Παιδί

Το να ‘σκάψετε’ μαζί τις ρίζες της οικογένειάς σας είναι ένας διασκεδαστικός και συναρπαστικός τρόπος για να ενδυναμώσετε τις σχέσεις σας – η διαδικασία αυτή βοηθάει στην καλλιέργεια του αισθήματος της ικανοποίησης των παιδιών σας και στην ενίσχυση της αυτοεκτίμησης και της αυτοπεποίθησης τους. Ο Στέφαν Γουόλτερς, ένας οικογενειακός θεραπευτής με έδρα το Λονδίνο, δήλωσε: «Όλοι νιώθουμε πιο δυνατοί εάν αποτελούμε μέρος μίας ταπισερί. Μια κλωστή από μόνη της είναι αδύναμη, αλλά, υφασμένη σε κάτι μεγαλύτερο, περιτριγυρισμένη από άλλες κλωστές, είναι πιο δύσκολο να ξετυλιχτεί».

Το βιβλίο του Άιρα Γούλφμαν «Μήπως οι άνθρωποι μεγαλώνουν στα γενεαλογικά δέντρα;» είναι μια εξαιρετική εισαγωγή για να εξοικειωθείτε εσείς και τα παιδιά σας με τους όρους που χρησιμοποιούνται συνήθως, που θα σας καθοδηγήσει στη γενεαλογική σας έρευνα.

Βασιστείτε στην αφήγηση παραμυθιών

Κάθε πολιτισμός μεταδίδει την οικογενειακή ιστορία και τις παραδόσεις στις νεότερες γενιές μέσω των παραμυθιών και των λαϊκών μύθων. Τα παραμύθια των ιθαγενών Ουαμπανοάγκ, για παράδειγμα, συχνά επικεντρώνονται σε θρύλους, στη δημιουργία και στις πνευματικές πεποιθήσεις, στην ηθική, στις επιτυχίες και προκλήσεις των προγόνων και στην πεποίθηση τους ότι όλα τα ζωντανά πράγματα συνδέονται μεταξύ τους.

Οι Γιορούμπα της Νιγηρίας ακούνε παραμύθια έξω, κάτω από το φεγγάρι και τα αστέρια. Τα θέματα των ιστοριών επικεντρώνονται σε ζώα που μιλούν και ενεργούν όπως οι άνθρωποι, σε θρησκευτικές τελετουργίες και ιστορίες για θεότητες, με σκοπό να διδάξουν την πολιτιστική κληρονομιά, τις αξίες και την ηθική.

Προσελκύστε το ενδιαφέρον των παιδιών με την αφήγηση οικογενειακών ιστοριών. Από την πλευρά της μητέρας μου, μπορώ να εντοπίσω τις ρίζες της οικογένειας μου μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1700: ένας νεαρός στρατιώτης ονόματι Πήτερ, υπηρέτησε στο Σύνταγμα Τυφεκιοφόρων της Πενσυλβάνια, κατά τη διάρκεια της Αμερικανικής Επανάστασης. Μπορεί να ήταν ένας από τους πολλούς που ταξίδεψαν στον Καναδά για να βοηθήσουν τον Μπένεντικτ Άρνολντ να κατακτήσει το Κεμπέκ. Δεν έφτασαν όλοι οι στρατιώτες τόσο μακριά στον βορρά πριν η αποστολή ακυρωθεί.

Σκεφτείτε τα παιδικά σας χρόνια και τα παιδικά χρόνια των γονιών και των παππούδων σας, επιλέξτε μερικές ιστορίες που είναι διασκεδαστικές ή γεμάτες δράση και αγωνία, και καθίστε με τα παιδιά σας για μια αξέχαστη ώρα αφηγήσεων. Δείξτε τους φωτογραφίες για να τα βοηθήσετε να συνδέσουν ονόματα και πρόσωπα με τους συγγενείς στις ιστορίες σας.

Διοργανώστε διασκεδαστικές δραστηριότητες

Εμπλέξτε τα παιδιά σας σε μερικές διασκεδαστικές γενεαλογικές δραστηριότητες για να εμπλουτίσετε τις ιστορίες σας και να καταγραφούν καλύτερα στη μνήμη τους.

Φτιάξτε μαζί ένα οικογενειακό δέντρο. Σχεδιάστε ένα μεγάλο δέντρο με πολλά κλαδιά σε ένα μεγάλο χαρτόνι. Κόψτε φύλλα από χαρτί για κολάζ, ένα για κάθε μέλος της οικογένειας. Πάνω στα φύλλα, γράψτε τα ονόματα των προγόνων σας μαζί με τις ημερομηνίες γέννησης και θανάτου. Κολλήστε το στον τοίχο σε ένα εύκολα προσβάσιμο και ορατό σημείο του σπιτιού σας. Εναλλακτικά, μπορείτε να δοκιμάσετε το δωρεάν πρόγραμμα δημιουργίας οικογενειακών δέντρων του Canva ή να επισκεφθείτε την Οικογενειακή Αναζήτηση για δωρεάν εκτυπώσιμα πρότυπα οικογενειακών δέντρων.

Επισκεφθείτε τον εκτυπώσιμο παγκόσμιο χάρτη (printable world map) για δωρεάν χάρτες ηπείρων, παγκόσμιο χάρτη και χάρτη των Ηνωμένων Πολιτειών. Δώστε στα παιδιά σας στοιχεία, ξεκινώντας με γενικές υποδείξεις και στη συνέχεια με πιο συγκεκριμένες υποδείξεις, μέχρι τα παιδιά σας να μπορούν να εντοπίσουν τη χώρα και την πόλη ή το χωριό όπου γεννήθηκαν οι διάφοροι προγονοί τους. Σημειώστε τα στους χάρτες.

 

Ενθαρρύνετε τα παιδιά σας να πάρουν συνεντεύξεις από μεγαλύτερους συγγενείς, όπως παππούδες, γιαγιάδες, προπαππούδες, θείες και θείους. Μπορούν να χρησιμοποιήσουν αυτές τις πληροφορίες για να δημιουργήσουν ένα λεύκωμα, μία οικογενειακή εφημερίδα ή ένα ενημερωτικό δελτίο ή ακόμη και ένα βιβλίο με συλλογές.

Ετοιμάστε μαζί με τα παιδιά μερικά νόστιμα παραδοσιακά φαγητά από τους τόπους καταγωγής των προγόνων σας. Οι παππούδες μου από την πλευρά του πατέρα μου, ο Γιόχαν και η Κλάρα, γεννήθηκαν στην Αυστρία στα τέλη του 1800. Ήρθαν στην Αμερική το 1920 και εγκαταστάθηκαν στην ανατολική Πενσυλβάνια. Κάθε χρόνο τα Χριστούγεννα, όλη η οικογένεια μαζευόταν στο σπίτι τους για μία μεγάλη γιορτή και συζητήσεις. Το πιο σημαντικό κομμάτι της παράδοσης ήταν ένα νόστιμο, παραδοσιακό, σπιτικό στρούντελ, φυσικά.

Για έμπνευση σε γεύματα, επισκεφθείτε τον ιστότοπο Challenge Fifty Two, όπου η Σάλι μοιράζεται μία συνταγή από κάθε χώρα του κόσμου. Ή επισκεφθείτε το Barefoot in Jandals και ικανοποιήστε την όρεξή σας για γκλυκό με νόστιμες συνταγές ζαχαροπλαστικής από όλο τον κόσμο.

Ενισχύστε τις γνωσιακές δεξιότητες των παιδιών σας

Εκτός από τα κοινωνικά οφέλη, η εξερεύνηση της γενεαλογίας βοηθά τα παιδιά να ενισχύσουν βασικές ακαδημαϊκές δεξιότητες.

Η εμβάθυνση στη γενεαλογική έρευνα ενισχύει την κριτική σκέψη και τις δεξιότητες επίλυσης προβλημάτων. Απαιτεί από τα παιδιά να συγκρίνουν και να αντιπαραβάλλουν πληροφορίες από πολλαπλές πηγές και να αναλύσουν αυτές τις πληροφορίες για να αποκτήσουν βαθύτερη κατανόηση.

Η αφήγηση παραμυθιών εμπλουτίζει το λεξιλόγιο τους και ενισχύει τις δεξιότητες ομιλίας τους. Η ακρόαση γυμνάζει πολύ τον εγκέφαλο τους, καθώς δημιουργούν εικόνες και χαρακτήρες με τη φαντασία τους. Η ιστορία και η γεωγραφία αποκτούν νόημα, καθώς τα παιδιά συνδέουν τα προηγούμενα μαθήματα με ευρύτερες ιστορικές εποχές και συγκεκριμένα γεγονότα.

Η γενεαλογία είναι ένα συναρπαστικό μείγμα ιστορίας και μυστηρίου. Το να εξερευνήσετε τις ρίζες της οικογένειάς σας δεν απαιτεί φτυάρια και δεν θα αφήσει λασπωμένα ίχνη στα πατώματα σας – οπότε φωνάξτε τα παιδιά σας και αρχίστε να ‘σκάβετε’.

Όσο είμαστε παιδιά, η ενηλικίωση φαντάζει απίστευτα μακρινή, μια αιωνιότητα μακριά. Αλλά όταν φτάσουμε στην ενηλικίωση, συνειδητοποιούμε πόσο γρήγορα ξεθωριάζει η παιδική ηλικία – πιο γρήγορα κι από τα φύλλα το φθινόπωρο. Τα μακρά χρυσά απογεύματα που περνούν στο παιχνίδι με λίγες ευθύνες και πολλές ευκαιρίες, όπου το μέλλον είναι ένα κουτί με θησαυρούς που δεν έχει ανοιχτεί – όλη αυτή η δόξα της παιδικής ηλικίας εξαφανίζεται πριν το καταλάβουν.

Ωστόσο, στη μνήμη και στη λογοτεχνία, η νιότη διατηρείται και μπορεί να ξαναβρεθεί. Η εκ νέου ανακάλυψη της παιδικής ηλικίας μπορεί να είναι για τους ενήλικες τόσο αναζωογονητική όσο κι ένα κρύο ποτήρι νερό το καλοκαίρι. Είναι μία ευκαιρία να θυμηθούμε έναν απλούστερο τρόπο ζωής – μιας ζωής γεμάτης ζωντάνια και ελπίδα και περιπέτειας.

Η παιδικότητα υπάρχει παρά τον καθημερινό μόχθο. Είναι η αφύπνιση ενός μέρους της ανθρώπινης ψυχής που δεν είναι δεμένο με την αγγαρεία της εργασίας και την τυραννία της παραγωγικότητας, εκεί όπου το παιχνίδι δεν γίνεται με κάποιον σκοπό αλλά για χάρη του ίδιου του παιχνιδιού, ανοίγοντας τον δρόμο για σημαντικές δραστηριότητες της ενήλικης ζωής: τη συνομιλία, το τραγούδι, τον χορό, τη ζωγραφική, το διάβασμα, την παρατήρηση, τον στοχασμό, την περιπλάνηση και την αγάπη.

 

Η νοσταλγία για την παιδική ηλικία

Ένα κλασικό έργο που μεταφέρει τους αναγνώστες στην παιδική ηλικία είναι το μυθιστόρημα του Μαρκ Τουέιν «Οι περιπέτειες του Τομ Σόγιερ» (1876). Αν και γενικά θεωρείται παιδικό βιβλίο, προσφέρει πολλά στους ενήλικες. Όπως σχολίασε ο ίδιος ο συγγραφέας στον πρόλογο: «Αν και το βιβλίο μου προορίζεται κυρίως για την ψυχαγωγία αγοριών και κοριτσιών, ελπίζω ότι δεν θα το αποφύγουν οι άνδρες και οι γυναίκες γι’ αυτόν τον λόγο, γιατί μέρος του σχεδίου μου ήταν να προσπαθήσω να θυμίσω ευχάριστα στους ενήλικες τι ήταν κάποτε οι ίδιοι και πώς ένιωθαν, πώς σκέφτονταν και πώς μιλούσαν, και σε τι παράξενες επιχειρήσεις ενίοτε επιδίδονταν».

Σε μια επιστολή του 1875, ο Τουέιν λέει ξεκάθαρα για ποιους προορίζεται στην πραγματικότητα το βιβλίο του: «Δεν είναι καθόλου βιβλίο για αγόρια. Θα διαβαστεί μόνο από ενήλικες. Είναι γραμμένο μόνο για ενήλικες». Ο Τουέιν δεν είναι απόλυτα σίγουρος τι ελπίζει να εμπνεύσει στους ενήλικες αναγνώστες, αλλά φαίνεται να πίστευε ότι η απλή πράξη της ανάμνησης της παιδικής ηλικίας – το πώς είναι να είσαι παιδί – είναι από μόνη της ένα αξιόλογο εγχείρημα.

Ο κριτικός λογοτεχνίας Νασρουλάχ Μαμπρόλ ερμηνεύει το σχόλιο του Τουέιν ως εξής: «Η ουσία της παιδικής ηλικίας μπορεί να απολαυσθεί μόνο εκ των υστέρων, μόνο αφού κάποιος την έχει περάσει και μπορεί να την αναπολήσει». Η βαριά αύρα νοσταλγίας του μυθιστορήματος, τόσο βαριά όσο μια υγρή καλοκαιρινή μέρα, προκαλεί μια ατμόσφαιρα αναπόλησης που μόνο οι ενήλικες μπορούν πραγματικά να εκτιμήσουν.

Μια εποχή για να θυμάσαι

Λίγα μυθιστορήματα έχουν αποτυπώσει καλύτερα την παιδική ηλικία των αγοριών του παλιού καιρού από τον «Τομ Σόγιερ». Το επεισοδιακό μυθιστόρημα παρακολουθεί τις ακροβασίες, τα καμώματα και τις περιπέτειες ενός δωδεκάχρονου αγοριού που μεγαλώνει στην Αγία Πετρούπολη του Μιζούρι, κατά μήκος των όχθεων και των αμμουδιών  του γερο-Μισσισιπή, ακολουθώντας τον μικρό από τις κοπάνες από το σχολείο μέχρι το νεανικό ξεμυάλισμα και την αναζήτηση ενός θαμμένου θησαυρού. Ο Τουέιν πλέκει πολλά και ποικίλα επεισόδια σε ένα ενιαίο μωσαϊκό, που απεικονίζει την ουσία της παιδικής ηλικίας, συμπεριλαμβανομένων των αταξιών, των φόβων, των ελπίδων και των θριάμβων της. Το βιβλίο είναι εμβληματικό για το τι σημαίνει – ή τουλάχιστον, τι σήμαινε κάποτε – να είσαι αγόρι στην Αμερική. Η απλή, ξεκάθαρη πρόζα του μυθιστορήματος ενισχύει αυτό το θέμα.

Τα επεισόδια του μυθιστορήματος περιλαμβάνουν τη διάσημη σκηνή του βαψίματος του φράχτη, όπου ο Τομ καταφέρνει να πείσει τους φίλους του να αναλάβουν μια βαρετή αγγαρεία γι’ αυτόν, τσιγκλίζοντας την επιθυμία τους να αποκτήσουν αυτό που τους στερούν. Ξεγελάει τόσο τους συνομηλίκους του όσο και τους ενηλίκους, όπως η θεία του η Πόλι, με πολύ επιδέξιους χειρισμούς της κάθε αδυναμίας τους. Το θέμα της αφήγησης μπορεί να είναι ελαφρύ και παιδικό, αλλά οι παρατηρήσεις του συγγραφέα για την ανθρώπινη φύση είναι διεισδυτικές και οικουμενικές, και ισχύουν τόσο για τους ενήλικες όσο και για τα παιδιά.

Σε ένα άλλο επεισόδιο, ο Τομ και οι φίλοι του το σκάνε για να γίνουν πειρατές και κατασκηνώνουν σε ένα νησί στον ποταμό Μισσισιπή. Η εξαφάνισή τους κάνει τους ενηλίκους να τους αναζητούν αγωνιωδώς, πεπεισμένοι για τον θάνατό τους. Εδώ, η αντίθεση ανάμεσα στην ανέμελη, αν και σκανταλιάρικη, παιδικότητα και στον φροντισμένο, αλλά και πιο υπεύθυνο, κόσμο των ενηλίκων είναι ζωηρή.

 

Το γεγονός ότι τα αγόρια δεν εμποδίζονται αμέσως να πραγματοποιήσουν το σχέδιό τους και ότι έχουν την τεχνογνωσία να φτάσουν στο νησί και να στήσουν κατασκήνωση, είναι ενδεικτικό της μεγαλύτερης ανεξαρτησία που απολάμβαναν οι προηγούμενες γενιές παιδιών.

Αν και η πειρατική εμπειρία τελειώνει αρκετά γρήγορα, έχοντας όμως προκαλέσει μεγάλη ανησυχία στους ενήλικες, εξακολουθεί να λάμπει με μια γοητεία και φυσικότητα που είναι σχεδόν άγνωστη σε πολλά παιδιά σήμερα. Τα παιδιά δεν έχουν ούτε τη δυνατότητα ούτε το ενδιαφέρον να τρέχουν στο δάσος. Αυτό το επεισόδιο δίνει ένα παράδειγμα του είδους της ωμής και άμεσης επαφής με τον κόσμο που κάποτε ήταν φυσιολογικό. Τέτοιες εμπειρίες ενστάλαζαν δύναμη και ικανότητα στα αγόρια και έναν πλούτο πραγματικών εμπειριών από τις οποίες μπορούσαν να αντλήσουν ακόμη και στην ενήλικη ζωή τους.

Όταν ο κόσμος των μεγάλων εισβάλλει

Η παιδική ηλικία έχει βέβαια και τις σκοτεινές της μέρες και το έργο του Τουέιν δεν τις αποφεύγει. Είναι νόμος της ζωής ότι ο κόσμος των ενηλίκων εισβάλλει κατά καιρούς στον κόσμο των παιδιών. Το κάνει όλο και πιο συχνά όσο το παιδί μεγαλώνει, ώσπου τελικά ο κόσμος της παιδικής ηλικίας μένει εντελώς πίσω, απρόσιτος σαν ένα έρημο νησί. Οι συναντήσεις των αγοριών με τους νεκροθάφτες και τον Ινδιάνο Τζο έχουν αυτή τη λειτουργία στο μυθιστόρημα – ο Τουέιν  υπαινίσσεται ότι η παιδική ευδαιμονία δεν μπορεί να κρατήσει για πάντα – η αθωότητα θα χαθεί σταδιακά. Σε αυτό, υπάρχει ίσως μια τραγική χροιά στο βιβλίο. Η ενηλικίωση θα συμβεί – το κακό πρέπει να αντιμετωπιστεί. Αυτό είναι απαραίτητο, όσο επώδυνο και αν είναι.

 

Ο Τομ επιδεικνύει κάποια ωρίμανση κατά τη διάρκεια του βιβλίου, φυσικά. Στο τέλος, καταφέρνει να συνδυάσει το αγορίστικο του κέφι, την αίσθηση της περιπέτειας, της ζωτικότητας και της εξυπνάδας του με μια πιο ενήλικη αίσθηση ευθύνης και θάρρους: βάζει τα δυνατά του για να φροντίσει ένα κορίτσι, την Μπέκυ, όταν χάνονται μαζί σε ένα δίκτυο σπηλαίων. Είναι αυτή η ισορροπία ανάμεσα στο αγορίστικο θάρρος και την ευθύνη των ενηλίκων που τον βοηθά να νικήσει τον Ιντζούν Τζο.

Το τέλος του μυθιστορήματος μπορεί να διαβαστεί αλληγορικά ως ο θρίαμβος της παιδικής ηλικίας έναντι της ενηλικίωσης. Ο Ιντζούν Τζο ηττάται και ο θησαυρός που κυνηγούσε ο Τομ ανακτάται. Δηλαδή, ο Τομ έχει αποκρούσει αρκετά τον κόσμο των ενηλίκων, ώστε να μπορεί να παραμείνει αγόρι για την ώρα. Παρά την ωρίμανση, ο Τομ παραμένει εντελώς αγόρι στο τέλος του βιβλίου. Επιστρέφει στις φαντασιώσεις του στο δάσος και στις φάρσες με τους συμμαθητές του, αναβάλλοντας τις δυσκολίες και τις ευθύνες της ενήλικης ζωής.

Αλλά φυσικά, αυτή η καθυστέρηση είναι προσωρινή, είναι μια σύντομη στάση στην πορεία του χρόνου και η νίκη του αγοριού επί της ενηλικίωσης είναι προσωρινή. Δεν μπορούμε να μείνουμε για πάντα παιδιά. Οι μέρες αγορίστικης χαζομάρας του Τομ είναι μετρημένες.

Αυτό είναι κάτι καλό, τελικά. Τα παιδιά πρέπει να γίνουν ενήλικες, και ένα ρομαντικό όραμα που ειδωλοποιεί την παιδική ηλικία ως εγγενώς ανώτερη από την ενηλικίωση θα ήταν λάθος. Δεν είναι αυτό που λέει ο Τουέιν εδώ, ούτως ή άλλως. Αντίθετα, ο συγγραφέας έστρεψε την προσοχή μας στην αξία και τη χαρά της δικής μας παιδικής ηλικίας. Ταυτόχρονα, μας θυμίζει ποια στοιχεία παιδικότητας αξίζει και πρέπει να διατηρήσουμε ως ενήλικοι.

Η νευροεπιστήμη δείχνει ότι το πώς διαβάζουμε — και όχι μόνο το τι διαβάζουμε — μπορεί να επηρεάσει θεμελιωδώς τις γνωστικές ικανότητες μας.

Ο εγκέφαλός μας όταν χρησιμοποιούμε οθόνες δεν λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο όπως όταν διαβάζουμε βιβλία. Η νευροεπιστήμη δείχνει τώρα ότι η αντικατάσταση των σελίδων με τα εικονοστοιχεία δεν είναι απλώς μια αλλαγή μορφής, αλλά επηρεάζει το πώς ο εγκέφαλός μας επεξεργάζεται και αποθηκεύει πληροφορίες, με σημαντικές επιπτώσεις για τους αναγνώστες όλων των ηλικιών.

Τα παιδιά που έχουν έστω και ένα βιβλίο στο σπίτι είναι σχεδόν δύο φορές πιο πιθανό να επιτύχουν τους στόχους αναγνωσιμότητας και αριθμητικής από εκείνα που δεν έχουν, ανεξαρτήτως εισοδήματος, εκπαίδευσης ή γεωγραφίας. Πέρα από την ανάπτυξη βασικής αναγνωσιμότητας, τα φυσικά βιβλία ενισχύουν σημαντικές γονικές-παιδικές αλληλεπιδράσεις που ευθύνονται για την ανάπτυξη κοινωνικο-συναισθηματικών και γνωστικών δεξιοτήτων.

Αυτά τα πρώιμα πλεονεκτήματα συσσωρεύονται με την πάροδο του χρόνου. Τα παιδιά που μεγαλώνουν με πρόσβαση σε βιβλία ολοκληρώνουν κατά μέσο όρο τρία επιπλέον χρόνια εκπαίδευσης σε σχέση με εκείνα που δεν έχουν — ενδεχομένως, η διαφορά μεταξύ ενός πτυχίου πανεπιστημίου και ενός απολυτηρίου λυκείου.

Η ανάγνωση είναι ανάγνωση. Ή μήπως όχι;

Αν τα βιβλία ενισχύουν τον εγκέφαλο, προκύπτει το εξής ερώτημα στον ολοένα και πιο ψηφιακό κόσμο μας: παίζει ρόλο το πώς διαβάζουμε όσο και το τι διαβάζουμε;

Τα αποτελέσματα μιας μελέτης που δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση Social Psychology of Education δείχνουν ότι ενώ ο αριθμός των έντυπων βιβλίων σε ένα σπίτι ενισχύει κατά πολύ τις ακαδημαϊκές επιδόσεις, ο αριθμός των ηλεκτρονικών βιβλίων δεν συσχετίζεται με παρόμοιο τρόπο.

Αυτά τα αποτελέσματα υποδεικνύουν το φαινόμενο που οι ερευνητές έχουν ονομάσει «ανεπάρκεια των οθονών».

Αυτό το φαινόμενο αποδείχθηκε με σαφήνεια σε μια μεταανάλυση του 2024 που περιελάμβανε 49 μελέτες με χιλιάδες αναγνώστες από το δημοτικό μέχρι το πανεπιστήμιο. Τα ευρήματα έδειξαν ότι τα άτομα που διάβαζαν σε οθόνες είχαν γενικά χειρότερη απόδοση στα τεστ κατανόησης σε σχέση με τους ομολόγους τους που διάβαζαν το ίδιο κείμενο σε έντυπη μορφή.

Αυτά τα αποτελέσματα υπογραμμίζουν ότι τα οφέλη της ανάγνωσης εξαρτώνται, τουλάχιστον εν μέρει, από το μέσον ανάγνωσης.

Η υπνωτική επίδραση των οθονών

Η Τζίπι Χόροβιτς-Κράους, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας του Τεχνολογικού Ινστιτούτου του Ισραήλ και στο Ινστιτούτο Κένεντι Κρίγκερ του Πανεπιστημίου Johns Hopkins, προσπάθησε να ανακαλύψει τους νευρωνικούς λόγους πίσω από το «φαινόμενο ανεπάρκειας της οθόνης».

Σε μία από τις μελέτες της, η Χόροβιτς-Κράους ζήτησε από 19 παιδιά ηλικίας 8 έως 12 ετών να υποβληθούν σε σάρωση MRI για να εκτιμήσουν τη συνδεσιμότητα των περιοχών του εγκεφάλου που εμπλέκονται στην επεξεργασία γλώσσας και τη γνωστική λειτουργία.

Η έρευνά της έδειξε ότι τα παιδιά που περνούσαν περισσότερο χρόνο διαβάζοντας βιβλία είχαν περισσότερες συνδέσεις μεταξύ των περιοχών του εγκεφάλου που σχετίζονται με την επεξεργασία γλώσσας και τον έλεγχο της γνωστικής λειτουργίας. Αντίθετα, τα παιδιά που περνούσαν περισσότερο χρόνο σε οθόνες παρουσίασαν λιγότερες συνδέσεις μεταξύ αυτών των περιοχών.

Αυτές οι αλλαγές στο φλοιό του εγκεφάλου λόγω της έκθεσης σε οθόνες αρχίζουν νωρίς και μπορεί να οδηγήσουν σε ανεπαρκή ανάπτυξη περιοχών του εγκεφάλου που υποστηρίζουν διαδικασίες υψηλού επιπέδου, όπως η προσοχή, η μνήμη και οι κοινωνικές δεξιότητες.

Όπως είπε η Χόροβιτς-Κράους: «Ως αναπτυξιακοί γνωστικοί νευροεπιστήμονες, φοβόμαστε ότι ορισμένες ικανότητες — όπως η προσοχή, η ταχύτητα επεξεργασίας και ο ανασταλτικός έλεγχος — δεν θα αναπτυχθούν όπως θα έπρεπε».

Η επίδραση της οθόνης στην ανάπτυξη της προσοχής είναι εμφανής από πολύ νωρίς.

Η έκθεση στις οθόνες επηρεάζει τη συμπεριφορά

Οι ερευνητές έχουν μερικές θεωρίες για το γιατί παρατηρούνται αυτά τα αποτελέσματα. Η Τάμι Κατζίρ, ερευνήτρια και καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Χάιφα, δήλωσε ότι η ανάγνωση από οθόνες αυξάνει το «γνωστικό φορτίο» — το επίπεδο πίεσης που ασκούμε στον εγκέφαλό μας όταν ολοκληρώνουμε μια εργασία.

«Σε αντίθεση με την παραδοσιακή ανάγνωση, οι ψηφιακοί αναγνώστες πρέπει ταυτόχρονα να κατανοούν το περιεχόμενο ενώ περιηγούνται στο κείμενο, λαμβάνοντας συνεχώς αποφάσεις για την κύλιση και διατηρώντας τη θέση τους στο υλικό», εξήγησε η Κατζίρ στην Epoch Times. Αυτό το φαινόμενο της «διαιρεμένης προσοχής» σημαίνει ότι η εργαζόμενη μνήμη μας προσπαθεί να διαχειριστεί πολλαπλές εργασίες ταυτόχρονα, μειώνοντας πιθανώς την ικανότητά μας για βαθιά κατανόηση.

Είναι ενδιαφέρον ότι αυτές οι διαφορές στην προσοχή συνδέονται με τις διαφορές στις στρατηγικές ανάγνωσης μεταξύ ψηφιακών και έντυπων κειμένων.

Φανταστείτε ότι διαβάζετε το αγαπημένο σας μυθιστόρημα. Μήπως γυρνάτε συχνά λίγες σελίδες πίσω για να ξαναδείτε μια σημαντική λεπτομέρεια; Αυτή η φυσική τάση να ξαναδιαβάζουμε ίσως εξηγεί γιατί η ανάγνωση σε χαρτί έχει ακόμα πλεονεκτήματα σε σχέση με την ψηφιακή ανάγνωση, όπως έδειξε μια μελέτη που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Reading and Writing.

Οι ερευνητές εξόπλισαν 50 φοιτητές πανεπιστημίου με συσκευές που παρακολουθούσαν ακριβώς τις κινήσεις των ματιών τους καθώς διάβαζαν ένα επιστημονικό άρθρο έξι σελίδων. Οι μισοί το διάβασαν «παραδοσιακά» — σε χαρτί. Οι άλλοι μισοί το διάβασαν σε τάμπλετ. Παρόλο που και οι δύο ομάδες αφιέρωσαν τον ίδιο χρόνο στο υλικό, οι κινήσεις των ματιών τους έδειξαν μια εντελώς διαφορετική ιστορία.

Η παρακολούθηση των ματιών έδειξε ότι οι αναγνώστες της έντυπης έκδοσης προσέγγιζαν το κείμενο προσεκτικά — πρώτα το ΄σκάναραν΄ για να κατανοήσουν τη γενική εικόνα και μετά επέστρεφαν για να εξετάσουν μεμονωμένες περιοχές ενδιαφέροντος. Οι ψηφιακοί αναγνώστες, αντίθετα, προχωρούσαν στο περιεχόμενο σαν ταξιδιώτες σε μονόδρομο, σπάνια γυρίζοντας πίσω, ακόμα και στα πιο απαιτητικά σημεία.

Παρόλο που αφιέρωσαν τον ίδιο χρόνο στο υλικό, οι αναγνώστες του εντύπου είχαν κατά 24% καλύτερη κατανόηση του περιεχομένου. Αυτή η διαφορά θα μπορούσε να είναι το ισοδύναμο μεταξύ ενός A- και ενός C+ σε ένα διαγώνισμα.

Μία από τις αιτίες για αυτές τις διαφορές στον τρόπο ανάγνωσης προέρχεται από τις ιδιότητες του έντυπου μέσου. Η Κατζίρ ανέφερε ότι η ανάγνωση ενός φυσικού βιβλίου οδηγεί σε αυτό που αποκαλεί «ενσωματωμένη ανάγνωση».

«Η απτή εμπειρία τού να κρατάς ένα βιβλίο, να νιώθεις το βάρος του και να γυρνάς σελίδες υποστηρίζει τη χωρική μνήμη και βοηθά τους αναγνώστες να δημιουργήσουν έναν νοητικό χάρτη του κειμένου, διευκολύνοντας την κατανόηση και την ανάκληση», εξήγησε.

Οι οθόνες, από την άλλη πλευρά, τείνουν να ενθαρρύνουν αυτό που οι ερευνητές αποκαλούν «επιφανειακή ανάγνωση». Αντί για συνεχή και εστιασμένη ανάγνωση, τείνουμε να πηδάμε μεταξύ τμημάτων πιο συχνά και να ασχολούμαστε με μια επιφανειακή σάρωση αντί για βαθιά ανάλυση. Αυτό οδηγεί σε ασθενέστερη μνήμη, ιδιαίτερα για διαδοχικές λεπτομέρειες, καθώς οι αναγνώστες συχνά καταφεύγουν στον εντοπισμό λέξεων-κλειδιών αντί να επεξεργάζονται το κείμενο πλήρως.

Η Νταϊάν Μιζράχι, ερευνήτρια βιβλιοθηκάριος στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, στο Λος Άντζελες, παρατηρεί συχνά τα αποτελέσματα της «ενσωματωμένης ανάγνωσης» στους φοιτητές και στους ηθοποιούς του Χόλιγουντ.

«Οι ηθοποιοί συχνά αναφέρουν ότι μαθαίνουν τους ρόλους τους μέσα από την κίνηση και την κινητικότητα. Ένας σημαντικός λόγος για την προτίμηση του εντύπου είναι η απτή και πραγματική φύση του κειμένου», δήλωσε η Μιζράχι στην Epoch Times.

«Για αυτούς, είναι αληθινά μια απορρόφηση του κειμένου στο σώμα και την ψυχή τους.»

 Προς ένα oλοκληρωμένο μέλλον

Ακόμα και με αυτά τα ευρήματα, οι ερευνητές δεν έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι οι οθόνες είναι εξ ολοκλήρου επιβλαβείς — απαιτείται περισσότερη έρευνα για να προσδιοριστούν πλήρως οι επιπτώσεις τους.

Ο εικονογράφος Άρθουρ Ράντεμπαουγκ είχε φανταστεί ένα μέλλον όπου η τεχνολογία θα μεταμόρφωνε την εκπαίδευση: οι δάσκαλοι θα ήταν αυτοματοποιημένοι, οι μαθητές θα μάθαιναν πατώντας κουμπιά και οι οθόνες θα καταλάμβαναν τις αίθουσες διδασκαλίας. Αυτές οι προβλέψεις μπορεί να φαίνονταν αισιόδοξες όταν τις έκανε τη δεκαετία του 1950, αλλά η σημερινή πραγματικότητα είναι πολύ πιο σύνθετη.

 

Το μέλλον που είχε φανταστεί ο Ράντεμπαουγκ έχει φτάσει, αλλά όχι όπως το είχε οραματιστεί. Η υποσχόμενη πορεία προς τα εμπρός δεν είναι ούτε εξ ολοκλήρου ψηφιακή ούτε εξ ολοκλήρου έντυπη, αλλά στοχευμένα σχεδιασμένες εμπειρίες ανάγνωσης που αξιοποιούν τα πλεονεκτήματα κάθε μέσου. Όπως λέει η Χόροβιτς-Κράους: «Δεν μπορούμε να γυρίσουμε πίσω — η τεχνολογία είναι εδώ. Αλλά δεν μπορούμε και να εγκαταλείψουμε τα βιβλία».

Από τότε που ήταν παιδί και έβλεπε στην τηλεόραση τις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι επιζώντες του Ολοκαυτώματος, ο Ντέιβιντ Μάτας ήθελε να αγωνιστεί ενάντια στην αδικία. Αυτή την επιθυμία του καλλιέργησε μέσα από δεκαετίες ακούραστης εργασίας στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως δείχνει το συγκινητικό ντοκιμαντέρ «The Justice Hunter» («Ο Κυνηγός της Δικαιοσύνης», 2023) της Καναδής σκηνοθέτιδας Γιολάντα Παπίνι-Πόλοκ.

«Με συνεπήρε η ακούραστη αναζήτησή του για δικαιοσύνη και η προθυμία του να αντιμετωπίσει τα πιο σκοτεινά ζητήματα με ειλικρίνεια και θάρρος. Το ταξίδι του έγινε για μένα ‘φάρος’ ελπίδας και σθένους σε έναν κόσμο που συχνά διστάζει να αντιμετωπίσει τις δυσάρεστες αλήθειες», δήλωσε η Παπίνι-Πόλοκ.

Η ταινία, η οποία προβάλλεται πλέον στις πλατφόρμες NTD Films και Gan Jing World, παρουσιάζει τη ζωή του Μάτας ως αφοσιωμένου υπερασπιστή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Από τότε που έγινε δικηγόρος, έχει ασχοληθεί με υποθέσεις που περιλαμβάνουν τη δίωξη ναζιστών εγκληματιών πολέμου, τη βοήθεια προσφύγων που διαφεύγουν από πολέμους και διώξεις και, κυρίως, την αποκάλυψη του ειδεχθούς εγκλήματος αφαιρέσεων ζωτικών οργάνων κρατουμένων συνείδησης από το Κομμουνιστικό Κόμμα Κίνας (ΚΚΚ).

 

«Μαθαίνοντας για τις ζωές που έχει επηρεάσει – είτε βοηθώντας πρόσφυγες είτε αποκαλύπτοντας παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων – συνειδητοποιούμε την ανθρώπινη πλευρά της δράσης του, αλλά και τη σημασία της αφήγησης της ιστορίας του», δήλωσε η Παπίνι-Πόλοκ.

Η Παπίνι-Πόλοκ, Καναδή εκπαιδευτικός που έγινε σκηνοθέτις, γνώρισε για πρώτη φορά τον Μάτας όταν τον άκουσε να μιλά για τον αντισημιτισμό. Στη συνέχεια, εμβάθυνε στο έργο του για τα ανθρώπινα δικαιώματα όταν του πήρε συνέντευξη για τη μικρού μήκους ταινία της «Painful Truth: The Falun Gong Genocide» («Οδυνηρή Αλήθεια: Η Γενοκτονία του Φάλουν Γκονγκ», 2019).

Το Φάλουν Γκονγκ (επίσης γνωστό ως Φάλουν Ντάφα) είναι μια ειρηνική άσκηση διαλογισμού που βασίζεται στις αρχές της αλήθειας, της καλοσύνης και της ανεκτικότητας. Από το 1999, δεκάδες εκατομμύρια ασκούμενοί του έχουν υποστεί σκληρές διώξεις από το ΚΚΚ, με τακτικές όπως εκφοβισμό στα σχολεία και τους χώρους εργασίας, φυλάκιση, βασανιστήρια, δολοφονίες και, το πιο αποτρόπαιο, εξαναγκαστικές αφαιρέσεις οργάνων, όπως τεκμηρίωσαν η αρχική έκθεση του 2006 των Μάτας και Κίλγκουρ και άλλες μεταγενέστερες έρευνες.

Ήταν το έργο του για τις εξαναγκαστικές αφαιρέσεις οργάνων από κρατούμενους συνείδησης, κυρίως ασκούμενους του Φάλουν Γκονγκ, που χάρισαν στον Μάτας και τον συνεργάτη του, τον αείμνηστο Ντέιβιντ Κίλγκουρ, την υποψηφιότητα για το Νόμπελ Ειρήνης το 2010. Οι προσπάθειές τους είχαν ως αποτέλεσμα την ενημέρωση της διεθνούς κοινότητας, αλλά και για την εισαγωγή νομοθεσίας σε διάφορες χώρες, συμπεριλαμβανομένων του Καναδά και των Ηνωμένων Πολιτειών, με στόχο την καταπολέμηση αυτού του εγκλήματος κατά της ανθρωπότητας.

Η δημιουργία του «Κυνηγού της Δικαιοσύνης»

Η Παπίνι-Πόλοκ κυκλοφόρησε το ντοκιμαντέρ «Ο Κυνηγός της Δικαιοσύνης» το 2023, τιμώντας τον Ντέιβιντ Μάτας. Μέσα από εκτενείς συνεντεύξεις, παρουσίασε την ιστορία ενός ανθρώπου που αφιέρωσε τη ζωή του στην υπεράσπιση της δικαιοσύνης και των διωκόμενων κοινοτήτων σε όλο τον κόσμο.

«Ορισμένες από τις πιο συγκινητικές στιγμές [κατά τη διαδικασία παραγωγής της ταινίας] ήταν οι ιστορίες που άκουγα για την ακούραστη αφοσίωση του Ντέιβιντ Μάτας στη δικαιοσύνη και τη βαθιά επίδραση του έργου του. Οι συζητήσεις με συναδέλφους, φίλους και εμπειρογνώμονες που μοιράστηκαν πληροφορίες για τη συμβολή του ήταν απίστευτα συγκινητικές», δήλωσε η Παπίνι-Πόλοκ.

Ως παιδί μιας επιζήσασας του Ολοκαυτώματος και ενός πρόσφυγα από αραβική χώρα, η Παπίνι-Πόλοκ κατανοεί τη σημασία του σθένους και της δικαιοσύνης, αλλά και την ανάγκη ενίσχυσης των φωνών των καταπιεσμένων.

«Πριν από τη μετάβαση μου στον κινηματογράφο, ως εκπαιδευτικός, επικεντρωνόμουν στην προώθηση της κριτικής σκέψης και της κοινωνικής ευθύνης στους μαθητές μου. Έτσι, ένιωσα σαν φυσική επέκταση αυτής της αποστολής την κινηματογραφική παραγωγή, η οποία μου επιτρέπει να προσεγγίσω ευρύτερο κοινό και να έχω μεγαλύτερο αντίκτυπο», δήλωσε.

Το έργο της Παπίνι-Πολόκ περιλαμβάνει τα ντοκιμαντέρ «Never Again: A Broken Promise» («Ποτέ ξανά: Η υπόσχεση που αθετήθηκε», 2016), το οποίο συνδέει τις γενοκτονίες του Ολοκαυτώματος, των Γιαζίντι, της Ρουάντα και των ιθαγενών, και το «Get Over It: A Path to Healing» («Ξεπέρασε το: Ένα μονοπάτι προς τη θεραπεία», 2019), το οποίο περιγράφει λεπτομερώς την κρίση υγείας που αντιμετωπίζει η κοινότητα των ιθαγενών στον Καναδά.

Μέσα από τις εμπειρίες της ζωής της και το έργο της ως κινηματογραφίστρια και εκπαιδευτικός, η Παπίνι-Πολόκ συνειδητοποίησε ότι η αντιμετώπιση θεμάτων που άπτονται παραβιάσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι μια διαδικασία που απαιτεί υπομονή και αφοσίωση. Αυτό συμβαίνει επειδή οι άνθρωποι μπορεί να διστάζουν να ορθώσουν το ανάστημά τους, συχνά λόγω παραγόντων όπως η απάθεια, ο φόβος και τα συστημικά εμπόδια.

«Πολλοί άνθρωποι αισθάνονται συγκλονισμένοι ή αδύναμοι να αντιμετωπίσουν αδικίες μεγάλης κλίμακας. Άλλοι μπορεί να δίνουν προτεραιότητα στα προσωπικά ή εθνικά συμφέροντα έναντι των ηθικών ανησυχιών», δήλωσε η Παπίνι-Πόλοκ.

Υπάρχουν, όμως, και άλλοι παράγοντες: «Η παραπληροφόρηση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και ακόμη και στα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης συμβάλλει επίσης στην παρανόηση ή την άρνηση. Η έλλειψη ευαισθητοποίησης ή η αποτυχία εξανθρωπισμού των θυμάτων παίζει επίσης σημαντικό ρόλο».

Ωστόσο, κατά την άποψή της, οι καταστάσεις αυτές μπορούν να αντιστραφούν: «Η εκπαίδευση και η έκθεση σε ατομικές ιστορίες μπορούν να ‘σπάσουν’ αυτή την αδιαφορία, καλλιεργώντας την ενσυναίσθηση και το αίσθημα ευθύνης».

Μέσα από τις ταινίες της για τα ανθρώπινα δικαιώματα τα τελευταία εννέα χρόνια, η Παπίνι-Πόλοκ έχει προσπαθήσει να αντιμετωπίσει πολλά από αυτά τα ζητήματα. Ο «Κυνηγός της Δικαιοσύνης», είναι ένα τέτοιο ντοκιμαντέρ, που προσπαθεί να εμπνεύσει το κοινό να γίνει ενεργά συμμέτοχο στον αγώνα για τα ανθρώπινα δικαιώματα.

«Το μήνυμα είναι ότι η δικαιοσύνη απαιτεί δράση», δήλωσε η Παπίνι-Πόλοκ. «Κάθε άτομο έχει τη δύναμη να συμβάλει στην αλλαγή μέσω της υπεράσπισης, της εκπαίδευσης ή απλώς της ενημέρωσης.»

Έμπνευση για νεαρούς αναγνώστες

Καθώς γνώριζε περισσότερα για την ιστορία του Ντέιβιντ Μάτας, η Παπίνι-Πόλοκ συνειδητοποίησε ότι το μήνυμα της ζωής και του έργου του δεν θα ενέπνεε μόνο τους ενήλικες αλλά και τα παιδιά.

«Οραματίστηκα ένα εικονογραφημένο βιβλίο που θα μπορούσε να μεταφράσει την πολύπλοκη και θαρραλέα ζωή του σε μια ιστορία με την οποία θα μπορούσαν να συνδεθούν τα παιδιά – μια ιστορία που θα τα ωθούσε να σκεφτούν τη δύναμη τού να υπερασπίζεσαι τους άλλους. Το εικονογραφημένο βιβλίο «Ο Κυνηγός της Δικαιοσύνης» είναι κάτι περισσότερο από ένα αφιέρωμα. Είναι μια πρόσκληση προς τους νέους να δουν ότι ένας άνθρωπος με θάρρος και πεποίθηση μπορεί να καταπολεμήσει την αδικία.»

Το βιβλίο, που κυκλοφόρησε τον Σεπτέμβριο του 2024, ανοίγει με μια αφιέρωση σε «όλους τους καθημερινούς ήρωες που εργάζονται ακούραστα για να κάνουν τον κόσμο καλύτερο». Εκτιμά «αυτούς που δείχνουν καλοσύνη με μικρούς και σημαντικούς τρόπους, που υπερασπίζονται το σωστό ακόμα και όταν είναι δύσκολο και που πιστεύουν ότι κάθε πράξη αγάπης και θάρρους μπορεί να πυροδοτήσει ένα καλύτερο μέλλον».

Το εικονογραφημένο βιβλίο της Παπίνι-Πόλοκ παρουσιάζει τον Ντέιβιντ Μάτας ως έναν υπερήρωα με κάπα, κάποιον «που κάνει τις καρδιές να μεγαλώνουν». Η ιστορία ξεκινά με τον ίδιο ως μικρό αγόρι στο Γουίνιπεγκ του Καναδά, να μαθαίνει για τη δυσχερή θέση των Εβραίων επιζώντων του Ολοκαυτώματος και να διδάσκεται από τη μητέρα του ότι η δράση του μπορεί να κάνει τον κόσμο ένα πιο δίκαιο μέρος.

Ο νεαρός Ντέιβιντ εκδηλώνει το αίσθημά του περί δικαίου στην παιδική χαρά, αντιστέκεται στους νταήδες και μιλάει στους φίλους και τους συμμαθητές του για τη σημασία του να μοιράζεσαι και να νοιάζεσαι. Το βιβλίο τον δείχνει τελικά να γίνεται δικηγόρος με την αποστολή να αποδώσει δικαιοσύνη για τις διωκόμενες ομάδες.

Η Παπίνι-Πολόκ λέει ότι τα σχόλια που έχει λάβει από τα παιδιά και τις οικογένειές τους είναι πολύ ενθαρρυντικά. Ως εικονογραφημένο βιβλίο,  αναφέρει, «ο ‘Κυνηγός της Δικαιοσύνης’ άνοιξε σημαντικές συζητήσεις στο σπίτι για τη δικαιοσύνη, το θάρρος και την ενσυναίσθηση – θέματα που δεν πίστευαν ότι τα παιδιά τους ήταν έτοιμα να συζητήσουν ακόμα.

«Τα παιδιά φαίνεται να γοητεύονται από την ιστορία του Ντέιβιντ Μάτας, θέτοντας συχνά στοχαστικές ερωτήσεις σχετικά με το τι σημαίνει να υπερασπίζεσαι τους άλλους και γιατί κάποιοι άνθρωποι αφιερώνουν τη ζωή τους στην καταπολέμηση της αδικίας», δηλώνει η σκηνοθέτις.

«Είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη και οι γονείς νιώθουν να εμπνέονται για να υπερασπιστούν το δίκαιο. Κάποιοι μοιράστηκαν ότι τώρα ερευνούν τα θέματα που θίγονται στο βιβλίο για να τα κατανοήσουν καλύτερα, καθώς η ιστορία σκόπιμα δεν εμβαθύνει πολύ σε ορισμένα θέματα για να παραμείνει κατάλληλη και προσιτή στους νεαρούς αναγνώστες».

Τόσο το ντοκιμαντέρ «Ο Κυνηγός της Δικαιοσύνης» όσο και το εικονογραφημένο βιβλίο τονίζουν «τη σημασία του θάρρους, της ηθικής ακεραιότητας και της επιμονής στον αγώνα για τα ανθρώπινα δικαιώματα», δήλωσε η Παπίνι-Πόλοκ – όλες αξίες που σίγουρα χρειάζεται να εκτιμούμε στον κόσμο μας σήμερα.

Το ντοκιμαντέρ «The Justice Hunter» είναι τώρα διαθέσιμο για να το παρακολουθήσετε στο NTD Films και στο Gan Jing World.

Είκοσι χρόνια πριν ξεκινήσει η Επανάσταση του 1821, ένας άλλος «πόλεμος» είχε ήδη ξεσπάσει: Ο πόλεμος για τα αρχαία! Κάπως έτσι αρχίζει ο πρόλογος του βιβλίου της αρχαιολόγου Εύης Πίνη «Η Κυρά της Ελευσίνας και άλλες ιστορίες» (εκδόσεις Πατάκη), με θέμα τρεις γνωστές και λιγότερο γνωστές λεηλασίες αρχαιοτήτων, που διέπραξαν ξένοι περιηγητές στη χώρα μας στα τέλη του 18ου με αρχές του 19ου αιώνα, το οποίο πήρε πρόσφατα το βραβείο παιδικής λογοτεχνίας από την Ακαδημία Αθηνών.

«Η Κυρά της Ελευσίνας…», όμως, δεν απευθύνεται μόνο σε παιδιά και νέους, αλλά σε αναγνώστες κάθε ηλικίας. Κι αυτό επειδή οι ιστορίες που έχει επιλέξει να παρουσιάσει η συγγραφέας του όχι μόνο στηρίζονται σε πραγματικά γεγονότα, που αποτυπώνουν τις καταστροφές και τις λεηλασίες των μνημείων της Ελλάδας λίγα χρόνια πριν από την Επανάσταση του 1821, αλλά έχουν προκύψει μέσα από έρευνα που η αρχαιολόγος και υπεύθυνη των εκπαιδευτικών προγραμμάτων της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων διεξήγαγε σε βάθος.

Τι την παρακίνησε, όμως, να γράψει εξαρχής αυτό το βιβλίο; «Το 2021, όταν γιορτάζαμε τα 200 χρόνια από την ελληνική επανάσταση, μου προτάθηκε από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος να συμμετάσχω σε μια συλλογική έκδοση με τίτλο ’21 + 1 συγγραφείς γράφουν για το 1821′. Μάλιστα, μου ζητήθηκε στο διήγημά μου να αποτυπώνεται η ‘αρχαιολογική ματιά’ για το 1821. Αυτό με καθοδήγησε να σκεφτώ τις λεηλασίες των αρχαιοτήτων που διαπράχθηκαν από Ευρωπαίους περιηγητές λίγα χρόνια πριν ξεσπάσει η Επανάσταση και έγραψα ένα διήγημα με τίτλο ‘Ονειρεύομαι την πατρίδα’ και πρωταγωνιστή ένα γλυπτό από το ναό της Αφαίας που σήμερα βρίσκεται στο Μόναχο. Έτσι άρχισα να ασχολούμαι με το θέμα και να μελετώ τη βιβλιογραφία, όπου βρήκα πολλές ενδιαφέρουσες ιστορίες για τη δράση των περιηγητών και έτσι κάπως άρχισε να σχηματίζεται στο μυαλό μου η ιδέα για την ‘Κυρά της Ελευσίνας’», εξηγεί στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η Εύη Πίνη, που επικεντρώθηκε σε τρεις ιστορίες λεηλασιών αρχαιοτήτων στην Ελλάδα: την Καρυάτιδα της Ελευσίνας, την Αφροδίτη της Μήλου και τα γλυπτά της Αφαίας στην Αίγινα.

Ήταν δύσκολη η επιλογή και η δημιουργία της μυθοπλασίας με τους διαλόγους που χρησιμοποίησε; «Ομολογώ ότι η επιλογή δεν ήταν εύκολη. Είχα γράψει πολύ περισσότερες ιστορίες, αλλά κατέληξα, κουβεντιάζοντας και με τον υπεύθυνο της έκδοσης, να συμπεριλάβω στο βιβλίο δυο υποθέσεις σχετικά άγνωστες, την Καρυάτιδα του Κέιμπριτζ και τους Αιγινήτες, και μία πολύ γνωστή, την Αφροδίτη της Μήλου. Η μυθοπλασία προέκυψε εύκολα, γιατί οι πρωταγωνιστές αυτών των ιστοριών μάς άφησαν τα ημερολόγιά τους και τη μεταξύ τους αλληλογραφία. Οπότε, υπήρχε πολύ υλικό για να εμπνευστώ», απαντά η συνομιλήτρια του ΑΠΕ-ΜΠΕ.

Την ίδια περίοδο, αρχές του 19ου αιώνα, λεηλατήθηκαν και τα γλυπτά του Παρθενώνα από τον Έλγιν και τους συνεργάτες του – μάλιστα ο επικεφαλής του συνεργείου του, ο Ιταλός ζωγράφος Λουζιέρι, εμφανίζεται ως … δευτεραγωνιστής σε μια από τις ιστορίες. Για ποιο λόγο η ίδια δεν έγραψε γι’ αυτήν την αρπαγή; «Στην πρώτη εκδοχή του κειμένου υπήρχε και μια ιστορία για τα γλυπτά του Παρθενώνα, αλλά αναγκαστικά, εφόσον έπρεπε να επιλέξω, η ιστορία αυτή έμεινε εκτός. Άλλωστε έχουν γραφτεί τόσα για τις λεηλασίες και τις καταστροφές που διέπραξε ο Έλγιν που μια ακόμη ιστορία ίσως δεν θα είχε να προσφέρει κάτι», επισημαίνει η Εύη Πίνη, που αισθάνθηκε «μεγάλη χαρά, όπως είναι φυσικό» για τη βράβευσή της από την Ακαδημία Αθηνών (Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη). Θυμάται δε «με συγκίνηση την τελετή βράβευσης. Και επειδή αυτό συνέβη μέσα στην περίοδο των Χριστουγέννων ήταν σαν να μου έφερε ένα μεγάλο και απρόσμενο δώρο ο Άγιος Βασίλης!», σημειώνει χαρακτηριστικά η συγγραφέας, που ετοιμάζει ένα ακόμα  βιβλίο, το οποίο αφορά πάλι μια υπόθεση αρχαιοκαπηλίας.

«Είναι ένα θέμα που μας ‘καίει’ εμάς τους αρχαιολόγους και γι’ αυτό το επιλέγω, θέλοντας να μιλήσω στο νεανικό κοινό για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς. Αυτή τη φορά όμως δεν θα είναι ιστορικό μυθιστόρημα, αλλά μια υπόθεση μυστηρίου και θα εκτυλίσσεται στο σήμερα», καταλήγει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ.

Ας αναφέρουμε κάποια ενδιαφέροντα στοιχεία από το βιβλίο για τις αρχαιότητες που λεηλατήθηκαν:

Η «κυρά της Ελευσίνας»

«Η Καρυάτιδα του Κέιμπριτζ, όπως ονομάζεται πλέον το άγαλμα, χρονολογείται στον 1ο αι. π.Χ. Ήταν τοποθετημένη στα μικρά προπύλαια του ιερού της Δήμητρας στην Ελευσίνα, μαζί με μία ακόμη Καρυάτιδα, για να στηρίζουν σαν κίονες την οροφή του κτιρίου. Τα δυο γλυπτά καταστράφηκαν όταν λεηλατήθηκε το ιερό της Δήμητρας από τους Γότθους το 395 π.Χ. Η Καρυάτιδα του Κέμπριτζ βρέθηκε το 1676 από χωρικούς της περιοχής. Το άγαλμα έμεινε στη θέση του και συνδέθηκε με λαϊκές δοξασίες, καθώς οι αγρότες τη θεωρούσαν προστάτιδα των καλλιεργειών τους…»

Οι «Αιγινήτες», τα γλυπτά του ναού της Αφαίας

«Ο ναός της Αφαίας είναι κτισμένος στην κορυφή ενός πευκόφυτου λόφου, στο βορειοανατολικό τμήμα της Αίγινας, και χρονολογείται γύρω στο 500/549 π.Χ. Τα γλυπτά που διακοσμούσαν τα αετώματα του ναού της Αφαίας έχουν και τα δύο ως θέμα τους τις μυθικές εκστρατείες στην Τροία, όπου διακρίθηκαν Αιγινήτες ήρωες […] Οι ‘Αιγινήτες’, όταν εκτέθηκαν στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου το 1830, εντυπωσίασαν και εξέπληξαν τους φιλότεχνους της Ευρώπης για τις τολμηρές στάσεις των σωμάτων τους, αλλά και για το χρώμα που σωζόταν σε πολλά σημεία τους …»

Η Αφροδίτη της Μήλου

«Το άγαλμα είναι κατασκευασμένο από παριανό μάρμαρο και χρονολογείται γύρω στα 150-125 π.Χ […] Σύμφωνα με τις αναφορές της εποχής, μαζί βρέθηκαν τρία θραύσματα από χέρια, ίσως της Αφροδίτης. Ένα από τα θραύσματα ήταν το άκρο αριστερού χεριού που κρατούσε μήλο […] Η ιστορία της ανεύρεσης του αγάλματος είναι αρκετά μπλεγμένη, γι’ αυτό και οι αφηγήσεις που μας άφησαν κάποιοι από τους βασικούς πρωταγωνιστές δεν συμφωνούν μεταξύ τους. Γι’ αυτό, ακόμα και σήμερα δεν είμαστε τελείως βέβαιοι πώς ακριβώς βρέθηκε η Αφροδίτη, πώς κατέληξε στα αμπάρια του Εσταφέτ, τι συνέβη στην παραλία και το πιο σημαντικό: βρέθηκαν τα χέρια μαζί με τον κορμό του αγάλματος και, αν βρέθηκαν, τι απέγιναν; … ».

Η εικονογράφηση έγινε από τη Λέλα Στρούτση. Φωτογραφία εξωφύλλου: Εκδόσεις Πατάκη.

Της Ελένης Μάρκου

Ο «Μικρός Πρίγκιπας» του Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ είναι ένα από τα δημοφιλέστερα βιβλία παγκοσμίως, με πωλήσεις που ξεπερνούν τα 200 εκατομμύρια αντίτυπα παγκοσμίως. Ωστόσο, αποτελεί ένα μικρό αίνιγμα.

Φαινομενικά ένα παιδικό βιβλίο, διαβάζεται σαν ένας συνδυασμός παιδικού μύθου, σουρεαλιστικής μυθοπλασίας, ποίησης, απομνημονευμάτων, ονειρικής αφήγησης και πλατωνικού διαλόγου – ένα απίθανο μείγμα που καταφέρνει να είναι βαθιά συγκινητικό και μαγευτικό. Το νόημά του είναι ασαφές, το τέλος του ανοιχτό σε πολλαπλές ερμηνείες. Διαβάζεται σαν παραμύθι ή παραβολή, αλλά αψηφά τους απλούς ορισμούς για το τι είναι παραμύθι.

Παρόλα αυτά, είναι ένα διεθνώς αγαπημένο, σύγχρονο και κλασικό ταυτόχρονα έργο, που φτάνει σε σημαντικές αλήθειες για την παιδική ηλικία και την ενηλικίωση, την αγάπη και τις σχέσεις, το θαύμα, την πίστη, τη λαχτάρα και την απώλεια.

 

Σχετικά με τον συγγραφέα

Μεγάλο μέρος αυτής της μυστηριώδους ιστορίας αντικατοπτρίζει τη ζωή του συγγραφέα της, του Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ, ο οποίος σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια μιας πολεμικής πτήσης στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Γάλλος ποιητής και αεροπόρος γεννήθηκε το 1900 στη Λυών της Γαλλίας και έχασε από ρευματικό πυρετό τον 15χρονο, χρυσομάλλη μικρότερο αδελφό του. Αυτή η πρώιμη απώλεια αντανακλά στο βιβλίο, με τον ομώνυμο Μικρό Πρίγκιπα να παραπέμπει στη φιγούρα του αδελφού του Σαιντ-Εξυπερύ.

 

 

Ο  Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ είχε εμμονή με τις πτήσεις και πέρασε πολλά χρόνια στον αέρα, παρά τις πολλαπλές συντριβές του. Μια φορά έπεσε στην έρημο της Λιβύης – όπως ακριβώς και ο αεροπόρος στον «Μικρό Πρίγκιπα».

Μια άλλη ομοιότητα μεταξύ ζωής και μυθοπλασίας είναι η αναλογία του χαρακτήρα της συζύγου του συγγραφέα, Κονσουέλο, η οποία είχε δύσκολο και απρόβλεπτο ταμπεραμέντο, με τον χαρακτήρα του τριαντάφυλλου στον πλανήτη του Μικρού Πρίγκιπα. Ορισμένοι κριτικοί έχουν παραλληλίσει τα περίπλοκα συναισθήματα του Μικρού Πρίγκιπα για το τριαντάφυλλο και τη σχέση του Σαιντ-Εξυπερύ με τη σύζυγό του. Η ίδια η Κονσουέλο προφανώς είδε αυτή τη σύνδεση – στην αυτοβιογραφία της έδωσε τον τίτλο «Η ιστορία του ρόδου». Πέραν αυτού, ωστόσο, οι άμεσες βιογραφικές αναφορές είναι ελάχιστες.

Το μυθιστόρημα πραγματεύεται θέματα και ερωτήματα οικουμενικά. Αφηγείται την ιστορία ενός πιλότου που συντρίβεται στην έρημο, όπου συναντά ένα παιδί που αναφέρεται απλά ως «ο μικρός πρίγκιπας». Το αγόρι ζητά από τον πιλότο να του ζωγραφίσει ένα πρόβατο για να το πάρει μαζί του στον πλανήτη του, έναν αστεροειδή στο μέγεθος ενός μικρού σπιτιού. Σιγά-σιγά, ο πιλότος μαθαίνει ότι ο πρίγκιπας είχε στον πλανήτη του ένα τριαντάφυλλο, οι συναισθηματικές απαιτήσεις του οποίου οδήγησαν τον πρίγκιπα να εγκαταλείψει τον πλανήτη του, παρά την αγάπη του για το λουλούδι.

Ταξίδεψε σε διάφορους πλανήτες όπου συνάντησε ενηλίκους που αντιπροσωπεύουν ο καθένας έναν τύπο: έναν βασιλιά που δεν κυβερνά τίποτα, έναν ξιπασμένο άντρα που νομίζει ότι όλοι τον θαυμάζουν, έναν μεθύστακα που πίνει επειδή ντρέπεται για το ποτό, έναν επιχειρηματία που νομίζει ότι του ανήκουν όλα τα αστέρια και έναν φανοποιό που ολοκληρώνει μηχανικά την εργασία του μια φορά κάθε λεπτό.

Η επιθυμία του πρίγκιπα για φιλία και συντροφικότητα τον οδηγεί τελικά στη γη, όπου συναντά μια αλεπού που του μαθαίνει για την αγάπη και την αφοσίωση. Ύστερα, συναντά τον πιλότο στην έρημο. Όμως, όσο περισσότερο ταξιδεύει τόσο περισσότερο λαχταρά να επιστρέψει στο τριαντάφυλλό του.

Βαθιά μαθήματα

Η απλότητα της αφήγησης, από την οποία απουσιάζουν οι πολύπλοκοι χαρακτήρες, το ιστορικό πλαίσιο και το ρεαλιστικό σκηνικό, επιτρέπει στην ιστορία να διεισδύσει πιο γρήγορα και άμεσα στα κεντρικά της ζητήματα ακολουθώντας έναν ποιητικό, μυθολογικό δρόμο. Ποια είναι αυτά τα κεντρικά ζητήματα; Για τόσο σύντομο έργο, ο «Μικρός Πρίγκιπας» προσφέρει έναν μακρύ κατάλογο απαντήσεων. Αλλά εδώ θα επικεντρωθώ σε τρία μόνο: την παιδική ηλικία, τη μοναξιά και το πώς μεταμορφώνει τα πάντα το να κοιτάς τον κόσμο με τα μάτια της αγάπης.

Ο αφηγητής πιλότος ξεκινά την ιστορία με ένα ανέκδοτο από την παιδική του ηλικία, όταν οι ενήλικοι δεν κατάφεραν να καταλάβουν μια από τις ζωγραφιές του. Η αδυναμία των «μεγάλων» να καταλάβουν τι έχει πραγματικά σημασία στη ζωή (σε αντίθεση με τα παιδιά) γίνεται ένα επαναλαμβανόμενο θέμα. Εδώ, πρέπει να καταλάβουμε ότι ο όρος «ενήλικος» του Σαιντ-Εξυπερύ δεν αφορά γενικά τους ενηλίκους, αλλά συγκεκριμένα εκείνους που έχουν αποβάλει την παιδική αίσθηση του θαύματος.

 

Το θέμα της παιδικής θεώρησης του κόσμου λαμβάνει περαιτέρω έμφαση σε μια πρώιμη ανταλλαγή απόψεων μεταξύ του πιλότου και του πρίγκιπα. Ο πιλότος είναι απασχολημένος προσπαθώντας να φτιάξει το αεροπλάνο του. Ενοχλείται από τις συνεχείς ερωτήσεις του πρίγκιπα, η τελευταία από τις οποίες αφορά το αν το πρόβατο που ζωγράφισε και χάρισε στον πρίγκιπα θα φάει το λουλούδι στον πλανήτη του. Ο πιλότος, εξοργισμένος, φωνάζει: «Δεν καταλαβαίνεις – είμαι πολύ απασχολημένος με σημαντικά θέματα!»

Ο πρίγκιπας απαντά: «Μιλάς σαν τους μεγάλους! … Τα μπερδεύεις όλα… Τα μπερδεύεις όλα… Τα λουλούδια βγάζουν αγκάθια εδώ και εκατομμύρια χρόνια. Εδώ και εκατομμύρια χρόνια, τα πρόβατα τα τρώνε με τον ίδιο τρόπο. Και δεν είναι σημαντικό να προσπαθήσουμε να καταλάβουμε γιατί τα λουλούδια μπαίνουν σε τόσο μεγάλο κόπο για να αναπτύξουν αγκάθια που δεν τους είναι ποτέ χρήσιμα; Δεν είναι σημαντικός ο πόλεμος μεταξύ των προβάτων και των λουλουδιών; … Και αν ξέρω – εγώ, προσωπικά – ένα λουλούδι που είναι μοναδικό στον κόσμο, που δεν φυτρώνει πουθενά αλλού παρά μόνο στον πλανήτη μου, αλλά που ένα μικρό πρόβατο μπορεί να το καταστρέψει με ένα μόνο δάγκωμα κάποιο πρωί, χωρίς καν να καταλάβει τι κάνει – Α! Νομίζετε ότι αυτό δεν είναι σημαντικό!»

Ο Σαιντ-Εξυπερύ επισημαίνει εδώ πολλά πράγματα: Πρώτον, αυτό που φαίνεται ασήμαντο στους ενηλίκους μπορεί να έχει τεράστια σημασία στα μάτια ενός παιδιού και δεν πρέπει να απορρίπτεται αβασάνιστα από τους μεγάλους. Δεύτερον, οι ασχολίες που ενίοτε απασχολούν τους ενηλίκους – όπως η πρόσθεση ατελείωτων ποσών στην οποία επιδίδεται ο επιχειρηματίας στον μοναχικό του πλανήτη – μπορεί να είναι λιγότερο σημαντικές από κάποια από τα ερωτήματα που έχουν τα παιδιά. Το παιδί ασχολείται με τις λεπτομέρειες: τα πράγματα που γνωρίζει, βλέπει και βιώνει. Θέτει «μη πρακτικές» ερωτήσεις. Για τον λόγο αυτό, το παιδί έχει μερικές φορές περισσότερες πιθανότητες να κατανοήσει τη σπανιότητα και την ομορφιά κάθε καλού πράγματος, ακόμη και του πιο μικρού, του λιγότερο «χρήσιμου», του πιο κρυμμένου.

Ο Μικρός Πρίγκιπας εξηγεί ότι η αγάπη για ένα συγκεκριμένο πράγμα μπορεί να μεταμορφώσει την άποψή μας για ολόκληρο το σύμπαν: «Αν κάποιος αγαπάει ένα λουλούδι, που ανθίζει κάπου πέρα ανάμεσα στα εκατομμύρια αστέρια, νιώθει ευτυχισμένος και μόνο που κοιτάζει τα αστέρια. Μπορεί να πει στον εαυτό του: ‘Κάπου εκεί είναι το λουλούδι μου’.»

 

Η αφοσίωση του Μικρού Πρίγκιπα στο χαμένο του λουλούδι αναδεικνύει το θέμα της μοναξιάς. Η μοναξιά είναι παντού: Ο πιλότος κάνει αναγκαστική προσγείωση στη μέση του πουθενά, απομονωμένος από τον πολιτισμό. Ο Μικρός Πρίγκιπας ζει μόνος του σε έναν μικροσκοπικό πλανήτη μέχρι τον ερχομό του τριαντάφυλλου, το οποίο τελικά αφήνει μόνο του γιατί, σύμφωνα με τα λόγια του, «ήμουν πολύ μικρός για να ξέρω πώς να το αγαπήσω». Όταν ο Μικρός Πρίγκιπας έρχεται στη γη, προσγειώνεται σε μια άδεια, μοναχική έρημο. Η πρώτη του γνωριμία, ένα φίδι, του λέει: «Είναι μοναχικά και μεταξύ των ανθρώπων». Το επόμενο πλάσμα που συναντά ο Μικρός Πρίγκιπας είναι μια αλεπού που είναι τόσο μόνη που παρακαλεί τον Μικρό Πρίγκιπα να την εξημερώσει. Αλλά ο Μικρός Πρίγκιπας πρέπει τελικά να εγκαταλείψει και την αλεπού.

Αυτή η διαπεραστική αίσθηση της απομόνωσης ενισχύει την πολυτιμότητα της αγάπης και των σχέσεων όταν αυτές εμφανίζονται στο βιβλίο, γεγονός που μας επαναφέρει στον τρόπο με τον οποίο η αγάπη μεταμορφώνει το όραμα του ανθρώπου για τη ζωή. Είναι η αλεπού που μιλάει πιο εύγλωττα για το θέμα και τα λόγια φαίνεται να αποκαλύπτουν την καρδιά του βιβλίου. Λέει στον Μικρό Πρίγκιπα: «Αν με εξημερώσεις, τότε θα έχουμε ανάγκη ο ένας τον άλλον. Για μένα, θα είσαι μοναδικός στον κόσμο. Για σένα, θα είμαι μοναδική στον κόσμο […] Θα είναι σαν να ήρθε ο ήλιος να λάμψει στη ζωή μου. Θα γνωρίσω τον ήχο ενός βήματος που θα είναι διαφορετικό από όλα τα άλλα. Τα άλλα βήματα με στέλνουν βιαστικά πίσω κάτω από το έδαφος. Το δικό σου θα με καλεί, σαν μουσική, να βγω από το λαγούμι μου. Και μετά κοίτα: βλέπεις τα χωράφια με τα σιτηρά εκεί κάτω; Δεν τρώω ψωμί. Αυτό δεν μου είναι χρήσιμο. Τα σιτοχώραφα δεν έχουν τίποτα να μου πουν. Και αυτό είναι λυπηρό. Αλλά εσύ έχεις μαλλιά που έχουν το χρώμα του χρυσού. Σκέψου πόσο υπέροχα θα είναι όταν με εξημερώσεις! Το σιτάρι, που είναι επίσης χρυσό, θα σε φέρνει στη σκέψη μου. Και θα μου αρέσει να ακούω τον άνεμο στο σιτάρι.»

Η σχέση ανάμεσα στο αγόρι και την αλεπού αλλάζει τα πάντα, ακόμη και τη σημασία ενός χωραφιού με σιτάρι. Η πιο πολυδιαφημισμένη ρήση του μυθιστορήματος προέρχεται επίσης από την αλεπού: «Μόνο με την καρδιά μπορεί κανείς να δει σωστά – το ουσιώδες είναι αόρατο στο μάτι».

 

Όταν αγαπάμε κάτι και δεσμευόμαστε, αυτό γίνεται πολύτιμο και μοναδικό. Ο Μικρός Πρίγκιπας αντιλαμβάνεται την αξία του τριανταφύλλου του ακριβώς επειδή είναι δικό του. Το περιποιείται, το φροντίζει και το ανέχεται – εκείνο συγκεκριμένα, όχι οποιοδήποτε λουλούδι. Και αυτό βάζει όλο τον κόσμο του να φλέγεται με μια νέα λάμψη. Τα πάντα γίνονται πολύτιμα υπό το φως αυτής της κεντρικής αγάπης. Τα πάντα την αντανακλούν, έτσι ώστε να βλέπουμε τον κόσμο, ας πούμε, με πιο καθαρά μάτια.

Ο Μικρός Πρίγκιπας το διδάσκει αυτό στον αεροπόρο: «Τα αστέρια είναι όμορφα εξαιτίας ενός λουλουδιού που δεν φαίνεται. … Αυτό που κάνει την έρημο όμορφη είναι ότι κάπου κρύβει ένα πηγάδι.»Το παιδί και ο ενήλικος με την παιδική ματιά βλέπουν πέρα από την απλή επιφάνεια των πραγμάτων, ξέρουν ότι στην καρδιά του κόσμου, και σε όλες τις ιδιαιτερότητες του κόσμου, κρύβεται κάτι αξιαγάπητο – αρκεί να το δούμε και να αγαπήσουμε.