Θρησκεία

Στον ναό του Αγίου Γεωργίου του Χορτιάτη, οι άνδρες κάθονται στα αριστερά και οι γυναίκες στα δεξιά, ανατρέποντας όσα συνήθως ισχύουν στους ναούς. Λίγο μετά την είσοδο, βρίσκεται αντίγραφο της εικόνας της Παναγίας της Οδηγήτριας, της επονομαζόμενης Χορταΐτισσας, που ήταν η εφέστιος εικόνα της ομώνυμης Ιεράς Μονής. Η παράδοση λέει ότι η αρχική εικόνα ήταν δώρο κάποιου βυζαντινού αυτοκράτορα στη Μονή και πως αγιογραφήθηκε στον 4ο λόφο της Κωνσταντινούπολης. Το βλέμμα των πιστών προσελκύουν ένα περίτεχνο αναλόγιο του 1729, τα ξύλινα μέρη του ναού, η εικόνα της Δευτέρας Παρουσίας που οι παλιοί Χορτιατινοί ονομάζουν «Τα διαβολούδια», από τη μορφή των διαβόλων, αλλά και τα πολύ παλιά λειτουργικά βιβλία που στα λευκά τους περιθώρια φέρουν χειρόγραφες σημειώσεις σημαντικών ιστορικών γεγονότων.

Λίγα μόλις μέτρα μακρύτερα υπάρχει ό,τι έχει απομείνει από τη Βυζαντινή Μονή του Χορταΐτη, ο κοιμητηριακός της ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα, που πρόσφατα αναστηλώθηκε και αναδείχτηκε, καθώς και ένα αντίγραφο παλιού πέτρινου τυπικού σπιτιού του Χορτιάτη, δείγματος της παλιάς αρχιτεκτονικής του χωριού. Σε αυτό το σημείο κάθε καλοκαίρι, τα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια, κάτοικοι και επισκέπτες συναντιώνται στη «βραδιά ωραίων λέξεων», απαγγέλλουν ποίηση, ακούν μουσική και παρακολουθούν μικρά θεατρικά δρώμενα.

Σε λίγο καιρό θα ξεκινήσουν εργασίες αποκατάστασης του ναού του Αγίου Γεωργίου στον Χορτιάτη, με χρηματοδότηση μέσω του ΕΣΠΑ, που εγκρίθηκε από την Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας, ενώ με αυτή την αφορμή επανέρχεται στο προσκήνιο αίτημα των κατοίκων για την ενοποίηση του περιβάλλοντος χώρου των δύο εκκλησιών, με βάση παλαιότερη μελέτη της τότε 9ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.

Η ιστορία του ναού του Αγίου Γεωργίου

Παρουσιάζοντας στο ΑΠΕ – ΜΠΕ την ιστορία του ναού, ο εκδότης της εφημερίδας «Χορτιάτης 570» και εκπρόσωπος της Κίνησης Πολιτών Χορτιάτη, Μπάμπης Νανακούδης, επισημαίνει ότι, σύμφωνα με εντοιχισμένη επιγραφή, ανεγέρθη το 1837 και χαρακτηρίστηκε ιστορικό διατηρητέο μνημείο το 1968. «Οι αρχαιολόγοι λένε ότι, σύμφωνα με τις ανασκαφές που έχουν κάνει, προϋπήρχε παλαιότερος ναός και πάνω εκεί, με υλικά του προηγούμενου ναού αλλά και από το βυζαντινό μοναστήρι που υπήρχε, κατασκευάστηκε η εκκλησία. Η ηλικία της είναι διακόσια περίπου χρόνια, ενώ το καμπαναριό που είναι δίπλα έγινε αργότερα, το 1873», αναφέρει χαρακτηριστικά.

Όπως λέει, πρόκειται για μια απλή βασιλική τρίκλιτη. Στο εσωτερικό του ναού φυλάσσονται πάρα πολλές θαυμάσιες φορητές εικόνες λαϊκής ζωγραφικής, κυρίως ζωγράφων από τη Χαλάστρα της Θεσσαλονίκης.

Για την εικόνα της Παναγίας της Οδηγήτριας, της επονομαζόμενης Χορταΐτισσας ο ιερέας πατήρ Απόστολος Ραφτόπουλος, εφημέριος του Αγίου Γεωργίου Χορτιάτη τονίζει ότι «είναι στον τύπο της Παναγίας της Οδηγήτριας, έχει απαράμιλλη τεχνική και καλλιτεχνική αξία», ενώ την αναφέρει ο Άγιος Συμεών, που ήταν ο τελευταίος επίσκοπος πριν πέσει η Θεσσαλονίκη στους Τούρκους. Συγκεκριμένα, λέγεται ότι τη χρονική περίοδο λίγο πριν την κατάληψη της πόλης, η Παναγία εμφανίστηκε στον ύπνο ενός μικρού παιδιού και του ζήτησε να πει στον Αγά να απομακρύνει τα κάρα του από το μοναστήρι και να σεβαστεί τον χώρο, διαφορετικά θα τον έβρισκε μεγάλο κακό. Εκείνος δεν άκουσε τα λόγια του παιδιού και τελικά βρήκε φρικτό θάνατο όταν στην προσπάθειά του να μπει στη Θεσσαλονίκη αιχμαλωτίστηκε και θανατώθηκε.

Η πρωτότυπη εικόνα βρισκόταν στο μοναστήρι, αλλά διασώθηκε όταν αυτό καταστράφηκε. Στη συνέχεια φυλάχθηκε στον ναό του Αγίου Γεωργίου Χορτιάτη, από όπου το 2013 μεταφέρθηκε στην Ιερά Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Χορτιάτη. Από τότε, στον ναό του Αγίου Γεωργίου βρίσκεται το αντίγραφό της.

«Τα διαβολούδια», το αναλόγιο και τα λειτουργικά βιβλία

Μια ακόμη ενδιαφέρουσα εικόνα είναι εκείνη της Δευτέρας Παρουσίας η οποία, σύμφωνα με τον πατέρα Απόστολο, «συνήθως στα παλιά μοναστήρια και σε παλιές εκκλησίες βρίσκεται στην είσοδο του ναού, ώστε οι μοναχοί μπαίνοντας και βγαίνοντας από το ναό να θυμούνται ότι δεν τελειώνουν όλα εδώ, υπάρχει και η μέλλουσα κρίση». Η σχετική αναπαράσταση σε φορητή εικόνα, γνωστή ως «τα διαβολούδια», θεωρείται σπάνια και χρονολογείται στον 14ο με 15ο αιώνα. Πριν από χρόνια, βρισκόταν στην είσοδο του ναού, ενώ αργότερα μεταφέρθηκε στο εσωτερικό του.

Σημαντικά αντικείμενα θεωρούνται, επίσης, ένα αναλόγιο του 1729 φτιαγμένο από ξύλο και ελεφαντόδοντο, αλλά και ένα ντουλάπι με παλιά λειτουργικά βιβλία του 14ου αιώνα. «Ένας σπουδαίος αρχαιολόγος, ο Σωτήρης Κίσσας, στέλεχος της τότε 9ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, που είχε την ευθύνη των μνημείων του Χορτιάτη, καταλογογράφησε όλα αυτά τα βιβλία και διαπίστωσε ότι υπάρχουν μέσα σε αυτά χειρόγραφες σημειώσεις σημαντικών ιστορικών γεγονότων, που είναι γραμμένες στα λευκά σημεία του σπάνιου, τότε, χαρτιού. Αργότερα έκανε μια έκδοση, στο πλαίσιο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας, με τίτλο Ενθυμήσεις στα ιερά βιβλία του ενοριακού ναού Χορτιάτη» συμπληρώνει ο κος Νανακούδης.

Ο επισκέπτης, άλλωστε, του ναού μπορεί να δει τα σημεία που ήλεγξαν οι αρχαιολόγοι για να διαπιστώσουν αν κάτω από τις βαφές υπάρχουν στρώματα παλαιότερων αγιογραφιών. Μετά τις τομές, εντοπίστηκαν αγιογραφίες που πρόκειται να αναδειχτούν στο πλαίσιο των εργασιών που θα γίνουν. Παράλληλα προβλέπεται ο καθαρισμός του τέμπλου, η αντικατάσταση ξύλινων μερών, η αποκατάσταση της στέγης και του δαπέδου, ο έλεγχος της στατικής επάρκειας του ναού και η αποκατάσταση φθορών, υποστυλωμάτων και εξωτερικής όψης.

Ο ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα Χορτιάτη

Σε ό,τι αφορά τον γειτονικό ναό της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα Χορτιάτη, που χρονολογείται από τον 12ο αιώνα και εγκαινιάστηκε το 2023, μετά από την ολοκλήρωση της αποκατάστασής του με ευρωπαϊκούς πόρους της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας, ο κος Νανακούδης τον χαρακτηρίζει πολύ σημαντικό μνημείο που μάλιστα έχει μια ιδιαιτερότητα, αφού είναι ο μοναδικός στην ηπειρωτική Ελλάδα με απλό οκταγωνικό ρυθμό, που απαντά κυρίως στη Χίο αλλά και σε άλλα νησιά.

«Ο τρούλος του ναού κατέρρευσε στο διάβα του χρόνου, ενώ υπήρχε και πρόναος από τη δυτική πλευρά. Οι ανασκαφές που έγιναν πρόσφατα, πριν από 3-4 χρόνια, με αφορμή τις σωστικές εργασίες και την ανάδειξη του μνημείου που είχε προβλήματα, έδειξαν ότι υπάρχει θεμελίωση προχριστιανικού πρόναου. Είναι γεμάτος με σπουδαίες αγιογραφίες. Άλλες είναι σε πολύ καλή κατάσταση, άλλες έχουν προβλήματα και οι συντηρητές της Εφορείας Αρχαιοτήτων καταβάλλουν προσπάθειες για την καλύτερη ανάδειξή τους», προσθέτει.

Το παλιό πέτρινο τυπικό σπίτι του Χορτιάτη

Σε μικρή απόσταση από τον ναό βρίσκεται μια ανακατασκευή παλιού τυπικού σπιτιού του Χορτιάτη, το οποίο υπέστη ζημιές κατά το Ολοκαύτωμα του 1944 από τους Γερμανούς κατακτητές ενώ καταστράφηκε ολοσχερώς μετά τον σεισμό του 1978. Στους χώρους του σπιτιού φιλοξενείται μια μόνιμη συλλογή με τα αντικείμενα που βρέθηκαν στους διάσπαρτους τάφους γύρω από το ναό και μέσα σε αυτόν. Τα βασικά χαρακτηριστικά του σπιτιού είναι η πέτρα, τα ιδιαίτερα παράθυρα με τις σιδεριές, οι προεξοχές στην πρόσοψη και τα ξύλινα φουρούσια. «Στην ίδια γειτονιά, υπήρχαν παλαιότερα πολλά τέτοιου είδους σπίτια. Μπροστά από το καθένα υπήρχε η βρύση, από όπου οι άνθρωποι γέμιζαν νερό για να πιουν και να κάνουν τις δουλειές του σπιτιού. Υπήρχε επίσης και μια κοπάνα – μια ποτίστρα για τα ζώα της γειτονιάς και για το πλύσιμο των ρούχων», συμπληρώνει ο κος Νανακούδης.

Η φετινή βραδιά ωραίων λέξεων

Σε δύο μήνες o χώρος ανάμεσα στις δύο εκκλησιές θα φιλοξενήσει και πάλι τη βραδιά ωραίων λέξεων που φέτος είναι αφιερωμένη στα εκατό χρόνια από τη γέννηση του Μανώλη Αναγνωστάκη. Φίλοι και φίλες της ποίησης θα απαγγείλουν στίχους του ιδίου αλλά και ποιητών της γενιάς του, ενώ στη διοργάνωση θα συμμετέχουν μουσικοί και εικαστικοί καλλιτέχνες.

Της Π. Γιούλτση

Τον πέμπτο αιώνα, λίγο πριν την άλωσή της από τους Γότθους, η Ραβέννα, πρωτεύουσα τότε της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, πέρασε μία ειρηνική περίοδο κατά την οποία η χριστιανική θρησκεία είχε την αυτοκρατορική εύνοια. Ως αποτέλεσμα, οικοδομήθηκαν πολλά εξαίρετα μνημεία, όπως το Ορθόδοξο Βαπτιστήριο, το επονομαζόμενο Μαυσωλείο της Γάλλας Πλακιδίας και ο Άγιος Ιωάννης ο Ευαγγελιστής.

 

Οι Γότθοι δεν κατάφεραν να παραμείνουν για καιρό στη Ραβέννα, καθώς το 540 την κατέλαβε ο στρατηγός Βελισσάριος για τον Ιουστινιανό Α΄. Η πόλη παρέμεινε στον έλεγχο της Βυζαντινών μέχρι τον 8ο αιώνα που την κατέλαβαν οι Λομβαρδοί και ύστερα οι Γάλλοι, μέσω των οποίων η πόλη βρέθηκε στη σφαίρα επιρροής του Πάπα.

 

Τους δύο περίπου αιώνες που η Ραβέννα ήταν μέρος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, διακρίθηκε αρχικά ως έδρα της βυζαντινής κυβέρνησης στην Ιταλία και αργότερα ως Εξαρχάτο της Ιταλίας. Για ένα διάστημα, μάλιστα, είχε παραχωρηθεί αυτοκεφαλία στον αρχιεπίσκοπο Ραβέννας, ο οποίος ήταν δεύτερος μετά τον Πάπα στην Ιταλία, με σημαντική επιρροή στις θεολογικές διαμάχες της περιόδου.

Η υψηλή θέση της Ραβέννας οδήγησε στην περαιτέρω καλλιτεχνική ανάδειξη της πόλης, με τη θρησκεία να έχει τον κεντρικό ρόλο και τη βυζαντινή επιρροή εμφανή στη θρησκευτική τέχνη της εποχής. Η ψηφιδογραφία, αρχαία τέχνη που είχε ακμάσει στον ελλαδικό χώρο και αργότερα και στο πλαίσιο του ρωμαϊκού πολιτισμού, κατέκτησε και τον βυζαντινό κόσμο, προσαρμόζοντας τη θεματογραφία της στις ανάγκες του νέου πολιτισμικού status quo.

 

Τα ψηφιδωτά της Ραβέννας εντυπωσιάζουν τους πιστούς και τους επισκέπτες με τα εκθαμβωτικά τους χρώματα, τις λεπτολόγες λεπτομέρειες και το υψηλό επίπεδο δεξιοτεχνίας τους, καθώς καλύπτουν ολόκληρους τοίχους και οροφές, επιβάλλοντας την εικονογραφία τους και αναγκάζοντας το βλέμμα και το πνεύμα να στραφούν ψηλά.

Δεν είναι τυχαίο ότι οκτώ από τα μνημεία της Ραβέννας έχουν χαρακτηριστεί Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς από την UNESCO:

• το Μαυσωλείο της Γάλλας Πλακιδίας (5ος αι.)
• το Ορθόδοξο Βαπτιστήριο ή Βαπτιστήριο του Νέωνος (5ος αι.)
• το Αρχιεπισκοπικό Παρεκκλήσιο (5ος αι.)
• η Βασιλική του Αγίου Απολλιναρίου του Νέου (5ος αι.)
• το Μαυσωλείο του Θεοδώριχου (6ος αι.)
• το Βαπτιστήριο των Αρειανών (6ος αι.)
• η Βασιλική του Αγίου Βιταλίου (6ος αι.)
• η Βασιλική του Αγίου Απολλινάριου στην Κλάση (6ος αι.)

Τα ψηφιδωτά του Αγίου Βιταλίου

Όσον αφορά τη βυζαντινή παράδοση, ξεχωρίζει η Βασιλική του Αγίου Βιταλίου, η οποία αν και ξεκίνησε να κτίζεται το 527, όταν η πόλη βρισκόταν υπό την εξουσία των Οστρογότθων, ολοκληρώθηκε το 546 υπό την Βυζαντινή επιρροή.

Τα βυζαντινά ψηφιδωτά της είναι τα μεγαλύτερα και καλύτερα διατηρημένα εκτός Κωνσταντινούπολης. Χαρακτηριστική της εποχής είναι η αναπαράσταση του Ιησού μεταξύ δύο αγγέλων, του Αγίου Βιταλίου και του Αγίου Εκκλησίου.

 

 

Οι απεικονίσεις του αυτοκρατορικού ζεύγους Ιουστινιανού και Θεοδώρας με την ακολουθία τους εντάσσονται στον ψηφιακό διάκοσμο δεξιά και αριστερά της κόγχης, υποδηλώνοντας τη σύνδεση μεταξύ υπερκόσμιας και εγκόσμιας εξουσίας.

Με πληροφορίες από την Iστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας

Ο Τσιμαμπούε θεωρείται ο «πατέρας της δυτικής ζωγραφικής», αλλά έχει επισκιαστεί από την επόμενη γενιά των καλλιτεχνών της Πρώιμης Ιταλικής Αναγέννησης. Μία έκθεση στο Λούβρο, με τίτλο «Μια νέα ματιά στον Τσιμαμπούε: Οι απαρχές της ιταλικής ζωγραφικής», αποκαθιστά τον Τσιμαμπούε και το έργο του στον ιστορικό κανόνα της τέχνης, τόσο κυριολεκτικά όσο και μεταφορικά.

Το έναυσμα για την έκθεση, την πρώτη του είδους της στο Μουσείο του Λούβρου, προήλθε από τη συντήρηση των δύο έργων του που ανήκουν στη συλλογή του Μουσείου: την «Παναγία με το θείο βρέφος σε μεγαλοπρέπεια, που περιβάλλεται από έξι αγγέλους» και τον «Χλευασμό του Χριστού». Η ύπαρξη του δευτέρου μάλιστα προκάλεσε έκπληξη – ανακαλύφθηκε στη συλλογή μόλις το 2019. Οι μελετητές πιστεύουν ότι αποτελούσε αρχικά μέρος ενός δίπτυχου του 1280, το οποίο αποτελούνταν από οκτώ πάνελ. Σήμερα, είναι γνωστά μόνο τα τρία από αυτά, που παρουσιάζονται για πρώτη φορά μαζί στην έκθεση του Λούβρου.

Ένας πρώιμος νατουραλιστής

Ελάχιστα είναι καταγεγραμμένα για τη ζωή του Τσιμαμπούε, αν και ο Δάντης – σύγχρονός του – κάνει αναφορά σε αυτόν στην περίφημη «Θεία Κωμωδία». Σήμερα είναι γνωστά μόνο 15 έργα του. Το όνομά του ήταν Τσένι ντι Πέπο, αλλά για άγνωστο λόγο χρησιμοποιούσε το όνομα Τσιμαμπούε. Οι ιστορικοί πιστεύουν ότι γεννήθηκε στη Φλωρεντία περί τα 1240 και πιθανώς πέθανε στην Πίζα το 1301 ή 1302. Ως καλλιτέχνης συνδέεται κυρίως με μνημειακά έργα, όπως τοιχογραφίες, σταυροί και έργα βωμού. Οι πίνακες του δίπτυχου που αποκαλύφθηκαν εν μέρει είναι ασυνήθιστα μικροί για τα δεδομένα του συγκεκριμένου ζωγράφου.

 

Το στυλ του Τσιμαμπούε ήταν επαναστατικό για την Ιταλία του 13ου αιώνα. Εκείνη την εποχή, η βυζαντινή αγιογραφία με τις ιδιαίτερα στυλιζαρισμένες, επίπεδες εικόνες και το φόντο από φύλλα χρυσού, ήταν η επικρατούσα σύμβαση. Οι απεικονίσεις των θεϊκών όντων ήταν σκόπιμα μη ρεαλιστικές, ώστε να τονίζεται η μη ανθρώπινη φύση τους. Όμως, ο Τσιμαμπούε ενδιαφερόταν για τον νατουραλισμό, κάτι που φαίνεται στην απεικόνιση των αντικειμένων, του τρισδιάστατου χώρου και των μορφών, από τη λεπτή σωματικότητά τους όσο και τις εκφράσεις τους.

Μια πλήρης έκφραση αυτών των ιδεών βρίσκεται στη «Μaestà» του Λούβρου, που δημιουργήθηκε για μια εκκλησία της Πίζας. Το Μουσείο γράφει ότι ο πίνακας αντανακλά την επιθυμία του καλλιτέχνη να «εξανθρωπίσει τις ιερές μορφές και να δημιουργήσει την ψευδαίσθηση της πραγματικότητας, ιδιαίτερα στην απόδοση του χώρου, με τον θρόνο να φαίνεται υπό γωνία». Η συντήρησή του, η οποία ολοκληρώθηκε το 2024 αποκατέστησε τη λάμψη και η ζωντάνια των χρωμάτων του πίνακα, περιλαμβανομένου του μπλε του λάπις λάζουλι στον μανδύα της Παναγίας, μεταμορφώνοντας στην κυριολεξία το έργο. Πράγματι, πριν από τις εργασίες συντήρησης, οι ιστορικοί τέχνης πίστευαν ότι το έργο ήταν εκ φύσεως σκοτεινό.

Ακόμη, αποκαλύφθηκαν περαιτέρω λεπτομέρειες του πίνακα, όπως το ζωγραφισμένο ύφασμα που φαίνεται διαφανές, και μία συγκεκριμένη τεχνική, που έμοιαζε με ψευδοαραβική γραφή στο εσωτερικό πλαίσιο. Η καταγωγή αυτών των στοιχείων παλιότερα αποδιδόταν σε άλλους καλλιτέχνες, αλλά τώρα ανάγονται στον ίδιο τον Τσιμαμπούε.

Το δίπτυχο

Γάλλοι μελετητές έχουν προτείνει μια αναπαράσταση του δίπτυχου του Τσιμαμπούε, με τα τρία αναγνωρισμένα έργα στην αριστερή πλευρά. Το γενικό θέμα ήταν πιθανότατα η ζωή και ο θάνατος του Χριστού. Οι ειδικοί πιστεύουν ότι το έργο αποτελούταν από δύο αρθρωτά πάνελ με οκτώ μεμονωμένους πίνακες. Το έργο προοριζόταν για ιδιωτική λατρευτική χρήση του αναθέτη από την Πίζα, αλλά δεν είναι γνωστές άλλες λεπτομέρειες.

Κάτω δεξιά βρίσκεται το «Μαστίγωμα του Χριστού», που ανήκει στη Συλλογή Φρικ στη Νέα Υόρκη, ο μοναδικός Τσιμαμπούε αμερικανικής συλλογής. Η Συλλογή Φρικ αγόρασε το έργο το 1950, και οι μελετητές διχάστηκαν ως προς την αυθεντικότητά του. Χρειάστηκαν 50 χρόνια για να επιβεβαιωθεί η ταυτότητα του καλλιτέχνη. Το «Μαστίγωμα του Χριστού» είναι μια μικρή σύνθεση που αποτυπώνει τα Πάθη του Χριστού. Οι πύργοι στην αριστερή και δεξιά πλευρά του πίνακα πλαισιώνουν και τονίζουν το κεντρικό θέμα . Ο Τσιμαμπούε αποδίδει τις λεπτομέρειες με μικροσκοπικές, κομψές, πολυεπίπεδες πινελιές.

Οι μελετητές υποθέτουν ότι ο επάνω αριστερός πίνακας του δίπτυχου ήταν η «Παναγία και το θείο βρέφος, με δύο αγγέλους» της Εθνικής Πινακοθήκης του Λονδίνου. Στην έκθεση, το Λούβρο το αποκαλεί «(Μικρή) Μαεστά» (La Petite Maestà), αντιπαραβάλλοντας την κλίμακα του με τη δική του μνημειακή εκδοχή της Παναγίας και του θείου βρέφους. Το 2000, ο εν λόγω πίνακας ανακαλύφθηκε και πιστοποιήθηκε στην Αγγλία. Αυτό το αξιοσημείωτο γεγονός διευκόλυνε την επιβεβαίωση ότι το έργο της Συλλογής Φρικ ήταν όντως έργο του Τσιμαμπούε.

Πριν την αποκτήσει η Εθνική Πινακοθήκη, η «Παναγία και το θείο βρέφος, με δύο αγγέλους» ήταν ένα ανώνυμο έργο τέχνης σε ιδιωτική συλλογή στο Σάφφολκ της Αγγλίας. Κατά τη διάρκεια της αξιολόγησης του περιεχομένου της εξοχικής κατοικίας όπου βρισκόταν, ένας υπάλληλος του οίκου αξιολόγησης Sotheby’s αντελήφθη ότι θα μπορούσε να είναι έργο του Τσιμαμπούε. Οι ειδικοί της Εθνικής Πινακοθήκης το επιβεβαίωσαν, συγκρίνοντάς το με τη «Μαεστά» του Λούβρου. Το έργο επρόκειτο να βγει σε δημοπρασία, μέχρι που επιτεύχθηκε μια συμφωνία. Αν και πιθανότατα θα είχε πωληθεί για περισσότερα, δόθηκε στην Εθνική Πινακοθήκη ως πληρωμή 7,2 εκατομμυρίων στερλινών (8 εκατομμυρίων ευρώ) για τα τέλη θανάτου.

 

Ένας επιμελητής του μουσείου συνέδεσε το έργο με εκείνο της Συλλογής Φρικ – και τα δύο έχουν την ίδια επιχρυσωμένη διάτρητη διακόσμηση. Μεταγενέστερες τεχνικές και ιστορικές μελέτες τέχνης, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι τα δύο έργα κατασκευάστηκαν ως μέρη ενός μεγαλύτερου έργου. Κάποια στιγμή, το δίπτυχο τεμαχίστηκε και τα επιμέρους πάνελ πωλήθηκαν χωριστά.

«Η Παναγία και το θείο βρέφος, με δύο αγγέλους» είναι ένα από τα παλαιότερα έργα της Εθνικής Πινακοθήκης του Λονδίνου. Η Πινακοθήκη περιγράφει πώς ο πίνακας ενσαρκώνει την πρωτοτυπία του Τσιμαμπούε:

«Η σκηνή αυτή βασίζεται σε ένα βυζαντινό μοντέλο το οποίο ο Τσιμαμπούε έχει τροποποιήσει: έχει κάνει τον θρόνο τρισδιάστατο και έχει συμπεριλάβει μια στοργική χειρονομία μεταξύ μητέρας και παιδιού. Αυτές οι προσαρμογές εξυπηρετούσαν τους δυτικούς χριστιανούς, οι οποίοι εστίαζαν στην προσωπική σχέση με τον Θεό». Οι φθορές είναι ορατές στην αριστερή και την επάνω άκρη, γεγονός που υποδεικνύει στους επιμελητές τη θέση του στο δίπτυχο – οι υπόλοιπες άκρες είναι αδιατάρακτες, γεγονός που υποδηλώνει ότι είχε πλαισιωθεί από άλλες σκηνές, που όλες είχαν ζωγραφιστεί στον ίδιο ξύλινο πίνακα.

 

Το τρίτο κομμάτι του παζλ ανακαλύφθηκε το 2019, σε μια γαλλική κουζίνα. Ένας πίνακας που απεικόνιζε μία σκηνή από τα Άγια Πάθη, κρεμόταν πάνω από τη σόμπα μιας ηλικιωμένης γυναίκας. Σχεδίαζε να τον πετάξει, αλλά ένας εκτιμητής επιθεώρησε το περιεχόμενο του σπιτιού πριν προλάβει να το κάνει. Μόλις είδε τον πίνακα, ο εκτιμητής εντυπωσιάστηκε αμέσως από αυτόν και αναγνώρισε τη σημασία του. Η αξία του εκτιμήθηκε σε 400.000 ευρώ περίπου, με την πεποίθηση ότι αποτελεί παράδειγμα ιταλικού πρωτογονισμού. Στάλθηκε στο Παρίσι για περαιτέρω εξέταση, όπου πιστοποιήθηκε η αυθεντικότητά του ως σπάνιο έργο του Τσιμαμπούε.

Αργότερα τον ίδιο χρόνο, ο πίνακας δημοπρατήθηκε εκτιμώμενος σε 4 έως 6 εκατομμύρια ευρώ. Πωλήθηκε για το εκπληκτικό ποσό των 24 εκατομμυρίων ευρώ. Το υπουργείο Πολιτισμού της Γαλλίας τον ανακήρυξε «εθνικό θησαυρό», θέτοντας προσωρινή απαγόρευση εξαγωγής του, γεγονός που έδωσε στο Λούβρο 2,5 χρόνια για να συγκεντρώσει τα κεφάλαια που θα τον κρατούσαν στη χώρα για να τον βλέπει το γαλλικό κοινό. Το 2023, το Μουσείο κατάφερε να αποκτήσει το έργο. Η συντήρηση αφαίρεσε τη συσσωρευμένη βρωμιά, με αποτέλεσμα να αποκαλυφθεί ένα λαμπερό έργο, παρόμοια με την αποκατεστημένη «Maestà».

 

Στο έργο «Ο χλευασμός του Χριστού» δείχνει τον Ιησού με δεμένα μάτια πριν από τη σταύρωσή Του. Είναι περιτριγυρισμένος από στρατιώτες που Τον χλευάζουν. Όπως και στον πίνακα της Συλλογής Φρικ, πύργοι εκατέρωθεν πλαισιώνουν τη σκηνή. Στο έργο του Λούβρου, πολλαπλές φιγούρες επικαλύπτονται δημιουργώντας την αίσθηση του βάθους. Μια ριζοσπαστική επιλογή του Τσιμαμπούε ήταν να ντύσει τις μορφές με ρούχα του 13ου αιώνα, αντί για τα ενδύματα της αρχαιότητας, ενθαρρύνοντας τον σύγχρονο θεατή να συνδεθεί με τη σκηνή. Ο ζωγράφος αποτυπώνει ρεαλιστικά τους σφιγμένους μύες, γεγονός που μεταδίδει κίνηση και ζωντάνια των ανθρώπων.

Οι ιστορικοί τέχνης ελπίζουν ότι θα αποκαλυφθούν και άλλοι πίνακες. Θεωρούν ότι η επόμενη ανακάλυψη θα είναι πιθανότατα ο τελευταίος πίνακας στην αριστερή πλευρά του δίπτυχου, δεδομένου ότι οι άλλοι τρεις έχουν βρεθεί. Υποψιάζονται ότι έχει θέμα το «Φιλί του Ιούδα». Κάθε επιβεβαιωμένος νέος πίνακας, θα προκαλέσει ενθουσιασμό και θα διευρύνει σημαντικά την κατανόηση μας για τον Τσιμαμπούε και την ιδιοφυή του τέχνη, από την απόδοση των υφασμάτων, της αρχιτεκτονικής και των αντικειμένων, μέχρι την εισαγωγή της προοπτικής και των χαρακτήρων στη μέχρι τότε απόμακρη από την ανθρώπινη διάσταση αγιογραφία.

Η έκθεση «Μια νέα ματιά στον Τσιμαμπούε: Οι απαρχές της ιταλικής ζωγραφικής» κάνει λόγο για τη βαθιά επιρροή που άσκησε ο Τσιμαμπούε στον Τζιόττο, που φημολογείται ότι ήταν μαθητής του, και στον Ντούτσιο ντι Μπουονινσέγκνα. Αυτοί οι καλλιτέχνες ήταν οι κληρονόμοι του Τσιμαμπούε, οι οποίοι συνέχισαν να προχωρούν στο μονοπάτι του ρεαλισμού που είχε ανοίξει στη θρησκευτική τέχνη. Η έκθεση θα διαρκέσει μέχρι τις 12 Μαΐου 2025.

 

Με την πάροδο των αιώνων, τα έργα του Τσιμαμπούε αντιμετώπισαν πλημμύρες, σεισμούς και μάχες. Ακόμη και η «Παναγία και το θείο βρέφος, με δύο αγγέλους» επέζησε από πυρκαγιά στο Σάφφολκ, τη δεκαετία του 1920. Σήμερα, οι πίνακες του Τσιμαμπούε τιμούνται ως θησαυροί.

Ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία που σώζονται σήμερα στα Σκόπια, τη Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Τρέσκαβατς, επισκέφτηκε την περασμένη εβδομάδα αντιπροσωπεία του Ευρωπαϊκού Κέντρου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων (ΕΚΒΜΜ), μετά από πρόσκληση του Ινστιτούτου Μνημείων και Μουσείων του Πρίλαπου της γείτονος χώρας. Στόχος της επίσκεψης ήταν η συνεργασία των δύο πλευρών στο έργο της αναστήλωσης του καθολικού της Μονής.

Η Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Τρέσκαβατς ανεγέρθη τον 12o-13ο αιώνα και ανοικοδομήθηκε από τους Σέρβους βασιλείς Στέφανο Μιλούτιν και Στέφανο Δουσάν (14ος αι.). Σώζει πλούσιο ζωγραφικό διάκοσμο διαφόρων ιστορικών περιόδων (14ος, 15ος, 17ος, 19ος αι.). Στην τελευταία φάση, του 19ου αιώνα, πάνω από την κύρια είσοδο απεικονίστηκε ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος μαζί με τον γιο και διάδοχό του Μιχαήλ Η΄, σε μια τοιχογραφία που φαίνεται πως αντέγραψε παλαιότερη, των αρχών του 14ου αιώνα. Το μνημείο σήμερα παρουσιάζει στατικά προβλήματα, καθώς και ζητήματα προστασίας από ανερχόμενη υγρασία, τα οποία προκαλούν φθορές στο εσωτερικό του, στις τοιχοποιίες και στον ζωγραφικό του διάκοσμο.

Το ΕΚΒΜΜ, ανέλαβε να συνδράμει τις προσπάθειες του Ινστιτούτου, παρέχοντας την πλούσια τεχνογνωσία του ελληνικού υπουργείου Πολιτισμού σε θέματα αναστήλωσης και συντήρησης βυζαντινών μνημείων. Η συνεργασία των δύο πλευρών εντάσσεται στο πλαίσιο του ευρύτερου Μνημονίου που υπέγραψε το 2021 η πρόεδρος του ΕΚΒΜΜ, καθηγήτρια Ναταλία Πούλου, με την τότε υπουργό Πολιτισμού των Σκοπίων, Ιρένα Στεφόσκα. Πρώτος καρπός της συνεργασίας υπήρξε η συντήρηση των τοιχογραφιών του Ιερού Ναού Αγίου Γεωργίου (12ος αι.) στο Κουρμπίνοβο, η οποία χρηματοδοτήθηκε από το ελληνικό υπουργείο Πολιτισμού και ολοκληρώθηκε το 2024.

Η συνεργασία των δύο πλευρών στην αναστήλωση της Ιεράς Μονής Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Τρέσκαβατς ξεκίνησε με την επίσκεψη-αυτοψία στο μνημείο, ενώ πραγματοποιήθηκε συνάντηση με τον υπουργό Πολιτισμού της γειτονικής χώρας, Ζόραν Λιούτκοφ, ο οποίος ευχαρίστησε τους εκπροσώπους του ΕΚΒΜΜ και εξέφρασε την ικανοποίησή του για την αποδοχή της πρόσκλησης για συνεργασία, ενώ δήλωσε την πλήρη υποστήριξή του στο όλο εγχείρημα. Ακολούθησε εκτενής συνάντηση εργασίας, στην οποία συμμετείχαν και ο δήμαρχος Πρίλαπου, Μπόρτσε Γιοβτσέσκι, η διευθύντρια του Ινστιτούτου, Μίμοζα Χρίστοσκα, και οι συνεργάτες της που έχουν αναλάβει το έργο.

Την ελληνική αποστολή αποτέλεσαν μέλη του διοικητικού συμβουλίου του ΕΚΒΜΜ, o προϊστάμενος της Διεύθυνσης Αναστήλωσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων του υπουργείου Πολιτισμού Θεμιστοκλής Βλαχούλης, η αναπληρώτρια προϊσταμένη της Διεύθυνσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων Ιουλία Παπαγεωργίου, ο αναπληρωτής καθηγητής Βυζαντινής Αρχαιολογίας ΑΠΘ Αναστάσιος Τάντσης, καθώς και η διευθύντρια του ΕΚΒΜΜ Φλώρα Καραγιάννη. Παρούσα στη συνάντηση ήταν και η πρέσβης της Ελλάδας στα Σκόπια, Σοφία Φιλιππίδου.

Κατά τη συνάντηση εργασίας επιβεβαιώθηκε το εξαιρετικό κλίμα παραγωγικής και αποδοτικής συνεργασίας μεταξύ των δύο πλευρών καθώς και η κοινή δέσμευση για τη συνέχιση αυτής της συνεργασίας, με στόχο τη συντήρηση και την αναστήλωση του σπουδαίου βυζαντινού μνημείου.