυβέρνηση και όχι στον ίδιο τον Δαλάι Λάμα ή σε οποιονδήποτε άλλο.
Ο Τζου είχε διατελέσει και πρόεδρος της Επιτροπής Εθνοτικών και Θρησκευτικών Υποθέσεων, η οποία υπάγεται στην Εθνική Επιτροπή της Πολιτικής Συμβουλευτικής Διάσκεψης του κινεζικού λαού.
Σε πρόσφατο κείμενό του με τίτλο «Φωνή για τους Άφωνους», που δημοσιεύθηκε τον Μάρτιο, ο Δαλάι Λάμα δήλωσε ότι η επόμενη μετενσάρκωσή του «θα γεννηθεί στον ελεύθερο κόσμο».
Στο μοναστήρι του Αγίου Μάρκου στη Φλωρεντία, ο Φρα Αντζέλικο, ένας μοναχός του Τάγματος των Δομινικανών, δημιούργησε μια σειρά τοιχογραφιών που απεικονίζουν σκηνές από τη ζωή του Χριστού.
Το μοναστήρι, που περιλαμβάνει και μια εκκλησία, είχε διατελέσει καταφύγιο του ιεροκήρυκα Τζιρόλαμο Σαβοναρόλα, και είναι επίσης γνωστό για τις μυστικιστικές τοιχογραφίες του Φρα Αντζέλικο και τον τάφο του ουμανιστή της Αναγέννησης Πίκο ντελα Μιράντολα. Το μοναστήρι ανήκε αρχικά στους Συλβεστρίνους μοναχούς (υποομάδα των Βενεδικτίνων), αλλά στις αρχές του 15ου αιώνα παραχωρήθηκε στο Τάγμα των Δομινικανών.
Σύμφωνα με το βιβλίο του Τζόρτζιο Βαζάρι, «Οι ζωές των πιο εξαίρετων ζωγράφων, γλυπτών και αρχιτεκτόνων», ο Κόζιμο των Μεδίκων ο Πρεσβύτερος, εξέχων Ιταλός τραπεζίτης και πολιτικός, επένδυσε το 1437 περίπου 40.000 φιορίνια για να ανακαινίσει το μοναστήρι ώστε να ταιριάζει με την αισθητική της Αναγέννησης. Στην εποχή των Μεδίκων, ένα φιορίνι μπορούσε να συντηρήσει έναν άνθρωπο που ζούσε απλά για έναν μήνα.
Άποψη του μοναστηριού του Αγίου Μάρκου στη Φλωρεντία. (silverfox999/Shutterstock)
Η ανακαίνιση πραγματοποιήθηκε από τον Μικελότσο, τον αγαπημένο αρχιτέκτονα της οικογένειας των Μεδίκων, και διήρκεσε πέντε χρόνια. Το 1443, στις 6 Ιανουαρίου, αφιερώθηκε στη νύχτα των Θεοφανείων, που τιμά την άφιξη των τριών Μάγων. Ο Φρα Αντζέλικο (περ. 1395-1455) πήρε τον ιερό όρκο ως Δομινικανός μοναχός και στη συνέχεια ζωγράφισε σαράντα τέσσερα κελιά και δύο διαδρόμους στον Άγιο Μάρκο, όπου και ζούσε.
Βαθμίδες πνευματικής αφύπνισης
Οι τοιχογραφίες του Αγίου Μάρκου ήταν σημαντικές για τον διαλογισμό των Δομινικανών, καθοδηγώντας τους μοναχούς να εμβαθύνουν την πνευματική τους δέσμευση μέσω της περισυλλογής.
Μία από τις 44 σκηνές που ζωγράφισε ο Φρα Αντζέλικο στο μοναστήρι του Αγίου Μάρκου στη Φλωρεντία. Απεικονίζει την πνευματική μεταμόρφωση του Χριστού. (Anna Pakutina/Shutterstock)
Στον δεύτερο όροφο του μοναστηριού υπήρχαν τα κελιά-κοιτώνες όπου κοιμόντουσαν οι μοναχοί. Κάθε κελί ήταν διακοσμημένο με μια διαφορετική τοιχογραφία, που απεικόνιζε μια σκηνή από τη ζωή του Χριστού με σκοπό να εμπνεύσει τον διαλογισμό, την προσευχή και την αφοσίωση. Εκτός από τη μοναδική τοιχογραφία που κοσμούσε έναν τοίχο σε κάθε κελί, οι κοιτώνες των μοναχών ήταν απέριττοι, με τους υπόλοιπους τοίχους ασβεστωμένος.
Οι τοιχογραφίες διέφεραν ως προς την πνευματική και διανοητική πολυπλοκότητα. Οι απλούστερες εικόνες προορίζονταν για την περισυλλογή των νεότερων μοναχών, ενώ οι πιο περίτεχνες προορίζονταν για τον διαλογισμό των παλαιότερων μοναχών.
Τρεις τοιχογραφίες που δείχνουν τη σταδιακή πνευματική εμβάθυνση είναι ο «Ευαγγελισμός με τον Άγιο Πέτρο μάρτυρα», η «Μεταμόρφωση» και το «Μή μου ἅπτου».
Ο Ευαγγελισμός
Φρα Αντζέλικο, «Ο Ευαγγελισμός με τον Άγιο Πέτρο μάρτυρα», 1439–1443. Τοιχογραφία στο κελί 3. Τέμπερα και γύψος, 175 x 147 εκ. Μονή του Αγίου Μάρκου, Φλωρεντία. (Public Domain)
Στον «Ευαγγελισμό με τον Άγιο Πέτρο μάρτυρα», η Παναγία δέχεται με ταπεινότητα το μήνυμα του αγγέλου Γαβριήλ ότι θα συλλάβει και θα γεννήσει έναν γιο, τον Ιησού, με τη δύναμη του Αγίου Πνεύματος. Η τοιχογραφία απεικονίζει το επεισόδιο της Αγίας Γραφής στο Κατά Λουκά 1:26-38. Απαλό φως ακτινοβολεί σε όλο τον αρχιτεκτονικό χώρο και η στάση της Παναγίας εκφράζει ευλάβεια και χάρη.
Η κλειστή αρχιτεκτονική στην οποία διαδραματίζεται η σκηνή αντικατοπτρίζει το περιβάλλον των μοναχών στον Άγιο Μάρκο, γεφυρώνοντας το παρελθόν και το παρόν. Υπογραμμίζει την ιδέα ότι η πνευματική άνοδος ξεκινά από την καθημερινή πραγματικότητα.
Η τοιχογραφία «Ευαγγελισμός», που αποτελεί το πρώτο βήμα προς την πνευματική ανάπτυξη, συμβολίζει την αποδοχή και την υποταγή στον θείο Λόγο. Ακριβώς όπως η Μαρία ανοίγει την καρδιά της στο θέλημα του Θεού, έτσι και ο μοναχός που θαυμάζει αυτή την τοιχογραφία ενθαρρύνεται στην ταπεινότητα και την υπακοή, ώστε να γίνει δεκτικός στα θεία μηνύματα.
Η Μεταμόρφωση του Σωτήρος
Φρα Αντζέλικο , «Μεταμόρφωση», 1440–1442. Τοιχογραφία στο κελί 6. Τέμπερα και γύψος, 180 x 149 εκ. Μονή του Αγίου Μάρκου, Φλωρεντία. (Public Domain)
Στη «Μεταμόρφωση», ο Ιησούς οδηγεί τον Πέτρο, τον Ιάκωβο και τον Ιωάννη στην κορυφή του όρους Θαβώρ, όπου μεταμορφώνεται μπροστά τους. Αυτό το βιβλικό γεγονός καταγράφεται στο Κατά Ματθαίον 17:1-8 που περιγράφει το πρόσωπο του Ιησού λαμπερό και τα ρούχα του φωτεινά.
Πράγματι, ο Φρα Αντζέλικο απεικονίζει τον Ιησού σε μια μάντορλα — φωταύγεια ελλειπτικού σχήματος — με τα λευκά του ρούχα να λάμπουν. Όλο το φως της σύνθεσης ακτινοβολεί από τη μορφή του Χριστού, υποδηλώνοντας ότι είναι η πηγή της πνευματικής φωτεινότητας των μαθητών του.
Οι απόστολοι πέφτουν στο έδαφος και απεικονίζονται γονατιστοί στα πόδια του Ιησού σε κατάσταση φόβου και δέους — μια κατάσταση στην οποία συμμετείχαν οι Δομινικανοί μοναχοί (που απεικονίζονται στο μεσαίο επίπεδο της σύνθεσης) μέσω της προσευχής και της περισυλλογής. Ο Ιάκωβος και ο Ιωάννης καλύπτουν τα μάτια τους και οπισθοχωρούν, συμβολίζοντας την ανθρώπινη προσπάθεια να κατανοήσει την ανώτερη θεϊκή πραγματικότητα. Οι ανάμεικτες αντιδράσεις τους, που εκφράζουν σεβασμό, φόβο και σύγχυση, αντικατοπτρίζουν την πνευματική άνοδο της ψυχής προς τη φώτιση.
Ακριβώς κάτω από τα απλωμένα χέρια του Χριστού βρίσκονται τα κεφάλια του Μωυσή και του Ηλία, ουράνιων μαρτύρων της ένδοξης σκηνής, οι οποίοι αντιπροσωπεύουν τον Νόμο της Παλαιάς Διαθήκης και τους Προφήτες αντίστοιχα.
Ενώ ο «Ευαγγελισμός» απεικονίζει την ψυχή που ανοίγεται στη θεία παρουσία, η «Μεταμόρφωση» αντιπροσωπεύει την ψυχή που βιώνει τη συντριπτική πραγματικότητα της δόξας του Θεού. Η θεότητα εκδηλώνεται ανοιχτά στη δοξασμένη κατάσταση του Χριστού σε ένα μυστικιστικό όραμα που προαναγγέλλει την Ανάσταση.
«Μή μου ἅπτου»
Φρα Αντζέλικο, «Μή μου ἅπτου», 1439–1443. Τοιχογραφία στο πρώτο κελί. Τέμπερα και γύψος, 177 x 137 εκ. Μονή του Αγίου Μάρκου, Φλωρεντία. (Public Domain)
Ενώ ο Χριστός αποκαλύπτεται στη «Μεταμόρφωση», βρίσκεται ακόμα μέσα στον γήινο χρόνο. Στο «Μή μου ἅπτου» η Μαρία Μαγδαληνή γονατίζει με δέος μπροστά στον αναστημένο Χριστό, που είναι πλέον ένα δοξασμένο ον πέρα από τον χρόνο και τη φυσική αντίληψη, ένα βιβλικό γεγονός που καταγράφεται στο Κατά Ιωάννη 20:17. Η σύνθεση είναι λουσμένη σε απαλό φως. Ο Ιησούς απομακρύνεται από τη Μαρία Μαγδαληνή με μια χειρονομία ευλογίας και εντολής, καθώς αυτή προσπαθεί να τον αγγίξει. Το «Μή μου ἅπτου» συμβολίζει έτσι μια πλήρη πνευματική μεταμόρφωση, όπου η ψυχή υπερβαίνει τη γήινη αντίληψη και αναζητά την πλήρη ένωση με τον Χριστό.
Διάσπαρτα στο καταπράσινο έδαφος υπάρχουν μικροσκοπικά κόκκινα λουλούδια, για τα οποία ο ιστορικός τέχνης Ζορζ Ντιντί-Υμπερμάν πίστευε ότι συμβολίζουν «μικρές κηλίδες […] του αίματος του Χριστού». Πράγματι, ο Φρα Αντζέλικο χρησιμοποίησε το ίδιο χρώμα, το «terra rosa» —ένα χρωστικό που αποτελείται από μικροσκοπικά θραύσματα πυριτίου, η υφή του οποίου δεν μπορεί να αποτυπωθεί φωτογραφικά — για να ζωγραφίσει το αίμα του Χριστού στη «Σταύρωση» και τα λουλούδια στον «Ευαγγελισμό» και στο «Μή μου ἅπτου».
«Έτσι, τα κόκκινα λουλούδια που είναι διάσπαρτα σε αυτόν τον ανοιξιάτικο κήπο σχηματίζουν κάτι σαν μια διακεκομμένη γραμμή που οδηγεί από την Πτώση – τα λουλούδια στον χαμένο Παράδεισο – στην Ενσάρκωση, και από την Ενσάρκωση στη λυτρωτική θυσία: λουλούδια του μαρτυρίου. […] Το αίμα Του ποτίζει τη γη και κάνει μια νέα ανθρωπότητα να αναπτυχθεί εκεί, μια ανθρωπότητα που μιμείται τον Χριστό, μια ανθρωπότητα λυτρωμένη από την αμαρτία», γράφει ο Ντιντί-Υμπερμάν στη μονογραφία του «Φρα Αντζέλικο: Διάκριση και Απεικόνιση».
Η τοιχογραφία του Φρα Αντζέλικο προσκαλεί τον στοχαστικό μοναχό να διαλογιστεί πάνω στην άυλη φύση της πνευματικής μεταμόρφωσης. Η Μαρία Μαγδαληνή επιθυμεί μια σχέση με τον Ιησού. Η λαχτάρα της για εγγύτητα εκφράζεται στην προσπάθειά της να αγγίξει τον αναστημένο Χριστό. Ωστόσο, η άρνηση του Χριστού να την αφήσει να τον αγγίξει υπενθυμίζει στους θεατές ότι η αληθινή σχέση με τον Θεό υπερβαίνει τους φυσικούς τρόπους και επιτυγχάνεται μέσω της πίστης, της προσευχής και του στοχασμού.
Ως αποτέλεσμα, ο μοναχός καλείται να αποκοπεί από τις σωματικές επιθυμίες και όλες τις γήινες προσκολλήσεις και να αγκαλιάσει αντ’ αυτών την πνευματική ανάσταση της ψυχής.
Στο βιβλίο του «Italian Hours» (1909), ο συγγραφέας Χένρυ Τζέημς περιγράφει την εμπειρία του μπροστά στην τοιχογραφία του Φρα Αντζέλικο «Η Σταύρωση» (10 x 5,5 μ.)
«Κοίταζα για πολύ ώρα, δεν μπορούσα να κάνω αλλιώς. Η τοιχογραφία απεικονίζει το μαρτυρικό σε μεγάλη κλίμακα και, αφού θαυμάσεις την ομορφιά της, νιώθεις τόσο ελεύθερος να φύγεις ξαφνικά όσο θα ένιωθες αν έφευγες από την εκκλησία κατά τη διάρκεια του κηρύγματος. Μπορεί να είσαι μην είσαι τόσο ευλαβής όσο ήταν ο Φρα Αντζέλικο, αλλά νιώθεις ότι η πνευματική ευπρέπεια σε προτρέπει να αφήσεις μια τόσο συγκινητική απεικόνιση της χριστιανικής ιστορίας να σε συγκινήσει όσο γίνεται περισσότερο.»
Η Επιτροπή Θρησκευτικής Ελευθερίας, ένα νέο θεσμικό όργανο που συγκροτήθηκε με πρωτοβουλία του προέδρου των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ, ξεκίνησε τις εργασίες της με αντικείμενο τη διερεύνηση της σχέσης μεταξύ κυβέρνησης και θρησκείας.
Η επιτροπή απαρτίζεται από 13 μέλη — θρησκευτικούς ηγέτες, ακαδημαϊκούς και γνωστά δημόσια πρόσωπα — που προέρχονται από διαφορετικές θρησκευτικές παραδόσεις. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνονται ο τηλεοπτικός παρουσιαστής Δρ Φιλ ΜακΓκρο, ο Καρδινάλιος Τίμοθυ Ντόλαν και ο Ραβίνος Μαΐρ Σολοβέιτσικ.
Πρόεδρος της επιτροπής είναι ο αντικυβερνήτης του Τέξας, Νταν Πάτρικ, ενώ αντιπρόεδρος έχει οριστεί ο πρώην υπουργός Στέγασης και Αστικής Ανάπτυξης, Δρ Μπεν Κάρσον.
Η πρώτη συνεδρίαση πραγματοποιήθηκε στις 16 Ιουνίου στην Ουάσιγκτον, με στόχο, όπως αναφέρθηκε, την εξάλειψη των διακρίσεων σε βάρος των θρησκευτικών κοινοτήτων από την ομοσπονδιακή κυβέρνηση, καθώς και την προώθηση του κοινού καλού μέσα από την ενίσχυση ηθικών αρχών που συμμερίζονται διαφορετικές θρησκείες.
Ο Επίσκοπος Ρόμπερτ Μπάρον υποστήριξε ότι τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια συστηματική προσπάθεια απομάκρυνσης της θρησκείας από τη δημόσια σφαίρα, συμπεριλαμβανομένης της υγειονομικής περίθαλψης και της εκπαίδευσης, εκτιμώντας ότι αυτό είναι το βασικό πεδίο σύγκρουσης επί του παρόντος.
Κατά τις εναρκτήριες τοποθετήσεις τους, αρκετά μέλη της επιτροπής αναφέρθηκαν στη συμβολή της θρησκείας στην κοινωνική συνοχή, κάνοντας αναφορές ακόμη και στους Πατέρες του Έθνους των Ηνωμένων Πολιτειών, όπως τον Τζον Άνταμς, ο οποίος είχε δηλώσει ότι το Σύνταγμα προορίζεται μόνο για έναν «ηθικό και θρησκευόμενο λαό».
Ο καθηγητής Τζέραρντ Μπράντλεϋ, πρώην διευθυντής του Ινστιτούτου Φυσικού Δικαίου του Πανεπιστημίου Notre Dame, κάλεσε την επιτροπή να απορρίψει τη σύγχρονη αντίληψη σύμφωνα με την οποία το θρησκευτικό και το κοσμικό θεωρούνται αντίθετα, προτείνοντας αντ’ αυτού το κράτος να προάγει τη θρησκεία προς όφελος του κοινού καλού.
Ωστόσο, αρκετά μέλη της επιτροπής επεσήμαναν και τους κινδύνους που ενέχει μια τέτοια προσέγγιση. Ο Δρ Φιλ αναφέρθηκε στους προβληματισμούς που γεννά η έννοια της κρατικής προώθησης της θρησκείας, σημειώνοντας ότι κάθε άτομο φέρει τις δικές του προκαταλήψεις. Έθεσε επίσης το ερώτημα αν στόχος είναι η προώθηση της ίδιας της θρησκείας ή η προάσπιση της ελευθερίας επιλογής του ατόμου να πιστεύει ή όχι.
Ο Δρ Μπεν Κάρσον παρέθεσε ιστορικά παραδείγματα όπου «κατά βάση καλοπροαίρετοι άνθρωποι» τιμωρούσαν συμπολίτες τους επειδή δεν ανταποκρίνονταν στις επιταγές μιας αυστηρής θρησκευτικής νομοθεσίας.
Παρούσα στη συνεδρίαση ήταν και η Γενική Εισαγγελέας Παμ Μπόντι, η οποία ευχαρίστησε τα μέλη για το έργο τους, χαρακτηρίζοντας την επιτροπή «αιχμή του δόρατος» στην αναίρεση κρατικών παρεμβάσεων του παρελθόντος κατά της θρησκείας. Δεσμεύτηκε, επίσης, ότι το υπουργείο Δικαιοσύνης θα εργαστεί για την αποτροπή ανάλογων υπερβάσεων στο μέλλον.
Όπως ανέφερε, οι Πατέρες του Έθνους (των ΗΠΑ) αναγνώριζαν το δικαίωμα κάθε πολίτη να λατρεύει ελεύθερα, χωρίς φόβο, εξαναγκασμό ή κρατική παρέμβαση, επισημαίνοντας ότι η ελευθερία της συνείδησης αποτελεί θεμέλιο της θρησκευτικής ελευθερίας.
Η επιτροπή σχεδιάζει επτά έως εννέα συνεδριάσεις μέσα στο επόμενο έτος, με την επόμενη να έχει προγραμματιστεί για τον Σεπτέμβριο. Διαθέτει τρεις συμβουλευτικές επιτροπές: η πρώτη απαρτίζεται από θρησκευτικούς ηγέτες όπως ο Αρχιεπίσκοπος του Σαν Φρανσίσκο Σαλβατόρε Κορντιλεόνε, ο Ραβίνος Γιαακόβ Μένκεν από τον Συνασπισμό για τις Εβραϊκές Αξίες και ο Αρχιεπίσκοπος Αμερικής Ελπιδοφόρος, μέλος του Παγκόσμιου Συμβουλίου Εκκλησιών.
Στη δεύτερη συμμετέχουν νομικοί εμπειρογνώμονες, όπως η διευθύνουσα σύμβουλος της οργάνωσης Alliance Defending Freedom, Κρίστεν Γουάγκονερ. Η τρίτη συγκροτείται από θρησκευτικούς στοχαστές, ανάμεσά τους ο σεΐχης Χάμζα Γιουσούφ, συνιδρυτής του Μουσουλμανικού Κολλεγίου Φιλελεύθερων Τεχνών Zaytuna.
