Παράδοση

«Τόση υπομονή χρειάζεται ο Χριστιανός όση αυτή του ψηφιδογράφου» – Χρυσόστομος,  Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, 4ος αιώνας μ.Χ.

Ναι ! Ο Γραμματικός του σύντομου βίου σου δεν καταγράφει στα κιτάπια του τον χρόνο που χρειάστηκες γι’ αυτήν τη μνημειακή σπουδαία τέχνη. Στη δωρίζει.

Μετά από τη συνοπτική προσέγγιση που επιχειρήθηκε στην ιστορία του ψηφιδωτού και στην πορεία που ακολούθησε από τους αρχαίους πολιτισμούς της Μεσοποταμίας μέχρι τη σύγχρονη εποχή*, αξίζει να αναφερθούν μερικές ιδιαίτερες τεχνικές που αναπτύχθηκαν στην Ιταλία κυρίως, αλλά και την Ελλάδα: τις μινιατούρες, το μωσαϊκό και το opus sectile.

Μινιατούρα: Η τέχνη των μικροσκοπικών θαυμάτων

Στις αρχές της δεκαετίας του 1870, όταν το εργαστήριο του Βατικανού πέρασε μία κρίσιμη περίοδο, η Ρώμη είδε τα πρώτα βήματα ενός νέου είδους μωσαϊκού που χρησιμοποιεί γυαλί που μοιάζει με νήμα. Η εφεύρεση αποδίδεται γενικά στον Τζάκομο Ραφαέλλι [Giacomo Raffaelli 1753-1836], έναν αναγνωρισμένο και ιδιαίτερα επιδέξιο  ζωγράφο και ψηφοθέτη του 18ου αιώνα. Αυτή η νέα διαδικασία προέκυψε από έναν τύπο ποτηριού του Mattioli, το οποίο αν ξαναζεσταινόταν σε φλόγα, γινόταν εύπλαστο και μπορούσε να επιμηκυνθεί τόσο ώστε να παραχθούν μακριές λεπτές ράβδοι γνωστές ως filati – μια εξαιρετική ‘μητέρα’ για τις πιο μικρές ψηφίδες, πλάτους ακόμη και 1 χιλ.

Από την αρχή, το μικροσκοπικό, λεπτομερές μωσαϊκό εφαρμόστηκε σε μικρά αντικείμενα προσωπικής χρήσης, όπως ταμπακιέρες, φιάλες αρωμάτων και κοσμήματα, ή σε έπιπλα, όπως χαρτόβαρα (πρες παπιέ), βάζα και γενικά είδη οικιακής χρήσης. Στις διακοσμητικές εργασίες, οι πιο αξιοσημείωτες ιδέες αφορούσαν τη διακόσμηση τραπεζιών, ντουλαπιών, επίπλων με τοίχους και τζακιών. Ένας από τους πρώτους γνωστούς που χρησιμοποίησαν μωσαϊκό για έπιπλα ήταν ο Πομπέο Σαβίνι [Pompeo Savini, 1753-1836], ο οποίος το 1787 έφτιαξε ένα τραπέζι για τον Στανισλάς Αύγουστο της Πολωνίας.

 

Opus sectile

Το Opus sectile είναι μία μορφή ψηφιδογραφίας που διαδόθηκε στον αρχαίο και μεσαιωνικό ρωμαϊκό κόσμο. Είναι, θα λέγαμε, μία διαδικασία ένθεσης τεμαχίων μαρμάρου ή κεραμικών πλακιδίων προκειμένου να αποδοθεί το ευφρόσυνον μίας σύνθεσης.

Σε αυτήν την τεχνική, οι ψηφίδες κόβονται σε μεγάλα κομμάτια και κάθε μία αντιπροσωπεύει μία φόρμα. Σε αντίθεση με τα συμβατικά ψηφιδωτά, όπου οι ψηφίδες έχουν παρόμοιο μέγεθος και σχήμα, στο Opus sectile η το κάθε κομμάτι έχει το δικό του ιδιαίτερο σχήμα, με τα μεγέθη να κυμαίνονται ανάλογα με τις ανάγκες της σύνθεσης.

 

 

Εμφανίστηκε αρχικά στη Ρώμη του 1ου αι. π.Χ., με την ονομασία sectilia pavimenta. Μετά τις πρώτες επιτυχημένες εφαρμογές σε δημόσια κτίσματα και μνημεία, δοκιμάστηκε και σε ιδιωτικούς χώρους, ωστόσο λόγω του αυξημένου κόστους, δεν εξελίχθηκε ιδιαίτερα εκεί.

 

 

 

Τα μωσαϊκά μια παρελθούσης εποχής

Από τα τέλη του 19ου αιώνα, αλλά και στα κατοπινά χρόνια, άνθησε στην Ελλάδα μία τέχνη για την επίστρωση δαπέδων  που άφησε εξαιρετικά δείγματα, πλούσια ενίοτε με διακοσμητικά σχέδια, όταν η επίστρωση γίνονταν στον εσωτερικό χώρο των εκκλησιών.

Στο κέντρο της Αθήνας,  στο Ιλίου Μέλαθρον του Σλήμαν, υπό την επίβλεψη του αρχιτέκτονα Ερνέστου Τσίλλερ, δημιουργήθηκαν δάπεδα εξαιρετικού κάλλους από σπουδαίους Ίταλούς τεχνίτες. Είναι το κτίριο που στεγάζει σήμερα το Νομισματικό Μουσείο.

 

Του Γιάννη Λουκιανού

Το κείμενο είναι από το βιβλίο του Γιάννη Λουκιανού «Η τέχνη του ψηφιδωτού και η τεχνική του», Αθήνα 2011, εκδόσεις βότσαλο, β΄ έκδοση.  Από το ίδιο βιβλίο προέρχονται και οι εικόνες, εκτός από εκείνες των οποίων αναφέρεται η πηγή τους.

© Γιάννης Λουκιανός

Ο Γιάννης Λουκιανός γεννήθηκε στην Ίο των Κυκλάδων, πήρε μαθήματα σχεδίου και χρώματος και επιδόθηκε στην τέχνη του ψηφιδωτού και του βοτσαλωτού, κοσμώντας κτίρια και αυλές, μεταξύ των οποίων κατοικία στη Βέρνη της Ελβετίας και η αποκατάσταση του βοτσαλωτού διάκοσμου της ιστορικής αυλής της Μητρόπολης της Σύρου και άλλων εκκλησιών.

Για την τέχνη του ψηφιδωτού και του βοτσαλωτού έχει μιλήσει σε πολλά σχολεία, σε Διεθνή Συνέδρια (Αθήνα 2010-Κύπρος 2012) καθώς και στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, και έχει γράψει σε περιοδικά και σε τοπικές εφημερίδες. Έχει γράψει ακόμη αρκετά δικά του βιβλία, με σημαντικότερα τα:

«Οι βοτσαλωτές αυλές των Κυκλάδων», Αθήνα 1998, αυτοέκδοση (3 εκδόσεις)
«Οι βοτσαλωτές Αυλές του Αιγαίου», Αθήνα 1999, αυτοέκδοση (εξαντλημένο)
«Η τέχνη του ψηφιδωτού και η τεχνική του», Αθήνα 2002 και 20011
Έχει διδάξει την τέχνη του ψηφιδωτού σε επιδοτούμενα σεμινάρια (Σύρος, Ίος κ.ά.), καθώς και στα παιδιά του ΚΔΑΠ στην Ίο.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

* Τα προηγούμενα άρθρα της σειράς «Η τέχνη του ψηφιδωτού – Μια προσέγγιση σε μια πανάρχαια μνημειακή τέχνη» είναι τα εξής:

Α΄μέρος: Ελληνιστική περίοδος

Β΄μέρος: Ρωμαϊκή περίοδος

Γ΄μέρος: Βυζάντιο

Δ΄μέρος: Σύγχρονη εποχή

Ε΄μέρος: Η τεχνική

 

Εμείς έχουμε την Νέα Υόρκη, αλλά η Αγγλία έχει την παλαιά Υόρκη (Γιορκ), έναν από τους κορυφαίους προορισμούς της χώρας εκτός του Λονδίνου. Η πόλη προσφέρει μια γοητευτική περιοδεία ιστορικών σημείων μαζί με άνετη ατμόσφαιρα για περπάτημα—όλα περιτριγυρισμένα από τα τρομερά μεσαιωνικά τείχη της.

Το Γιορκ έχει μια πλούσια, μακρά ιστορία, αρχικά ως Ρωμαϊκή επαρχιακή πρωτεύουσα το 71 μ.Χ., πρωτεύουσα του Αγγλο-Σαξονικού βασιλείου της Νορθούμπρια μετά την πτώση της Ρώμης, και ως εμπορικό κέντρο επονομαζόμενο Γιόρβικ από τον 9ο έως τον 11ο αιώνα. Σαν να μετράς τους δακτυλίους σε ένα δέντρο, μπορείς να μετρήσεις τις εποχές του Γιορκ από τα διαφορετικά τούβλα στο τείχος της πόλης: Ρωμαϊκά στην βάση, μετά Δανικά, Νορμανδικά, και η «νέα» προσθήκη—από τον 14ο αιώνα.

Αργότερα, ο Ενρίκος VIII χρησιμοποίησε τον όμορφο καθεδρικό της πόλης ως το βόρειο κέντρο της Αγγλικανικής του εκκλησίας. Ο μεγαλοπρεπής καθεδρικός του Γιορκ—η μεγαλύτερη γοτθική εκκλησία της Αγγλίας—είναι εύκολα το κορυφαίο σημείο της πόλης. Για να τον βιώσετε σε μουσική και πνευματική δράση, πηγαίνετε στην απογευματινή λειτουργία. Ο καθεδρικός είναι επίσης διάσημος για το Μεγάλο Ανατολικό Παράθυρό του, με βαμμένο (και όχι εμποτισμένο) γυαλί: Έχει το μέγεθος γηπέδου τέννις και είναι ένας από τους μεγάλους θησαυρούς μεσαιωνικής τέχνης στην Ευρώπη. Οι όμορφοι πύργοι του καθεδρικού γίνονται σημείο πλοήγησης καθώς εξερευνάς την πόλη—ή μπορείς να ακολουθήσεις τις στρατηγικά τοποθετημένες πινακίδες, που βοηθούν τους τουρίστες δείχνοντας την κατεύθυνση όλων των σημείων ενδιαφέροντος.

Αν και μόνο ίχνη έχουν μείνει από τους περισσότερους οικισμούς των Σκανδιναβών, το «Γιόρβικ» ήταν η γιορτή του αρχαιολόγου, η καλύτερα διατηρημένη πόλη των Βϊκινγκ που έχει ποτέ εκσκαφεί. Όταν τελείωσαν οι αρχαιολόγοι, ο χώρος εκσκαφής μετατράπηκε στο Κέντρο Βίκινγκ Γιόρβικ. Επισκέπτες ανεβαίνουν σε ένα όχημα τύπου «πειρατές Καραϊβικής» και κάνουν μια διαδρομή μέσα από τον επαναδημιουργημένο δρόμο των Βίκινγκ, που έχει και κινούμενους ρομποτικούς χαρακτήρες. Η βόλτα μετά πηγαίνει στον χώρο ανασκαφής—τα διαλυμένα από τον χρόνο ερείπια μιας κάποτε ζωντανής πόλης. Αν και πρωτοποριακό το 1984, το Γιόρβικ μοιάζει τουριστικό σήμερα.

Για τα αντικείμενα των Βίκινγκ, όμορφα εξηγημένα και σε ιστορικό πλαίσιο χωρίς πλήθη, επισκεφθείτε το κοντινό Μουσείο Γιόρκσιρ. Χτισμένο στα απομεινάρια αυτού που κάποτε ήταν το πλουσιότερο αβαείο της βόρειας Αγγλίας, τα εκθέματά του λένε την ιστορία της ζωής εδώ για τους μοναχούς, πως όλο αυτό τελείωσε, και πολλά περισσότερα. Η αρχαία Ρωμαϊκή συλλογή περιέχει εκθέματα καθημερινής ζωής από περίεργες φιγούρες έως το κρανίο ενός άντρα που σκοτώθηκε με ένα χτύπημα σπάθης στο κεφάλι—κάνοντάς το οπτικά σαφές ότι ο αγώνας μεταξύ Ρωμαίων και βαρβάρων ήταν βίαιος. Το Γιορκ προσέλκυσε στρατιώτες, συγκεντρώνοντας μια μεγάλη συλλογή όπλων ανά τους αιώνες. Ένα από τα δημοφιλή σημεία του μουσείου είναι ένα Αγγλο-σαξονικό χάλκινο κράνος του ογδόου αιώνα.

Στην εγγύς περιοχή, το μουσείο Κάστρου Γιορκ είναι ένα παλιού τύπου σόου ενός ήρεμου Βικτωριανού σπιτιού. Αγγλικά ενθύμια από τον 18ο, 19ο, και 20ο αιώνα εκτίθενται έξυπνα σε μια τεράστια συλλογή εργαστηρίων, παλαιών καταστημάτων, και πάλαι ποτέ σαλονιών.

Καθώς οι πόλεις άρχισαν να μοντερνοποιούνται από το 1930, ο ιδρυτής του μουσείου αναγνώρισε την ανάγκη να διατηρήσει τα στοιχεία της Αγγλικής κληρονομιάς πριν εξαφανιστούν ολοκληρωτικά. Συνέλεξε ολόκληρα καταστήματα και τα επανασυναρμολόγησε εκεί. Στην Κίρκγκεϊτ, τον «δρόμο» που είναι το δημοφιλέστερο τμήμα του μουσείου, μπορείς να περπατήσεις μέσα σε πραγματικού μεγέθους αναδημιουργίες ενός κρεοπωλείου, αρτοποιείου, σιδηρουργείου, καταστήματος παιχνιδιών, και κουρείου του Λίνκολνσιρ. Τα καταστήματα είναι γεμάτα με τα πραγματικά εμπορεύματα του καιρού. Στα γλυκίσματα, μια φορά άκουσα Αγγλίδες γιαγιάδες να γελάνε και να θυμούνται τα λαχταριστά «γουρούνια μπαχαρικών», «σφαίρες τόγκο», «βραστά γλυκά δυόσμου», και «διαμάντια συνομιλίας.»

Ακριβώς έξω από τα τείχη της πόλης, κοντά στον σταθμού του τρένου, είναι το Εθνικό Μουσείο Σιδηροδρόμων, που δείχνει δύο αιώνες Βρετανικής σιδηροδρομικής ιστορίας. Στην Βιομηχανική Εποχή, το Γιορκ ήταν το κέντρο σιδηροδρόμων της βόρειας Αγγλίας. Το μουσείο φιλοξενεί μια σειρά όμορφα διατηρημένων ιστορικών τρένων που φαίνονται μέσα σε ένα πολύ μεγάλο κυκλικό κτήριο. Μια ατμομηχανή έχει ανοιχτεί στα δύο, και φαίνονται τα πιστόνια, οι τροχοί οδήγησης, και ένα κουτί καπνού σε δράση. Τα εκθέματα ακολουθούν την εξέλιξη της ατμοκίνητης μεταφοράς από τα πρώτα τρένα όπως ένα του 1830 έως το αεροδυναμικό Μάλλαρντ—διάσημο ως το πρώτο τρένο που ταξίδεψε με τρία χιλιόμετρα το λεπτό, ένα θαύμα για το 1938.

Το σημείο εστίασης του ημιξύλινου κέντρου της πόλης του Γιορκ είναι ο μεσαιωνικός δρόμος των κρεοπωλείων, τα Σφαγεία, με τους σκουριασμένους παλιούς γάντζους κρυμμένους κάτω από γεισώματα (το όνομα του δρόμου [Σαμπλς] προέρχεται από το «σάμμελ»—τον πάγκο κοπής ενός κρεοπώλη). Έξι εκατοντάδες χρόνια πριν, ματωμένα κομμάτια κρεάτος κρέμονταν εδώ, στάζοντας στην αποχέτευση που ακόμα φαίνεται στο κέντρο του δρόμου. Αυτό το σφαγείο εμπορικής βαρύτητας έδωσε στην γλώσσα μας μια νέα λέξη. Και αυτό που κάποτε ήταν «σφαγεία» είναι τώρα μια πολυσύχναστη οδός ξύλινης αρχιτεκτονικής Τυδόρ με τουριστικά καταστήματα.

Για να φύγετε από τον θόρυβο, δοκιμάστε την βόλτα τριών χιλιομέτρων καταμήκος του ποταμού Ουζ και πάνω από την όμορφη γέφυρα Μιλένιουμ. Ακολουθώντας το μονοπάτι δίπλα στις δεμένες βάρκες του ποταμού πίσω στην πόλη και βλέποντας τους στιβαρούς πύργους του καθεδρικού, διαλογιστείτε πως η κατανόηση της ζωηρής ιστορίας αυτής της ενδιαφέρουσας πόλης δίνει ακόμα μεγαλύτερη επιβράβευση αν την επισκεφθείτε.

του Ρικ Στηβς

Αγαπητοί Αναγνώστες: Θα θέλαμε πολύ να σας ακούσουμε. Για ποια θέματα θα θέλατε να διαβάσετε; Παρακαλούμε στείλετε την γνώμη σας και ιδέες στο features@epochtimes.nyc.

Η φύση αποτελεί το μεγαλύτερο φαρμακείο. Η χλωρίδα κρύβει μυστικά ομορφιάς και υγείας, προτείνοντας για κάθε πρόβλημα την καλύτερη δυνατή λύση. Με το πέρασμα των χρόνων, ο άνθρωπος εγκατέλειψε τις θεραπείες της φύσης και έστρεψε το ενδιαφέρον του στα παρασκευάσματα των χημικών εργαστηρίων. Σήμερα, ανακαλύπτουμε εκ νέου τις ευεργετικές ιδιότητες των βοτάνων.

Στην ελληνική φύση ευδοκιμούν μυριάδες βότανα, τα οποία θεραπεύουν εξωτερικές και εσωτερικές παθήσεις, τονώνουν τον οργανισμό και φροντίζουν την εύρυθμη λειτουργία του.

Ο κατάλογος είναι μακρύς. Εμείς, εδώ, θα παρουσιάσουμε ενδεικτικά ορισμένα βότανα, από το Α ως το Ω.

Αγριάδα (Cynodondactylon)

Αν και ζιζάνιο, είναι από τα πιο χρήσιμα φαρμακευτικά φυτά και περιλαμβάνεται σε πολλούς συνδυασμούς για τη θεραπεία του προστάτη. Φυσικό αντιβιοτικό και από τα πιο φημισμένα διουρητικά. Είναι μαλακτικό χωρίς παρενέργειες, καθαρίζει τον οργανισμό από τις τοξίνες και μειώνει τη χοληστερίνη του αίματος. Βοηθά να αντιμετωπίσουμε τους κολικούς του συκωτιού, τις πέτρες της χολής και των νεφρών, στη χρυσή και την κυτταρίτιδα. Δρα ως αντισηπτικό και αντιφλεγμονώδες σε ουρικές λοιμώξεις, όπως κυστίτιδα, ουριθρίτιδα, προστατίτιδα (σε άριστο συνδυασμό με αχίλλεια), σε ρευματισμούς, αρθριτικά, δερματικές παθήσεις και ηπατίτιδα.

Αγριμόνιο ευπατόριο (Agrimonia Eupatoria)

Το αγριμόνιο χρησιμοποιείται από τους βοτανοθεραπευτές σήμερα κυρίως ως τονωτικό του πεπτικού συστήματος και για την επούλωση πληγών. Θεωρείται ιδιαίτερα αποτελεσματικό για τα έλκη, τους κωλικούς και τη διάρροια.Οι τανίνες που περιέχει σε συνδυασμό με φοτοστερίνη και γόμμα του προδίδουν διουρητικές, στυπτικές και αντιφλεγμονώδεις ιδιότητες. Το αγριμόνιο στη λαϊκή θεραπευτική χρησιμοποιήθηκε για την επούλωση ανοιχτών πληγών, για τσιμπήματα εντόμων, δαγκώματα φιδιών και διάλυση αποστημάτων.

Αχίλλεια η χιλιόφυλλος (Achillea Μillefolium)

Τονωτικό για τους κουρασμένους. Για διαταραχές στην εμμηνόπαυση και σπασμούς της μήτρας, κρυολογήματα, κολίτιδα, αρθριτικά, πόνους περιόδου και ρευματισμούς. Επίσης, καθαρίζει το αίμα, βοηθάει στην ακμή, το άσθμα, ανακουφίζει από τις ανωμαλίες στην κυκλοφορία του αίματος (γι’ αυτό χρησιμοποιείται σε κιρσούς και φλεβίτιδες). Κάνει καλό στο λιπαρό δέρμα και το καθαρίζει σε βάθος, θεραπεύει πολλές δερματοπάθειες, όπως έρπη, φλεγμονές δέρματος, καλόγερους, αλλεργίες, φαγούρα, λειχήνες. Επειδή καθαρίζει το αίμα, χρησιμοποιείται εσωτερικά σαν έγχυμα σε δερματοπάθειες. Θεραπεύει ραγάδες της θηλής του μαστού και ραγάδες των χεριών. ανακουφίζει και θεραπεύει τις αιμορροΐδες. Εμποδίζει την τριχόπτωση αν κάνουμε συχνές εντριβές με αφέψημα αχιλλέας. Έχει παυσίπονες ιδιότητες, και αν μασήσουμε φρέσκα φύλλα αχίλλειας, υποχωρεί (προσωρινά) ο πονόδοντος.

Αψιθιά (ArtemisiaAbsinthium)

Διεγείρει το πεπτικό και καταπολεμά τη δυσπεψία. Αυξάνει την οξύτητα του στομάχου και την παραγωγή της χολής και ενισχύει την πέψη και την απορρόφηση των θρεπτικών ουσιών, βοηθώντας έτσι και σε άλλες παθήσεις.

Στη θεραπευτική, χρησιμοποιούνται οι σπόροι της αψιθιάς. Εξωτερικά, μπορεί να χρησιμοποιηθεί και ως αντισηπτικό.

Γενικά, σε μέτριες δόσεις, διεγείρει το στομάχι, αυξάνει την όρεξη, διευκολύνει την πέψη, επιταχύνει την κυκλοφορία του αίματος, προκαλεί εκκρίσεις, συντελλεί στο αδυνάτισμα και χωνεύει τα λίπη.  Έχει ευεργετική δράση στους διαβητικούς και βοηθά στην καταπολέμηση των ρευματισμών. Μπορεί να χρησιμοποιηθείγια την καταπολέμηση της αναιμίας, ως αντιπυρετικό, ενώ έχει και διουρητικές ιδιότητες.

Καταπολεμά την επιληψία, ζαλάδες, λιποθυμίες. Αυξάνει την παραγωγή χολής. Σταματά τη διάρροια, εμετούς. Βοηθά στο αδυνάτισμα και την ανεπάρκεια ήπατος.

Βασιλικός  (Ocimum basilicum)

Διώχνει τους νευρικούς πονοκεφάλους, ανοίγει την όρεξη. Ενισχύει τη μνήμη και καταπολεμά τη μελαγχολία, το άγχος, τις ζαλάδες, τις εντερικές διαταραχές και τον τυμπανισμό της κοιλιάς, τη ναυτία και το κρυολόγημα. Δρα και ως χωνευτικό.

Βαλεριάνα (Valeriana officinalis)

Ηρεμιστικό, υπνωτικό και αγχολυτικό. Καταπραΰνει τις αϋπνίες, τα νεύρα, το άγχος, τις ημικρανίες, τη νευρασθένεια, τον πονοκέφαλο και τις καούρες του στομάχου. Κατευνάζει την υπερένταση, τις νευρώσεις, το νευρικό άσθμα, την επιληψία και την ταχυκαρδία. Θεωρείται χρήσιμη σε περιπτώσεις αρθρίτιδας, υπέρτασης,κολικών, ρευματικών πόνων, ημικρανίας, πονόδοντου και δυσμηνόρροιας. Προσοχή! Οι μεγάλες δόσεις βαλεριάνας προκαλούν κακή διάθεση. Αντεδείκνυται κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και του θηλασμού, καθώς και σε περιπτώσεις ήπιας κατάθλιψης.

Βήχιο (Tussilago farfara)

Για κρυολόγημα και βήχα.

Δάφνη (Laurus nobilis)

Η σκόνη ξερών δαφνόφυλλων σταματάει την αιμορραγία της μύτης. Δυναμώνει τα μαλλιά και τα βάφει μαύρα, σταματά την τριχόπτωση. Ανακουφίζει τον πόνο από ρευματισμούς και αρθριτικά. Χρησιμοποιείται και στο φαγητό.

Δεντρολίβανο (Rosmarinus officinalis)

Για κολίτιδα, διάρροια, βρογχίτιδες, άσθμα και γρίπη, εντερικές διαταραχές, ρευματισμούς. Τονώνει την όρεξη.

Δίκταμο (Origanum dictamnus)

Καταπραΰνει τους πόνους του στομαχιού και των εντέρων. Σε πονοκεφάλους, πονόδοντο και σκορβούτο.Είναι διουρητικό και βοηθάει τις γυναίκες να γεννούν πιο εύκολα και γρήγορα.

Δυόσμος (Mentha spicata)

Για τη χοληστερίνη, τις αϋπνίες, τις κράμπες, τον ξερόβηχα, την αμυγδαλίτιδα. Για πονόδοντο, ρευματισμούς. Συνιστάται σε περιπτώσεις δυσπεψίας και διάρροιας. Επίσης, στρώνει το στομάχι μετά από εμετό.

Ευκάλυπτος (Eucalyptus)

Είναι χρήσιμος για τους διαβητικούς γιατί έχει υπογλυκαιμική δράση. Κατεβάζει τον πυρετό. Καταπραΰνει τον βήχα, το άσθμα, τη γρίπη, τη βρογχίτιδα, τις νευραλγίες και τον πονόλαιμο. Κατάλληλος για εισπνοές σε περιπτώσεις ιγμορίτιδας και βρογχικών. Όταν βράζουμε ευκάλυπτο, οι ατμοί ιονίζουν την ατμόσφαιρα του δωματίου και την καθαρίζουν.

Θρούμπι (Satureja)

Για το στομάχι, τη ναυτία, την ξινίλα. Βοηθητικό για την αϋπνία, τα αρθριτικά, τους ρευματισμούς, το άσθμα, τον βήχα. Ανοίγει την όρεξη, και σταματάει τους κολικούς και τη διάρροια. Χρήσιμο σε περιπτώσεις πνευματικής και σεξουαλικής ατονίας.

Θυμάρι (Thymus vulgaris)

Καταπραΰνει το άγχος, την κατάθλιψη, τις ημικρανίες, τα νεύρα. Καταπολεμά τη γρίπη, τα κρυολογήματα, τον βήχα και το άσθμα, τις δερματοπάθειες, τη λευκόρροια. Επουλώνει τις πληγές και τα εγκαύματα και ρίχνει τα σπυριά. Καλό για το κυκλοφορικό, απαραίτητο για τους υποτασικούς.

Ιβίσκος (Hibiscus)

Για χοληστερίνη, τριγλυκερίδια, κυκλοφορικό, ζάχαρο/διαβήτη, αδυνάτισμα, πονοκέφαλο.

Κάρδαμο (Cardamomum)

Περιέχει βιταμίνες, ιώδιο,σίδηρο, ασβέστιο, είναι καρδιοτονωτικό, καθαρίζει το αίμα και αφαιρεί φακίδες και πανάδες.

Καλέντουλα (Calendula)

Δυναμώνει την καρδιά. Κατάλληλη για προβλήματα με το συκώτι, ουρική αρθρίτιδα, πρηξίματα και δερματικές παθήσεις.

Λουΐζα (Aloysia citrodora ή Lippia citriodora)

Διώχνει τον πονοκέφαλο, τον πονόματο, τους πόνους των ρευματισμών. Κάνει καλό στις στομαχικές ανωμαλίες, ενισχύει στις δίαιτες αδυνατίσματος. Καταπολεμά την αϋπνία που προέρχεται από νευρική κούραση.

Λαδανιά (Cistus salviifolius)

Χρησιμοποιείται ως καταπραϋντικό, σπασμολυτικό, αποτοξινωτικό. Για την αντιμετώπιση της αϋπνίας, της διάρροιας, του πονόδοντου. Για εντριβές σε περιπτώσεις κρυολογήματος ή βρογχίτιδας, για τα άλατα και τον τέτανο.

Λεβάντα (Lavandula)

Για κάθε πόνο, ακόμα και της καρδιάς, για ημικρανίες, πονοκεφάλους, κακή χώνεψη και λιποθυμία. Επουλώνει πληγές, εγκαύματα, ακμή, ψώρα. Κατεβάζει την υπέρταση και την ταχυπαλμία. Χρησιμοποιείται, ακόμη, ως σκωροαπωθητικό.

Μαντζουράνα (Origanum majorana)

Καταπολεμά το άγχος, τους πονοκεφάλους, το κρυολόγημα, τις αμυγδαλές, την αϋπνία. Βοηθά τον οργανισμό να διώξει τις τοξίνες και ανακουφίζει από τα πρηξίματα, τη δυσπεψία και τον πονόκοιλο.

Μαραθόσπορος

Ανακουφίζει από τα αρθριτικά, το άσθμα, τον βήχα, τον τυμπανισμό, τον πονόκοιλο, την ολιγουρία. Σταματά τον εμετό. Βοηθάει στο αδυνάτισμα.

Μελισσόχορτο (Melissa officinalis)

Τονωτικό για την καρδιά, τον εγκέφαλο, το πεπτικό σύστημα, τη μελαγχολία. Καταπραΰνει νευρασθένειες, ζαλάδες, βουητό στα αυτιά, άσθμα, νευραλγίες των δοντιών και των αυτιών. Ανακουφίζει από τον τυμπανισμό της κοιλιάς, τον πόνο από τσιμπήματα σφήκας και άλλων εντόμων.

Μέντα (Mentha Piperita)

Εξαιρετικά αντισηπτική, καταπολεμά δραστικά το συνάχι, τον βήχα, τη βρογχίτιδα, τον πονόλαιμο και τη γρίπη. Είναι χωνευτική και έχει την ιδιαιτερότητα να είναι ηρεμιστική σε μικρή δόση και αφροδισιακή σε μεγάλη δόση. Το τσάι μέντας είναι χωνευτικό και τονωτικό.

Μολόχα (Malva sylvestris)

Για άσθμα, βήχα, λαρυγγίτιδα, πονόλαιμο.

Πασιφλόρα (Passiflora)

Καταπραΰνει τα νεύρα και το άγχος. Ηρεμιστικό και τονωτικό σε περιπτώσεις υπερκόπωσης. Ελαττώνει ελαφρά την αρτηριακή πίεση.

Παλιούρι (Paliurus)

Για τη δυσκοιλιότητα.

Πολύκομπο (Equisetum)

Σκοτώνει τα σκουλήκια και τα παράσιτα των εντέρων. Σταματάει την αιμορραγία της μύτης και των αιμορροΐδων. Επουλώνει πληγές και έλκη. Χρησιμοποιείται για κολικούς και πέτρες στα νεφρά.

Πολυτρίχι (Adiantum capillus-veneris)

Είναι τονωτικό των μαλλιών και σταματάει την τριχόπτωση και την πιτυρίδα. Ανακουφίζει τη βρογχίτιδα, την καταρροή, τον ξερόβηχα, το άσθμα και τα κρυολογήματα.

Ρίγανη (Origanum vulgare)

Για το φαγητό, τον πονόδοντο, τους ρευματισμούς, τις εντερικές διαταραχές και τον πονόκοιλο. Σταματά τη διάρροια.

Σαμπούκος (Sambucus nigra)

Χρησιμοποιείται σε νευραλγίες. Για κυστίτιδες, αμυγδαλίτιδες, πονόματο, πονόδοντο, φαρυγγίτιδα και πονόλαιμο. Καθαρίζει το αίμα.

Σπαθόχορτο (Hypericum perforatum)

Κοινώς βαλσαμόχορτο ή βάλσαμο, είναι γνωστό για την επουλωτική του δράση σε εγκαύματα, πληγές, δαγκώματα εντόμων. Καταπραΰνει τις πνευμονικές ενοχλήσεις, αλλά και τη μελαγχολία, την αϋπνία, το έλκος στομάχου. Καταπολεμά τα παράσιτα των εντέρων και τη δυσπεψία.

Σκορπίδι (Asplenium Ceterach)

Γνωστό και ως σκορπιδόχορτο, διαλύει τις πέτρες των νεφρών, είναι αποχρεμπτικό, καταπραϋντικό, διουρητικό.

Σιναμική (Senna alexandrina)

Για τη δυσκοιλιότητα.

Ταραξάκο (Taraxacum officinale)

Για τη χοληστερίνη, τους ερεθισμούς του δέρματος, τα πρηξίματα, τις καούρες στο στομάχι, τον πόνο στο συκώτι, την αρθρίτιδα, τον διαβήτη και τον πυρετό.

Τίλιο (Tilia)

Γνωστό και ως φλαμούρι ή φιλύρα. Ηρεμιστικό για τα νεύρα, τις ημικρανίες, τις νευραλγίες, τις ζαλάδες, τις αϋπνίες. Για βήχα, κρυολογήματα, εμετό, ρευματισμούς, αρθριτικά, δυσπεψία.

Τσάι του βουνού (Sideritis)

Για γρίπη και πονόλαιμο. Τονωτικό του σώματος και του εγκεφάλου, καταπολεμά την αρτηριοσκλήρωση, τον πονοκέφαλο, την ευκοιλιότητα και τη μεσογειακή αναιμία.

Τσουκνίδα (Urtica)

Διαλύει το ουρικό οξύ και τις πέτρες στη χολή. Καταπολεμά τις αιμορραγίες, την αιματουρία, την αναιμία, την ατονία, τα αρθριτικά, την κυστίτιδα, τη διάρροια. Επίσης, αυξάνει το γάλα της μητέρας που θηλάζει και σταματά την τριχόπτωση.

Ύσσωπος (Hyssopus officinalis)

Χρησιμοποιείται για την πίεση, το άσθμα, τη δυσπεψία, για τους πόνους της περιόδου, για γαργάρες κατά του πονόλαιμου και ως δυναμωτικό των νεύρων.

Φασκόμηλο (Salvia officinalis)

Ηρεμεί τα νεύρα. Για κατάθλιψη, φαρυγγίτιδα, βήχα, βράχνιασμα, λαιμό, υπόταση, διάρροια, αμυγδαλές, δαγκώματα εντόμων. Πολύτιμο για όσους ιδρώνουν τα χέρια τους και οι μασχάλες. Για κυκλοφορικά προβλήματα. Σταματάει το γάλα στις γυναίκες που θηλάζουν και την τριχόπτωση.

Χαμομήλι (Matricaria chamomilla)

Ηρεμιστικό για τα νεύρα, τις ημικρανίες, τις νευραλγίες, τις ζαλάδες και τις αϋπνίες. Επουλώνει εγκαύματα και ρίχνει τα σπυριά. Ανακουφίζει από την αναφυλαξία, τη φαγούρα, τον πονόδοντο, τον βήχα, τα κρυολογήματα, τον τυμπανισμό, τις αιμορροΐδες, τις κράμπες, τον πόνο των αυτιών και τις πληγές στο στόμα.

Τρόποι χρήσης

Έγχυμα (Εκχύλισμα)

Το έγχυμα είναι ένας απλός τρόπος εξαγωγής των ενεργών συστατικών των βοτάνων μέσω του ζεστού νερού. Αυτή η μέθοδος χρησιμοποιείται για να εξάγουμε τα πτητικά συστατικά των αποξηραμένων ή πράσινων εναέριων μερών των βοτάνων όπως είναι τα λουλούδια και τα φύλλα.

Βάζουμε το βότανο στο νερό πριν βράσει και το αφήνουμε σκεπασμένο μ΄ ένα καπάκι για 5-10 λεπτά. Επειδή το βραστό νερό διασκορπίζει τα πολύτιμα πτητικά έλαια των βοτάνων στον ατμό, μην τα αφήνετε να βράσουν.

Αφέψημα

Οι ρίζες, οι φλοιοί και τα φρούτα που είναι παχύτερα και λιγότερο διαπερατά από τα εναέρια μέρη των φαρμακευτικών φυτών, δεν απελευθερώνουν τα ενεργά τους συστατικά με την απλή έγχυση. Αυτά τα μέρη είναι απαραίτητο να σιγοβράσουν ώστε να εξαχθούν τα συστατικά τους. Το σκληρό βότανο πρέπει να κοπεί σε μικρότερα κομμάτια.

Προκειμένου να μην χαθούν τα πτητικά συστατικά, τοποθετούμε ενα καπάκι πάνω στο μπρίκι. Αφήνουμε να σιγοβράσει για μία ώρα περίπου, μέχρι ο όγκος του να μειωθεί κατά το ένα τρίτο. Αφού καταπέσουν και διαχωριστεί το στερεό από το υγρό, το πίνουμε ζεστό ή κρύο.

Βάμμα

Τα περισσότερα από τα πτητικά συστατικά των φαρμακευτικών φυτών και βοτάνων είναι διαλυτά στην αλκοόλη. Με την εμβάπτιση ξηρών ή φρέσκων μερών του φυτού στην αλκοόλη, τα ενεργά συστατικά εξάγονται εύκολα σε συγκεντρώσεις που υπερβαίνουν αυτές της έγχυσης και του αφεψήματος. Καθώς τα υψηλά συμπυκνωμένα διαλύματα διατηρούνται για ένα ή δύο χρόνια, το βάμμα είναι ένας βολικός τρόπος να αποθηκεύσουμε και να χρησιμοποιήσουμε τα φαρμακευτικά συστατικά των φυτών.

Σιρόπι

Με σκοπό να συγκαλύψουμε κάποια γεύση που δεν μας αρέσει – ιδίως για τα παιδιά – το έγχυμα ή το αφέψημα μπορεί να αναμειχθεί με μέλι. Τα σιρόπια συνδυάζουν την κατευναστική επίδραση του μελιού με τις φαρμακευτικές ιδιότητες των εγχυμάτων ή αφεψημάτων με επιπρόσθετα οφέλη, ιδίως για την αντιμετώπιση κρυολογήματος και πονόλαιμου.

Ανακατέψτε 500ml εγχύματος ή αφεψήματος με 500 γρ. μέλι. Αφού κρυώσει βάλτε το σε σκούρο μπουκάλι και κλείστε το με φελλό (επειδή γίνονται ζυμώσεις στα συρόπια και τα μπουκάλια με βιδωτό πώμα μπορεί να εκραγούν, ο φελλός είναι σημαντικός).

Μετά από τη συνοπτική προσέγγιση που επιχειρήθηκε στην ιστορία του ψηφιδωτού και στην πορεία που ακολούθησε από τους αρχαίους πολιτισμούς της Μεσοποταμίας μέχρι τη σύγχρονη εποχή*, θα εξετάσουμε την τέχνη της ψηφιδογραφίας από την πλευρά του δημιουργού, και τις τεχνικές που χρησιμοποιούνται για την κατασκευή ενός τέτοιου έργου.

Προτού αναφερθούμε στα πρώτα βήματα που πρέπει να κάνει ο κάθε ενδιαφερόμενος προκειμένου να κατασκευάσει ένα ψηφιδωτό, πρέπει να σκεφτούμε πόσο απλή αλλά και πόσο σύνθετη είναι αυτή η τέχνη. Πόσο οικεία αλλά και πόσο απόμακρη, πόσο απλή αλλά και πόσο δυσεξήγητη. Είναι θα λέγαμε η αναβαθμίδα που σε οδηγεί πιο ψηλά, εκεί που κάθε μορφή τέχνης οραματίζεται.

Οι τεχνικές είναι βασικά δύο: η άμεση και η έμμεση ψηφοθέτηση. Στην πρώτη, το ψηφιδωτό δημιουργείται απευθείας στην τελική του θέση (επιδαπέδια ή επιτοίχια ψηφιδωτά), ενώ με τη δεύτερη κατασκευάζεται ένα αυτόνομο έργο που μπορεί να μετακινηθεί και να τοποθετηθεί οπουδήποτε.

Καίριο ρόλο παίζει η διαδικασία της κοπής των ψηφίδων, που γίνεται με ειδικά εργαλεία. Οι ψηφίδες μπορεί να κοπούν σε μικρά, συμμετρικά σχήματα ή σε πιο μεγάλα και ακανόνιστα, ανάλογα με τις ανάγκες του έργου και τις επιλογές του δημιουργού.

Η κοπή των ψηφίδων και τα εργαλεία κοπής

Παρά την αρχική δυσκολία στο να κοπεί  η ψηφίδα στο μέγεθος και στο σχήμα που απαιτείται, η διαρκής επανάληψη αυτής της κίνησης θα κάνει τα πράγματα πιο εύκολα.

Απαραίτητα εργαλεία γι’ αυτό είναι μια ειδική τανάλια της οποίας τα άκρα δεν συναντιούνται. Όταν το μάρμαρο ή η κατά κάποιο τρόπο γυάλινη ψηφίδα (σμάλτο) ή ό,τι άλλο δεχτεί την πίεση των άκρων της τανάλιας, κόβεται άμεσα (εικ 1).

 

Ένας άλλος τρόπος κοπής είναι αυτός με δύο ξεχωριστούς άκμονες, χρήσιμος και για την κοπή ψηφίδων από ένα σχετικά μεγαλύτερο του συνήθους πέτρωμα (εικ 2).

 

Ένας τρίτος τρόπος κοπής γίνεται με ένα μηχανικό χειροκίνητο εργαλείο κατάλληλο για μαζικότερη κοπή ψηφίδων (εικ. 3).

 

Έμμεση ψηφοθέτηση

Υλικά και εργαλεία που χρειάζονται:

• Ένα χαρτί σχεδίασης, κανσόν ή σέλερ
• Μία τανάλια κοπής ψηφίδων
• Φυσικές  ψηφίδες διαφόρων χρωμάτων
• Μία τσιμπίδα ψηφοθέτησης
• Ένα κομμάτι νάιλον που να πλεονάζει των διαστάσεων του έργου
• Αλευρόκολλα ή γλυκόζη
• Ένα μικρό μυστρί
• Κονίαμα από ένα μέρος τσιμέντου και τρία μέρη κοσκινισμένης μαρμαρόσκονης
• Ένα συρμάτινο πλέγμα
• Ταινία πλάτους 2 εκ. περίπου από αλουμίνιο ή τσίγκο ή μπρούτζο ή από ένα χαρτόνι ευλύγιστο
• Ένα σφουγγάρι

Βήμα 1ο

Οριοθετούμε τη σύνθεση και μέσα στο πλαίσιο σχεδιάζουμε ένα απλό λουλούδι. Μια ορχιδέα, παραδείγματος χάριν.

Βήμα 2ο

Καλύπτουμε το σχέδιο με ένα νάιλον φύλλο, το οποίο στερεώνουμε με ταινία πάνω στο χαρτί.

Βήμα 3ο

Ψηφοθετούμε, κολλώντας τις ψηφίδες με αλευρόκολλα.

Βήμα 4ο

Περικλείουμε το έργο με μια χάρτινη λωρίδα πλάτους δύο περίπου εκατοστών.

Βήμα 5ο

Με ένα μυστρί απλώνουμε το κονίαμα προσεκτικά (2 μέρη άμμο ή κοσκινισμένη μαρμαρόσκονη και ένα μέρος τσιμέντο).

Βήμα 6ο

Όταν έχει καλυφθεί η επιφάνεια, τοποθετούμε από πάνω ένα μεταλλικό δίχτυ…

Βήμα 7ο

…το οποίο στη συνέχεια καλύπτουμε με κονίαμα.

Βήμα 8ο

Αφού στεγνώσει – μετά από 2-3 μέρες – το αναποδογυρίζουμε και αφαιρούμε το πλαστικό κάλυμμά του.

Βήμα 9ο

Το  καθαρίζουμε.

Βήμα 10ο

Το  πλένουμε με ένα σφουγγάρι.

Έτοιμο να δεχτεί πάνω του κάτι…

Άμεση ψηφοθέτηση με κεραμικές ψηφίδες

Τα κεραμικά πλακίδια, άφθονα  στο  εμπόριο, είναι μια ιδανική λύση για τη δημιουργία ψηφιδωτών κατάλληλων να διακοσμήσουν χώρους στο οικιστικό περιβάλλον. Είναι ιδανικά για την τεχνική της άμεσης ψηφοθέτησης, κατά την οποία οι ψηφίδες κολλούνται απευθείας στο σημείο όπου θέλουμε να βρίσκεται το έργο. Η τεχνική αυτή αποτελείται από δύο στάδια: το σχεδιασμό της μακέττας και την ψηφοθέτηση.

Η ψηφοθέτης  Μαριάννα Βαλλιάνου έκοψε η ίδια τα  κεραμικά πλακίδια  του  εμπορίου σε αμέτρητο αριθμό μικρών κομματιών (ψηφίδων) για τις ανάγκες του συγκεκριμένου έργου της:

1. Η μακέττα

2. Η ψηφοθέτηση (για την επικόλληση των ψηφίδων χρησιμοποιήθηκε ένας τύπος πολυβινυλικής κόλλας)

3. Το έργο «Προαιώνιος Ταξιδευτής», ολοκληρωμένο πλέον, κοσμεί την κεντρική αίθουσα του αεροδρομίου της Κεφαλληνίας.

Του Γιάννη Λουκιανού

Το κείμενο είναι από το βιβλίο του Γιάννη Λουκιανού «Η τέχνη του ψηφιδωτού και η τεχνική του», Αθήνα 2011, εκδόσεις βότσαλο, β΄ έκδοση.  Από το ίδιο βιβλίο προέρχονται και οι εικόνες, εκτός από εκείνες των οποίων αναφέρεται η πηγή τους.

© Γιάννης Λουκιανός

Ο Γιάννης Λουκιανός γεννήθηκε στην Ίο των Κυκλάδων, πήρε μαθήματα σχεδίου και χρώματος και επιδόθηκε στην τέχνη του ψηφιδωτού και του βοτσαλωτού, κοσμώντας κτίρια και αυλές, μεταξύ των οποίων κατοικία στη Βέρνη της Ελβετίας και η αποκατάσταση του βοτσαλωτού διάκοσμου της ιστορικής αυλής της Μητρόπολης της Σύρου και άλλων εκκλησιών.

Για την τέχνη του ψηφιδωτού και του βοτσαλωτού έχει μιλήσει σε πολλά σχολεία, σε Διεθνή Συνέδρια (Αθήνα 2010-Κύπρος 2012) καθώς και στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, και έχει γράψει σε περιοδικά και σε τοπικές εφημερίδες. Έχει γράψει ακόμη αρκετά δικά του βιβλία, με σημαντικότερα τα:

«Οι βοτσαλωτές αυλές των Κυκλάδων», Αθήνα 1998, αυτοέκδοση (3 εκδόσεις)
«Οι βοτσαλωτές Αυλές του Αιγαίου», Αθήνα 1999, αυτοέκδοση (εξαντλημένο)
«Η τέχνη του ψηφιδωτού και η τεχνική του», Αθήνα 2002 και 20011
Έχει διδάξει την τέχνη του ψηφιδωτού σε επιδοτούμενα σεμινάρια (Σύρος, Ίος κ.ά.), καθώς και στα παιδιά του ΚΔΑΠ στην Ίο.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

* Τα προηγούμενα άρθρα της σειράς «Η τέχνη του ψηφιδωτού – Μια προσέγγιση σε μια πανάρχαια μνημειακή τέχνη» είναι τα εξής:

Α’ μέρος: Ελληνιστική περίοδος

Β’ μέρος: Ρωμαϊκή περίοδος

Γ’ μέρος: Βυζάντιο

Δ’ μέρος: Σύγχρονη εποχή

Σήμερα, η Εκκλησία γιορτάζει την αναγγελία της χαρμόσυνης είδησης της θείας ενσάρκωσης. Ο θεόσταλτος αρχάγγελος Γαβριήλ – στην εβραϊκή σημαίνει ο άνθρωπος του Θεού – παρουσιάζεται στην Παρθένο Μαρία και της αναγγέλλει ότι θα γεννήσει τον Σωτήρα του κόσμου, τον Ιησού Χριστό.

Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου είναι η αρχή όλων των Δεσποτικών εορτών. Το περιεχόμενο της εορτής αναφέρεται στο γεγονός κατά το οποίο ο αρχάγγελος Γαβριήλ – ο άγγελος με τον οποίο συνδέονται όλα τα γεγονότα που έχουν σχέση με την ενανθρώπηση του Χριστού – επισκέφθηκε με εντολή του Θεού την Παναγία και την πληροφόρησε ότι έφθασε ο καιρός της σαρκώσεως του Λόγου του Θεού και ότι αυτή θα γίνει η μητέρα Του.

Τη σάρκωση του Υιού και Λόγου του Θεού την εξαγγέλλουν οι Προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης, όπως ενδεικτικά ο Ησαΐας, ο Ζαχαρίας, ο Ιωάννης ο Πρόδρομος. Και πράγματι, αποτελεί μυστήριο για τον ανθρώπινο πεπερασμένο νου το πώς ο απερινόητος Θεός γίνεται άνθρωπος.

Ο Υιός και Λόγος του Θεού γίνεται Υιός της Παρθένου, ο Θεός γίνεται άνθρωπος, ενώνονται οι δύο φύσεις, η θεία και η ανθρώπινη, σε ένα πρόσωπο, το πρόσωπο του Ιησού-Σωτήρος, που με τη σάρκωσή Του θεραπεύει την ανθρώπινη φύση.

Ο Αρχάγγελος Γαβριήλ ευαγγελίζεται τη χάρη του Παναγίου Πνεύματος προς την Παρθένο Μαρία, αλλά και αναγγέλλει τη χάρη και τη χαρά της σωτηρίας και της θεραπείας σε κάθε άνθρωπο. Η Παναγία αποκαλείται «κεχαριτωμένη» και χαρακτηρίζεται «ευλογημένη», αφού ο Θεός είναι μαζί της.

Η λέξη «ευαγγελισμός» αποτελείται από δύο επί μέρους λέξεις, ήτοι ευ και αγγελία, και δηλώνει την καλή είδηση, την καλή αγγελία. Πρόκειται ουσιαστικά για την εκπλήρωση της υπόσχεσης του Θεού, που δόθηκε μετά την πτώση του Αδάμ και της Εύας (βλ. Γεν. γ’, 15), η οποία λέγεται πρωτευαγγέλιο. Γι’ αυτό, η πληροφορία της ενανθρώπησης του Λόγου του Θεού είναι η μεγαλύτερη είδηση μέσα στην ιστορία.

Με την ενανθρώπηση του Χριστού και την Ανάστασή Του, θεώθηκε η ανθρώπινη φύση και έτσι δόθηκε η δυνατότητα σε κάθε άνθρωπο να θεωθεί. Η Γέννηση του Ιησού Χριστού ελευθερώνει τον άνθρωπο από τα δεσμά της δουλείας, θεραπεύει την ανθρώπινη φύση από την ασθένεια και προαναγγέλλει τη νίκη επί της φθοράς. Η ένωση της θείας με την ανθρώπινη φύση, στην κοιλιά της Θεοτόκου, συνιστά την άμεση θέωση της ανθρώπινης φύσης.

Σαφείς μαρτυρίες περί της έναρξης του εορτασμού του ευαγγελισμού της ενσάρκωσης του Ιησού δεν υπάρχουν. Αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι καθιερώθηκε να εορτάζεται στις 25 Μαρτίου κατά τα χρόνια που είχε πλέον καθιερωθεί ο εορτασμός των Χριστουγέννων στις 25 Δεκεμβρίου, δηλαδή περί τον 4ο αι.

«Η στιγμή που ο Λόγος έγινε σάρκα και κατοίκησε ανάμεσά μας…»  επηρέασε πολλούς και σημαντικούς εικαστικούς καλλιτέχνες, όπως οι Ντούτσιο, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Πάολο Ντε Ματέις, Καραβάτζιο, Μποτιτσέλλι, Τζιόττο, Ρούμπενς, Ελ Γκρέκο (Δομήνικος Θεοτοκόπουλος) και Ντονατέλο.

Ήθη, έθιμα και παραδόσεις

Σήμερα, παραμένει η νηστεία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, με μία εξαίρεση: η Εκκλησία επιτρέπει την ψαροφαγία («κατάλυσις ιχθύος», σύμφωνα με την εκκλησιαστική ορολογία), όπως και την Κυριακή των Βαΐων, λόγω της σπουδαιότητας της γιορτής. «Αν δεν έχεις να φας ψάρι, να γλείψεις ψαροκόκαλο», λένε σε πολλά μέρη της Ελλάδας, ενώ σχετικό είναι και το παιδικό τραγουδάκι «Του Ευαγγελισμού και των Βαγιώ/τρώνε ψάρι και κολιό…».

Το έδεσμα της ημέρας είναι ο μπακαλιάρος (βακαλάος) με ή χωρίς σκορδαλιά. Ο παστός μπακαλιάρος που καταναλώνουμε, εμφανίστηκε στο ελληνικό τραπέζι περί τον 15ο αι. και με την πάροδο του χρόνου καθιερώθηκε ως το πιάτο της εορτής του Ευαγγελισμού. Με εξαίρεση τα νησιά, όπου υπήρχε πάντα φρέσκο ψάρι, στην υπόλοιπη Ελλάδα ο παστός μπακαλιάρος ήταν η φθηνή και εύκολη λύση.

Η εορτή είναι συνδεδεμένη τόσο με τη θρησκευτική όσο και με την εθνική συνείδηση του λαού μας. Γεννήθηκε η ελπίδα για τον άνθρωπο, η ελπίδα που γέμισε και τις ψυχές των Ελλήνων που σήκωσαν το ιερό λάβαρο του εθνικού αγώνα, που εικονίζει τη θεία μορφή της Παναγίας, η οποία είναι και προστάτιδα των ενόπλων μας δυνάμεων. Η ημέρα του Ευαγγελισμού έχει καθιερωθεί και ως ημέρα της Εθνικής Παλιγγενεσίας.

Επίλογος

Ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης με το ποίημά του «Εικοστή πέμπτη Μαρτίου Ευαγγελισμός-Ελληνισμός» συνοπτικά, αλλά και με πληρότητα, αποδίδει την κατακλείδα της μεγάλης εορτής: «Μεμιάς ανοίγει ο ουρανός, τα σύγνεφα μεριάζουν, οι κόσμοι εμείνανε βουβοί, παράλυτοι, κοιτάζουν. Μια φλόγ’ αστράφτει… ακούονται ψαλμοί και μελωδία… Πετάει έν’ άστρο… σταματά εμπρός εις τη Μαρία… “Χαίρε, της λέει, αειπάρθενε, ευλογημένη, χαίρε! Ο Κύριός μου είναι με σε. Χαίρε, Μαρία, χαίρε!”»… «Ξύπνα, ταράζου, μη φοβού, χαίρε, Παρθένε, χαίρε. Ο Κύριός μου είναι με σε, Ελλάς, ανάστα, χαίρε».

Της Ελένης Μαχαίρα

Τι είναι το ψηφιδωτό; Από πού πηγάζει η ονομασία του;* Ποια είναι η τεχνική αλλά και η ιστορική του διαδρομή στη διαρκή πορεία του; Ερωτήματα των οποίων την απάντηση ελπίζουμε ότι θα βρει ο αναγνώστης ακολουθώντας τη σειρά άρθρων του ψηφιδογράφου και συγγραφέα Γιάννη Λουκιανού.

Στο πρώτο μέρος, παρουσιάζονται ψηφιδωτά της ελληνιστικής περιόδου. Στο δεύτερο της ρωμαϊκής, στο τρίτο της βυζαντινής και στο τέταρτο σύγχρονα ψηφιδωτά στην Ευρώπη και την Ελλάδα. Σε ξεχωριστά άρθρα, θα παρουσιαστούν τεχνικές της ψηφιδογραφίας.

Δέκατος ένατος αιώνας

Η αδιάπτωτη πορεία του ψηφιδωτού, ξεκινώντας κυρίως από την αρχαία Ελλάδα, έφτασε μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα, όχι βέβαια τόσο ακμαία, οπωσδήποτε όμως ικανή να διεκδικεί ένα σημαντικό ρόλο στην εν γένει αρχιτεκτονική. Από τον 15ο αιώνα, μετά την πτώση του Βυζαντίου, είχε σχεδόν πάψει να αποτελεί ένα εντοίχιο ένδυμα για το κτήριο και ο ρόλος της περιορίστηκε κυρίως στον χώρο της διακόσμησης του δαπέδου.

 

Η Ρώμη αποτελούσε πλέον ένα κέντρο καλλιτεχνικής και γενικά πολιτιστικής δραστηριότητας. Τα εργαστήρια του Βατικανού, διατηρώντας τη δύναμη και την ικανότητά τους, όπως όταν ιδρύθηκαν, είχαν ένα πολύ μεγάλο έργο να επιτελέσουν, κυρίως στον τομέα της συντήρησης και της αποκατάστασης. Έργα που ο Ρωμαϊκός και Βυζαντινός πολιτισμός είχαν κληροδοτήσει. Παράλληλα, έπρεπε να ανταποκριθούν στο ανανεωμένο ενδιαφέρον που έδειξε ο κόσμος του δέκατου όγδοου αιώνα για την τέχνη του ψηφιδωτού. Οι νέοι τύποι υάλινων ψηφίδων, που ήρθαν να ανανεώσουν τις ήδη υπάρχουσες, αναβάθμισαν τεχνικά και αισθητικά τις απαιτήσεις και συνέβαλαν στο να αποδοθεί η τάση αυτής της περιόδου, που ήταν η λεπτομέρεια και οι μικρογραφικές παραστάσεις (μινιατούρες), με ολόκληρες συνθέσεις να φιλοτεχνούνται σε διαστάσεις που δεν ξεπερνούν τα δέκα εκατοστά.

 

Στην κατασκευή των υάλινων ψηφίδων πρωτοστάτησε μία άλλη πόλη της Ιταλικής χερσονήσου, η Βενετία, τροφοδοτώντας για πολλούς αιώνες τα εργαστήρια του ψηφιδωτού.

Επιπλέον, έμπειροι και ικανοί καλλιτέχνες συμμετείχαν σε μεγάλα έργα που έγιναν σε αρκετές πόλεις της Ευρώπης. Το εργαστήριο που άνοιξε το 1856 ο Αντόνιο Σαλβιάτι στο Μουράνο φιλοτέχνησε αρκετά ψηφιδωτά και οι εργαζόμενοι σ’ αυτό το εργαστήριο ταξίδεψαν σε όλο τον κόσμο.

 

Το Μιλάνο αλλά και η Φλωρεντία είναι πόλεις που έχουν να παρουσιάσουν έργα αντιπροσωπευτικά των διαφόρων περιόδων της τέχνης από την Αναγέννηση μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Από τον Καθεδρικό Ναό της Φλωρεντίας μέχρι τα σύγχρονα ψηφιδωτά που κοσμούν το Παλάτι της Τέχνης στο Μιλάνο επιβεβαιώνεται αυτό για το οποίο αγαπήθηκε αυτή η τέχνη: αφ’ ενός για την αντοχή της σε σχέση με την επιτοίχια ζωγραφική και αφ’ ετέρου για τη δύναμη και τη ζωτικότητα των χρωμάτων της.

Ο 19ος αιώνας χαρακτηρίζεται ως ο αιώνας της αστικοποίησης και της επέκτασης των πόλεων. Η ανάγκη να ανακτήσει το ψηφιδωτό  το ακαδημαϊκό του πρόσωπο και να ανταποκριθεί στις νέες απαιτήσεις είναι ο λόγος της ίδρυσης σχολών ψηφιδωτού σε διάφορες πόλεις. Ιταλοί καλλιτέχνες επανδρώνουν την αυτοκρατορική σχολή που ανοίγει στο Παρίσι με την έναρξη του αιώνα, όπως αντίστοιχα συμβαίνει με αυτή που ανοίγει στο Μιλάνο, ενώ αργότερα το Μουσείο του Σάουθ Κένσιγκτον στο Λονδίνο δημιουργεί τη δική του σχολή. Σε αυτόν τον αιώνα ανήκουν τα έργα που κοσμούν τους καθεδρικούς ναούς αρκετών πόλεων της Ευρώπης, όπως της Μασσαλίας, της Βρέμης, του Άαχεν, καθώς και κτήρια όπως το παλάτι του Meissen στη Βιέννη, η γκαλερί του Vittorio Emmanuelle στο Μιλάνο, η Όπερα των Παρισίων και πολλά άλλα σε αρκετές πόλεις της Ευρώπης.

 

Δεν χαρακτηρίζονται ως εξέχοντα τα έργα αυτού του αιώνα. Όμως αυτά που κοσμούν την Αμερικανική Επισκοπική Εκκλησία του Αγίου Παύλου στη Ρώμη, με θέματα το Δέντρο της Ζωής και τον Ευαγγελισμό είναι ιδιαίτερα καλαίσθητα και θεωρούνται ότι συγκροτούν το κατώφλι μιας σύγχρονης αισθητικής.

Το οικουμενικό μήνυμα της αφηρημένης τέχνης, το οποίο ξεκίνησε στις αρχές του εικοστού αιώνα, με πρωτοπόρους στη ζωγραφική, τον Καντίνσκι και τον Μαλέβιτς, βρίσκει εύφορο έδαφος στους καλλιτέχνες του ψηφιδωτού. Πρωτότυπα έργα αλλά και σχέδια μεγάλων καλλιτεχνών μετουσιώθηκαν σε ψηφίδες, όπως του Σαγκάλ στη Νίκαια της Γαλλίας, του Κοκόσκα στο Αμβούργο και άλλων.

Εδραιώνουν τη θέση αυτής της τέχνης και την καθιστούν ικανή να ανταποκριθεί στα σύγχρονα ρεύματα.

 

Η ίδρυση σχολών στο Σπιλιμπέργκο της Βόρειας Ιταλίας και στη Ραβένα, κληρονόμου της εξέχουσας Βυζαντινής τέχνης, ανανέωσε το ενδιαφέρον για την τέχνη του ψηφιδωτού, που εξαπλώθηκε εκείνο τον αιώνα σε όλον τον κόσμο. Από την Πόλη του Μεξικού μέχρι το Σύδνεϋ της Αυστραλίας και από την Ισπανία μέχρι τα δυτικότερα άκρα της Ευρώπης, αλλά και της ίδιας της Αμερικής, της οποίας ο ζήλος για τα ψηφιδωτά μετά τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο υπήρξε ιδιαίτερος.

 

Πριν ‘κλείσουμε’ αυτή την προσέγγιση στην ιστορική διαδρομή της τέχνης του ψηφιδωτού θα πρέπει να αναφερθούμε λίγο στην προκολομβιανή τέχνη και στην έκφραση της σε αυτό που ονομάζουμε ψηφιδωτό. Έτσι μπορούμε να διαπιστώσουμε κάποια βήματα, μικρά βέβαια αλλά αξιοσημείωτα, μιας και έγιναν την προ Χριστού εποχή. Παραδείγματα έχουμε από το Περού, το Μεξικό και την πόλη Μίτλα των Ζαποτέκων με τη χρήση ημιπολύτιμων λίθων σε αντικείμενα όπως τελετουργικά μαχαίρια, ξύλινες μάσκες και ανθρώπινα κρανία. Τέλος, θα πρέπει να αναφερθούμε στη μεταγενέστερη επιρροή της τέχνης αυτής στη σύγχρονη μωσαϊκή τέχνη του Μεξικού, η οποία αντλεί έμπνευση από την προ-Κολομβιανή κληρονομιά της Αμερικής με τη σχετική παράδοση μίας άλλης χρήσης και αισθητικής, ιδιαίτερα από εκείνη των Αζτέκων και των Μάγιας.

 

Το ψηφιδωτό στο ελληνικό και ευρωπαϊκό αστικό τοπίο

Είναι αλήθεια πως η κινητικότητα στον ελλαδικό χώρο δεν ήταν ανάλογη με αυτή που παρατηρήθηκε στην Ευρώπη κυρίως στα τέλη του 19ου αιώνα και στη διάρκεια του 20ού, κύριος άξονας της οποίας ήταν τα εργαστήρια του Βατικανού.

Και γνωρίζουμε ότι τέτοιες κινήσεις, παράλληλα με την οικονομική ευμάρεια και την πολιτική σταθερότητα, είναι αυτές που συμβάλλουν αποφασιστικά στη δημιουργία των μεγάλων τεχνών. Κάτι που ο αρχαίος ελληνικός κόσμος είχε επιτύχει στο ξεκίνημα αυτής της τέχνης και το οποίο ήταν αρκετό για να τροφοδοτήσει με δύναμη και πνεύμα τη ρωμαϊκή εποχή αλλά και τη βυζαντινή περίοδο. Θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει πως τον 19ο αιώνα και στις αρχές του 20ού , υπήρξε μια αναντιστοιχία σε σχέση με τις άλλες τέχνες, όπως τη ζωγραφική και τη γλυπτική.

 

Οι περιώνυμοι Έλληνες ζωγράφοι της σχολής του Μονάχου, όπως ο Ιακωβίδης, ο Λύτρας, αλλά και οι γλύπτες όπως ο Δρόσης, ο Σώχος, ο Φιλιππότης, ο Χαλεπάς, δεν βρήκαν μιμητές στην τέχνη του ψηφιδωτού. Βέβαια αυτή η τέχνη, όπως και κάθε αντίστοιχη μνημειακή, διέπεται από τους δικούς της κανόνες που έχει να κάνει με το υλικό είτε αυτό είναι λίθινο είτε γυάλινο (σμάλτο). Ερωτήματα όπως: ποια η σχέση του με το φως, πώς τοποθετείται στο έργο αλλά και πώς θα δομηθεί. Στοιχεία που κατείχαν οι μύστες αυτής της τέχνης κατά τις διάφορες περιόδους της παρουσίας της και κυρίως της ακμής της.

Η λάμψη και η υψηλή ποιότητα των ψηφιδωτών της Βυζαντινής Θεσσαλονίκης παρέμειναν στο θεολογικό και μνημειακό τους χαρακτήρα. Φαίνεται πως ήταν δύσκολο να μεταλαμπαδευτούν η αίγλη και το κύρος αυτής της τέχνης στην κοσμική αρχιτεκτονική της πόλης του εικοστού αιώνα. Από τα ελάχιστα κτήρια που διακοσμούνται με ψηφιδωτά είναι αυτό του ξενοδοχείου «Μακεδονία Παλλάς», όπου τα θέματά τους είναι εμπνευσμένα από το διάκοσμο του Αγίου Γεωργίου (Ροτόντα).

Έτσι, στην Ελλάδα, στον τόπο για τον οποίο μπορούμε να πούμε ότι γεννήθηκε αυτή η τέχνη, δεν υπάρχουν έργα στην περίοδο των δύο τελευταίων αιώνων. Μετά τη συγκρότηση του ελληνικού κράτους, τον 19ο αιώνα, ο 20ός που ακολούθησε ήταν μία περίοδος ανακατατάξεων, που διήρκεσαν μέχρι τη δεκαετία του ’50. Και, καθώς το ψηφιδωτό είναι μία τέχνη άρρηκτα συνδεδεμένη με την κατασκευή και την αρχιτεκτονική, ήταν επόμενο να μην βρει πρόσφορο έδαφος σε μία δύσκολη περίοδο.

 

Οι κατασκευές των πολυκατοικιών, είτε στέγαζαν δημόσιες υπηρεσίες είτε προορίζονταν για ιδιωτικές κατοικίες, παρουσίαζαν κάτι το ευκαιριακό. Το κύριο χαρακτηριστικό αυτής της πυκνής δόμησης ήταν η προχειρότητα και η έλλειψη αρχιτεκτονικού ύφους, με αποτέλεσμα η αρχιτεκτονική να  στερηθεί των υπηρεσιών μίας τέχνης, όπως αυτής του ψηφιδωτού, ικανής να δώσει μια άλλη αισθητική, κινήσει την προσοχή και το ενδιαφέρον, με άλλα λόγια να δημιουργήσει μια οικιστική συνείδηση διαφορετικού τύπου.

Ό,τι οικοδομήθηκε μάς κάνει να αναρωτηθούμε και να δυσανασχετήσουμε για την ολοκληρωτική απώλεια μίας ευφρόσυνης αίσθησης – κάτι που το ψηφιδωτό ξέρει να μεταδίδει πολύ καλά.

Θα πρέπει εδώ να επισημάνουμε την επιμονή του λαϊκού πολιτισμού να εκφραστεί, έχοντας οδηγό την αγάπη και το μεράκι, ώστε να κοσμήσει τις αυλές των σπιτιών του Αιγαίου με πανέμορφα βοτσαλωτά.

Τα ψηφιδωτά του «Κεραμεικού»

Ο «Κεραμεικός», ένα εργοστάσιο παραγωγής προϊόντων από ψημένη άργιλο, δημιουργήθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα (1908-1910) στο Ν. Φάληρο, στην οδό Κανελλοπούλου.

Σταμάτησε τις δραστηριότητές του στα μέσα του 20ού αιώνα με τη γερμανική κατοχή και ξανάρχισε μετά τον πόλεμο, για να σταματήσει τελικά τις δραστηριότητές του στις αρχές της δεκαετίας του ’80. Κατά τη διάρκεια της λειτουργίας του δημιούργησε τη δική του ιστορία στο χώρο του κεραμικού, προσφέροντας διακοσμητικά αλλά και χρηστικά αντικείμενα υψηλής ποιότητας.

Η οδός Κανελλοπούλου χώριζε το εργοστάσιο στα δύο. Αριστερά, καθώς ανεβαίνουμε από τον Πειραιά, ήταν τα γραφεία και τα εργαστήρια, και οι εξωτερικοί τοίχοι και των δύο πλευρών, που ήταν καλαισθητοποιημένοι με επίχρισμα αρτιφισιέλ, διακοσμήθηκαν με περίτεχνα ψηφιδωτά, κάνοντας αυτό το δρόμο μοναδικό στην όψη του στην Ελλάδα.

Στο εσωτερικό της αυλής, το κτήριο στο οποίο στεγάζονταν τα γραφεία ήταν καταστόλιστο από ψηφιδωτά, που με την ιδιωτικοποίηση αφαιρέθηκαν.

Η καλλιτεχνική ομάδα αυτής της πρωτοπόρου μονάδας της έντεχνης νεοελληνικής κεραμικής αποτελούνταν από εξαίρετους κεραμίστες-διακοσμητές, όπως ο Γιάννης Βαλσαμάκης, ο Συμεών Συμονάκης, ο Μιχαήλ Μαρτζούχος κ.ά. Τα ψηφιδωτά φαίνεται πως επιμελήθηκε ο Συμονάκης, καθώς η υπογραφή του σώζεται σε κάποια από αυτά, καθώς και η χρονολογία κατασκευής τους (1964).

Σήμερα σώζονται κυρίως αυτά που βρίσκονται υπό την ιδιοκτησία πλέον της εταιρείας ΕΛΑΪΣ.

Ακέραια παραμένουν δεκαεπτά «μετάλλια» διαμέτρου 70 εκατοστών, ενσωματωμένα στο επίχρισμα του τοίχου. Τα θέματά τους, ξεκινώντας από το μυώμενο ταύρο-σύμβολο της εταιρείας, απαρτίζονται από κάθε λογής ζώα, όπως ελάφια, λιονταράκια, πήγασους, αετούς και άλλα πουλιά, καθώς και ψάρια.

Η παράθεση των μεταλλίων διακόπτεται όταν συναντά την κεντρική πύλη του εργοστασίου. Επάνω από την πύλη ξεκινάει ένας χείμαρρος από πλουσιότατα σχέδια, ενώ στα δύο άκρα της η φυσική αυτή σύνθεση καταλήγει σε αντίστοιχους πίνακες. Αριστερά, ένας κεραμίστας καθισμένος μπροστά στον τροχό πλάθει ένα αντικείμενο, ενώ απέναντι δεξιά μία κεραμίστρια διακοσμεί με το πινέλο της μια κανάτα.

Στο μέσον περίπου των σταθμών της πύλης και κάτω από αντίστοιχα πετρόχτιστα-στέγαστρα υπάρχουν δύο ακόμη συνθέσεις. Το θέμα τους είναι ένας εργάτης μπροστά στο καμίνι. Στον έναν πίνακα τροφοδοτεί τη φωτιά, στον άλλο μεταφέρει τα ψημένα κεραμικά.

Δυνατές φόρμες και στους τέσσερεις πίνακες, ρωμαλέες θα λέγαμε, αποδίδουν εξαιρετικά το ημιρεαλιστικό προφίλ της εποχής. Τα έργα της κεντρικής πύλης έχουν συντηρηθεί και φαίνεται ότι είναι υπό τη φροντίδα του εργοστασίου στο οποίο ανήκουν τώρα. Δεν συμβαίνει, όμως, το ίδιο με τη διακόσμηση της απέναντι πύλης, όπου μέρα με τη μέρα φθείρονται από το χρόνο απροστάτευτα, αφού ο χώρος είναι εγκαταλελειμμένος.

Στα φθαρμένα τμήματα, κάτω από τις αποκολληθείσες ψηφίδες, φαίνονται τα μεταλλικά πλέγματα. Τοποθετούνται μέσα στο κονίαμα προκειμένου να συγκρατήσουν το φορτίο ψηφίδων προτού αυτά ενσωματωθούν στον τοίχο. Οι οξειδώσεις αυτών των μεταλλικών αντικειμένων είναι από τις βασικές αιτίες της καταστροφής των ψηφιδωτών.

Ο λόγος της φθοράς ήταν η οξείδωση του μεταλλικού πλέγματος.

Του Γιάννη Λουκιανού

Το κείμενο είναι από το βιβλίο του Γιάννη Λουκιανού «Η τέχνη του ψηφιδωτού και η τεχνική του», Αθήνα 2011, εκδόσεις βότσαλο, β΄ έκδοση.  Από το ίδιο βιβλίο προέρχονται και οι εικόνες, εκτός από εκείνες των οποίων αναφέρεται η πηγή τους.

© Γιάννης Λουκιανός

Ο Γιάννης Λουκιανός γεννήθηκε στην Ίο των Κυκλάδων, πήρε μαθήματα σχεδίου και χρώματος και επιδόθηκε στην τέχνη του ψηφιδωτού και του βοτσαλωτού, κοσμώντας κτίρια και αυλές, μεταξύ των οποίων κατοικία στη Βέρνη της Ελβετίας και η αποκατάσταση του βοτσαλωτού διάκοσμου της ιστορικής αυλής της Μητρόπολης της Σύρου και άλλων εκκλησιών.

Για την τέχνη του ψηφιδωτού και του βοτσαλωτού έχει μιλήσει σε πολλά σχολεία, σε Διεθνή Συνέδρια (Αθήνα 2010-Κύπρος 2012) καθώς και στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, και έχει γράψει σε περιοδικά και σε τοπικές εφημερίδες. Έχει γράψει ακόμη αρκετά δικά του βιβλία, με σημαντικότερα τα:

«Οι βοτσαλωτές αυλές των Κυκλάδων», Αθήνα 1998, αυτοέκδοση (3 εκδόσεις)
«Οι βοτσαλωτές Αυλές του Αιγαίου», Αθήνα 1999, αυτοέκδοση (εξαντλημένο)
«Η τέχνη του ψηφιδωτού και η τεχνική του», Αθήνα 2002 και 20011
Έχει διδάξει την τέχνη του ψηφιδωτού σε επιδοτούμενα σεμινάρια (Σύρος, Ίος κ.ά.), καθώς και στα παιδιά του ΚΔΑΠ στην Ίο.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

* Ο όρος ‘ψηφιδωτό’ προέρχεται από το ψηφίο, τη μικρή πέτρα. Ο όρος ‘μωσαϊκό’ προέρχεται από τις Μούσες.

Η κομπούτσα είναι ένα μείγμα τσαγιού και ζάχαρης που έχει υποστεί ζύμωση. Θεωρείται εξαιρετικά ωφέλιμο για την υγεία και είναι γνωστό στους ασιατικούς πολιτισμούς εδώ και χιλιάδες χρόνια.

Σύμφωνα με τη Χάννα Κραμ, συγγραφέα του «Μεγάλου βιβλίου της κομπούτσα» και ιδρύτρια του Kombucha Kamp, «οι ρίζες της κομπούτσα ανάγονται περισσότερα από 2.000 χρόνια πίσω στην αρχαία Κίνα, όπου την τιμούσαν ως το τσάι της αθανασίας».

Από εκεί, η κομπούτσα ταξίδεψε κατά μήκος των εμπορικών δρόμων στην Ανατολική Ευρώπη και πέρα από αυτήν.

Η παρασκευή της περνούσε από τη μία γενιά παρασκευαστών στην επόμενη, συχνά μέσα σε οικογένειες ή στενά συνδεδεμένες κοινότητες. Αυτή η πρακτική διατήρησε την παράδοση για χιλιάδες χρόνια, με κάθε παρτίδα να συνδέει τους σημερινούς παρασκευαστές τόσο με το παρελθόν όσο και με το μέλλον.

Στο εμπόριο κυκλοφορεί έτοιμη κομπούτσα, ωστόσο το να φτιάξετε τη δική σας μπορεί να είναι ένα διασκεδαστικό πείραμα που θα κάνει και εσάς μέρος της μακρόχρονης παράδοσης.

Η διαδικασία παρασκευής ξεκινά με την ανάμιξη του τσαγιού με ζάχαρη, ακολουθούμενη από την προσθήκη ενός σκόμπι (SCOBY: Symbiotic Culture of Bacteria and Yeast – συμβιωτική καλλιέργεια βακτηρίων και ζυμομυκήτων). Το σκόμπι είναι μια παχιά ζελατινώδης δομή που ξεχειλίζει από ευεργετικά βακτήρια και ζυμομύκητες. Το σκόμπι και λίγη  έτοιμη κομπούτσα εμβολιάζουν στο ζαχαρούχο τσάι τους μικροοργανισμούς που θα το μετατρέψουν σε ένα αεριούχο τονωτικό.

Η διαδικασία ζύμωσης δίνει στην κομπούτσα τη χαρακτηριστική γλυκόξινη γεύση της και την εμπλουτίζει με οργανικά οξέα, βιταμίνες του συμπλέγματος Β, αντιοξειδωτικά και προβιοτικά.

Οφέλη για την υγεία

Οι ευαισθητοποιημένοι ως προς την υγεία καταναλωτές έχουν στραφεί στην κομπούτσα για τα πολλά οφέλη της για την υγεία. Ενώ οι έρευνες συνεχίζονται, πολλοί λάτρεις της κομπούτσα αναφέρουν καλύτερη πέψη, ρύθμιση του σακχάρου στο αίμα και ενισχυμένη ενέργεια. Η κομπούτσα είναι γεμάτη αντιοξειδωτικές ενώσεις και προβιοτικά και ορισμένες έρευνες υποδεικνύουν ότι σε αυτά οφείλεται η θετική της επίδραση στην υγεία.

Μελέτη του 2021 που δημοσιεύθηκε στο Nutrients διαπίστωσε ότι τα βακτηριακά στελέχη της κομπούτσα, που βοηθούν στη μετατροπή του γλυκού τσαγιού σε οργανικά οξέα, υποστηρίζουν τη μεταβολική υγεία και τη ρύθμιση του σακχάρου στο αίμα.

Τα ευρήματα αυτά επαναλήφθηκαν σε μελέτη του 2023 που δημοσιεύθηκε στο Frontiers in Nutrition, στην οποία οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι η κατανάλωση ροφήματος κομπούτσα σχετίζεται με μειωμένα επίπεδα σακχάρου στο αίμα σε άτομα με διαβήτη.

Οι ευεργετικοί μικροοργανισμοί που βρίσκονται στην κομπούτσα μπορεί επίσης να υποστηρίζουν την υγεία του εντέρου. Μια συστηματική ανασκόπηση του 2021 που δημοσιεύθηκε στο Critical Reviews in Food Science and Nutrition δείχνει ότι η κομπούτσα μεταβάλλει το μικροβίωμα του εντέρου, ενώ παράλληλα μειώνει το οξειδωτικό στρες και καταπολεμά τη φλεγμονή.

Ενώ αυτά τα οφέλη είναι πολλά υποσχόμενα, είναι σημαντικό να καταναλώνετε κομπούτσα με μέτρο, ξεκινώντας σιγά-σιγά με μικρές ποσότητες και απολαμβάνοντας το ποτό στο πλαίσιο μιας, κατά τα άλλα, πλούσιας σε θρεπτικά συστατικά, υγιεινής διατροφής.

Πώς να φτιάξετε τη δική σας κομπούτσα

Η παρασκευή κομπούτσα στο σπίτι είναι ανταποδοτική και οικονομικά ωφέλιμη. Χρειάζεστε νερό, μαύρο ή πράσινο τσάι, κρυσταλλική ζάχαρη και ένα σκόμπι κομπούτσα. Με την εμπειρία, μπορείτε να αρχίσετε να πειραματίζεστε, ανταλλάσσοντας τύπους τσαγιού, ρυθμίζοντας τα γλυκαντικά ή προσθέτοντας βότανα και χυμούς φρούτων.

Ξεκινήστε με την παρασκευή μαύρου τσαγιού, αφήνοντάς το να μουλιάσει για πέντε έως 15 λεπτά ανάλογα με την επιθυμητή δύναμη. Ανακατέψτε τη ζάχαρη όσο είναι ζεστή και, στη συνέχεια, αφήστε το να κρυώσει εντελώς – η προσθήκη ενός σκόμπι σε ζεστό τσάι μπορεί να καταστρέψει τα ευεργετικά μικρόβια.

Αδειάστε το κρύο τσάι σε ένα καθαρό γυάλινο βάζο, προσθέστε το σκόμπι και το τσάι εκκίνησης και στη συνέχεια καλύψτε το με ύφασμα που αναπνέει, το οποίο θα στερεώσετε με λάστιχο. Αυτό αποτρέπει τους μολυσματικούς παράγοντες, ενώ επιτρέπει τη ροή του αέρα.

Η ζύμωση διαρκεί περίπου μία εβδομάδα έως δέκα ημέρες, ανάλογα με την επιθυμητή γεύση. Κρατήστε την κομπούτσα μακριά από διακυμάνσεις της θερμοκρασίας. Όπως σημείωσε η Χάννα Κραμ: «Όταν δίνετε σε έναν οργανισμό αυτό που χρειάζεται για να αναπτυχθεί, αυτός θα αναπτυχθεί! Στην περίπτωση της κομπούτσα, αυτό σημαίνει να τη διατηρείτε στους 23-29 βαθμούς Κελσίου, με τους 26 βαθμούς Κελσίου να είναι η ιδανική θερμοκρασία.»

Κατά τη διάρκεια της ζύμωσης, το σκόμπι καταναλώνει ζάχαρη, κάνοντας το ρόφημα πιο ξινό. Μετά από μία εβδομάδα, δοκιμάστε με ένα καλαμάκι. Αν είναι ακόμα γλυκιά, αφήστε τη να ζυμωθεί περισσότερο, ελέγχοντας κάθε λίγες ημέρες.

Καθώς περιμένετε, παρακολουθήστε το σκόμπι σας. Θα παρατηρήσετε ότι αρχίζει να πυκνώνει και μπορεί να διαχωριστεί καθώς η κομπούτσα ζυμώνεται, παράγοντας ένα δεύτερο SCOBY. Αυτό είναι σημάδι ότι η κομπούτσα σας είναι έτοιμη και μπορείτε να μεταφέρετε αυτό το νέο σκόμπι στην κομποστοποίηση ή να το μοιραστείτε με έναν φίλο που ενδιαφέρεται για τη ζύμωση.

Για να εμφιαλώσετε το ρόφημα, αφαιρέστε το σκόμπι και τοποθετήστε το σε ένα καθαρό βάζο με ένα φλιτζάνι κομπούτσα για την επόμενη παρτίδα σας. Αν δεν το χρησιμοποιήσετε αμέσως, αποθηκεύστε το σε θερμοκρασία δωματίου μακριά από άμεσο φως και θερμότητα για έως και έξι εβδομάδες. Ανακατέψτε την υπόλοιπη κομπούτσα, εμφιαλώστε την και αφήστε την σε θερμοκρασία δωματίου για μία ή δύο ημέρες, ώστε να αναπτυχθεί ο αφρός, πριν την παγώσετε.

 

Αναμίξεις και πειραματισμοί

Μία από τις χαρές της παρασκευής κομπούτσα είναι ο πειραματισμός με τις γεύσεις. Κατά τη διάρκεια της εμφιάλωσης, μπορείτε να προσθέσετε χυμούς φρούτων, βότανα ή μπαχαρικά για να βελτιώσετε τη γεύση της. Τα μούρα δημιουργούν ζωντανά χρώματα και φρουτώδεις νότες, ενώ το τζίντζερ προσθέτει ένα συμπληρωματικό ‘τσίμπημα’ και υποστηρίζει την πέψη.

Για να αρωματίσετε την κομπούτσα, ανακατέψτε περίπου ένα τέταρτο φλιτζάνι χυμού φρούτων ή σιρόπι βοτάνων σε ένα τέταρτο παρασκευασμένου τσαγιού κομπούτσα. Ανακατέψτε το καλά και μεταφέρετέ το σε μπουκάλια. Σφραγίστε καλά τα μπουκάλια και αφήστε τα σε θερμοκρασία δωματίου για δύο ημέρες πριν τα μεταφέρετε στο ψυγείο για άλλες δύο ημέρες πριν τα ανοίξετε.

Αντιμετώπιση προβλημάτων 

Ακόμη και οι έμπειροι παρασκευαστές αντιμετωπίζουν περιστασιακά προβλήματα κατά την παρασκευή της κομπούτσα. Τα περισσότερα από αυτά τα προβλήματα μπορούν να προληφθούν με τη χρήση καθαρού εξοπλισμού, την κάλυψη της κομπούτσα με ένα υφασμάτινο καπάκι για την αποφυγή μόλυνσης από αδέσποτα υπολείμματα και τη διατήρηση της βέλτιστης θερμοκρασίας.

Δώστε μεγάλη προσοχή στην υγεία του σκόμπι σας. Αν παρατηρήσετε μαύρες ή μπλε κηλίδες στην επιφάνεια της κομπούτσα, αυτές οι κηλίδες, αν και σπάνιες, πιθανόν να σηματοδοτούν σχηματισμό μούχλας. Πετάξτε και την κομπούτσα και το σκόμπι σας και ξεκινήστε από την αρχή, με καθαρό εξοπλισμό και ένα νέο σκόμπι. Μπορεί επίσης να δείτε μακριές θολές χορδές να προσκολλώνται στον πυθμένα του σκόμπι σας. Ενώ αυτά φαίνονται ανησυχητικά, πρόκειται για χρησιμοποιημένη μαγιά και αποτελεί σημάδι επιτυχούς ζύμωσης.

Πού θα βρείτε προμήθειες

Το Kombucha Kamp διαθέτει ζωντανά σκόμπι κομπούτσα με τσάι εκκίνησης, κιτ κομπούτσα και αξεσουάρ, στο KombuchaKamp.com

Η Cultures for Health διαθέτει σκόμπι κομπούτσα και κιτ παρασκευής, στο CulturesForHealth.com

Το The Kombucha Shop πουλάει κιτ παρασκευής κομπούτσα, στο TheKombuchaShop.com

Βασική συνταγή

(περίπου 3 λίτρα ή 12 μερίδες)

Υλικά

• 12 φλιτζάνια νερό
• 1/4 φλιτζάνι μαύρο τσάι, όπως το Assam
• 2 φλιτζάνια ζάχαρη
• 1 σκόμπι κομπούτσα
• 1 φλιτζάνι παρασκευασμένη κομπούτσα

Εκτέλεση

Βάλτε το νερό να βράσει. Σβήστε τη φωτιά και ανακατέψτε το τσάι και τη ζάχαρη. Συνεχίστε να ανακατεύετε μέχρι να διαλυθεί εντελώς η ζάχαρη. Αφήστε το τσάι να μείνει για περίπου 10 λεπτα.

Σουρώστε το τσάι μέσα από ένα κόσκινο με λεπτό πλέγμα σε ένα καθαρό γυάλινο βάζο του λίτρου και αφήστε το να κρυώσει σε θερμοκρασία δωματίου (περίπου 23 βαθμούς Κελσίου). Προσθέστε το σκόμπι κομπούτσα και το έτοιμο τσάι κομπούτσα στο βάζο.

Καλύψτε το βάζο χαλαρά με ύφασμα που αναπνέει, στερεώστε το με λαστιχάκι και αφήστε το μείγμα να ζυμωθεί σε θερμοκρασία δωματίου, για περίπου 7 έως 10 ημέρες. Το σκόμπι θα πυκνώσει και μπορεί να διαχωριστεί, παράγοντας ένα δεύτερο σκόμπι, σημάδι ότι η κομπούτσα είναι έτοιμη. Μπορείτε επίσης να δοκιμάσετε την κομπούτσα βάζοντας ένα καλαμάκι κάτω από το σκόμπι και πίνοντας μια γουλιά. Όταν έχει μια ευχάριστη γλυκόξινη γεύση, είναι έτοιμη.

Αφαιρέστε απαλά και φυλάξτε το σκόμπι, μαζί με ένα φλιτζάνι κομπούτσα, για την επόμενη παρτίδα σας. Αν δεν το χρησιμοποιήσετε αμέσως, αποθηκεύστε το σε ένα καθαρό βάζο σε θερμοκρασία δωματίου, μακριά από άμεσο φως και θερμότητα, για έως και 6 εβδομάδες.

Ανακατέψτε καλά την υπόλοιπη κομπούτσα. Εάν φτιάχνετε αρωματισμένη κομπούτσα, ανακατέψτε τώρα τα αρωματικά που επιθυμείτε. Αδειάστε το σε αποστειρωμένα μπουκάλια, κλείστε τα μπουκάλια καλά και αφήστε τα να συνεχιστεί η ζύμωση για άλλες 2 ημέρες, σε θερμοκρασία δωματίου.

Μεταφέρετε στο ψυγείο για 2 ημέρες για να σταθεροποιηθούν οι φυσαλίδες πριν το άνοιγμα. Καταναλώστε την κομπούτσα εντός 6 μηνών.

Της Jennifer McGruther

Τι είναι το ψηφιδωτό; Από πού πηγάζει η ονομασία του;* Ποια είναι η τεχνική αλλά και η ιστορική του διαδρομή στη διαρκή πορεία του; Ερωτήματα των οποίων την απάντηση ελπίζουμε ότι θα βρει ο αναγνώστης ακολουθώντας τη σειρά άρθρων του ψηφιδογράφου και συγγραφέα Γιάννη Λουκιανού.

Στο πρώτο μέρος, παρουσιάζονται ψηφιδωτά της ελληνιστικής περιόδου. Στο δεύτερο της ρωμαϊκής, στο τρίτο της βυζαντινής και στο τέταρτο σύγχρονα ψηφιδωτά στην Ευρώπη και την Ελλάδα. Σε ξεχωριστά άρθρα, θα παρουσιαστούν τεχνικές της ψηφιδογραφίας.

Βυζάντιο

Τι να σκεφτεί κανείς γι’ αυτούς τους τεχνίτες του ψηφιδωτού που ανεβασμένοι πάνω στις σκαλωσιές ενός βυζαντινού ναού, μιας βασιλικής, με υψηλό αίσθημα ευθύνης και επιδεξιότητας, ψηφοθετούσαν ασταμάτητα; Επρόκειτο για ανθρώπους γεμάτους ζήλο, με ιδιαίτερες ικανότητες, μύστες ενός άξιου θαύματος.

Έπρεπε εκεί ψηλά να ισορροπούν το σώμα τους, να κόβουν με δύναμη τις ψηφίδες και να τις τοποθετούν με περίσσια επιμέλεια. Με τέτοιο ρυθμό ώστε αφ’ ενός μεν να προχωρά το έργο και αφ’ ετέρου να διατηρείται η υψηλή αισθητική του.

Έπρεπε να γίνουν όλα πριν στεγνώσει το κονίαμα. Τοποθετημένο στη γωνία της κόγχης, στο κοίλο του τρούλου, θα δεχόταν τις ψηφίδες για να τις συγκρατήσει και να τις συγκολλήσει. Και κάτω, στο καθολικό του ναού, ο υπεύθυνος της σύνθεσης καθοδηγούσε το συνεργείο σαν αρχιμουσικός μιας παράξενης ορχήστρας, που ακροβατούσε πάνω ψηλά. Κάτω αριστερά το πράσινο του μαλαχίτη, πιο κάτω το ερυθροκίτρινο του σιδήρου, δεξιά το αιματώδες κυανό.

«Κι ακόμα πιο ψηλά, ο αρχάγγελος με το βαθύ του βλέμμα όλο συγχώρεση.»

Η τέχνη των βυζαντινών ψηφιδωτών είναι ένα θέμα που απασχόλησε σε πανευρωπαϊκό – και όχι μόνο – επίπεδο τους ανθρώπους της τέχνης και της αρχιτεκτονικής στα τέλη του 19ου αιώνα. Τα βυζαντινά ψηφιδωτά μελετήθηκαν και πολλά από αυτά αποκαταστάθηκαν, προκαλώντας και πάλι το ενδιαφέρον, που παρέμεινε ζωντανό για αρκετές δεκαετίες. Ήταν κάτι που ενδιέφερε άπαντες, μιας και δεν υπήρχε καμία αμφιβολία για τον μνημειακό χαρακτήρα αυτής της τέχνης.

 

Ψηφιδωτά όπως αυτά του Οσίου Λουκά στη Βοιωτία, της Μονής Δαφνίου στην Αττική αλλά και της Μονής της Χώρας (Καχριέ τζαμί) στην Κωνσταντινούπολη, ήταν αδύνατο να μην συγκινήσουν τους μελετητές από χώρες της Ευρώπης (Γαλλία, Ρωσία), αλλά και της Αμερικής.

Η πηγή από την οποία άντλησαν οι Βυζαντινοί τα μυστικά και τις ιδιαιτερότητες της τέχνης αυτής εντοπίζεται στα αρχαία ελληνικά και ρωμαϊκά ψηφιδωτά. Από αυτά πήραν αρκετά μυθολογικά θέματα, αλλά και διάφορα διακοσμητικά στοιχεία, που απέκτησαν πλέον έναν νέο, χριστιανικό συμβολισμό.

Ένας από τους λόγους που συνέτειναν στη διάδοσή τους θα πρέπει να είναι η «μεταφορά» αυτού του είδους διακόσμησης από τα δάπεδα στους τοίχους. Βέβαια, η επίστρωση των δαπέδων δεν ξεχάστηκε εντελώς. Αντίθετα, εκεί που κρινόταν αναγκαίο συνεχίστηκε. Αυτό αποδεικνύεται από ένα τεράστιο έργο που καλύπτει επιφάνεια περίπου χιλίων τετραγωνικών μέτρων και κοσμούσε το δάπεδο ανακτόρου στην Κωνσταντινούπολη, έχοντας ως θέματα μάχες αγρίων θηρίων με ανθρώπους, μυθολογικά όντα, χίμαιρες, γρύπες κ.ά.

Στην περιοχή της Συρίας και της Ιορδανίας η επίστρωση των δαπέδων συνεχίστηκε μέχρι τον 8ο αιώνα.

Όπως είναι φυσικό, οι εικόνες του Θεού και των αγίων που φιλοτεχνούνταν δεν θα μπορούσαν να είναι στο πάτωμα. Έτσι, ο πιστός που ζούσε στο Βυζάντιο είχε πλέον απέναντί του, στους τοίχους του ναού, ένα διακοσμητικό είδος ιδιαίτερης σημασίας. Αυτή η λαμπρότητα αποπνέει παράλληλα τη δύναμη και την αίγλη των βυζαντινών αυτοκρατόρων και αρχηγών του κράτους, αλλά και εκπροσωπεί τον Θεό στη γη.

Όσο ζυμώνονται οι νέες τάσεις και γεννιούνται τα νέα έργα, και καθώς αυτή η τέχνη εξακοντίζεται, πλησιέστεροι δέκτες της γίνονται πόλεις όπως η Θεσσαλονίκη, η Ρώμη, η Ραβέννα, το Μιλάνο, η Φλωρεντία, το Κίεβο κ.ά.

Οι ψηφίδες που κατασκευάζονταν κατά πρώτον από υλικά όπως μάρμαρα ή φυσικές πέτρες, τώρα εμπλουτίζονται με καινούργια χρωματιστά γυαλιά και χρυσές ή ασημένιες ψηφίδες. Η κατασκευή των «μεταλλικών» ψηφίδων επιτυγχάνεται με την επίστρωση στο γυαλί φύλλου χρυσού ή αργύρου και επακόλουθη εφυάλωσή του για λόγους προστασίας. Αυτού του είδους οι ψηφίδες χρησιμοποιούνται κυρίως για να στολίσουν τα ενδύματα και τους θρόνους, αλλά και για να επενδύσουν τον κάμπο των παραστάσεων. Για τα πρόσωπα χρησιμοποιούνται κυρίως μικρές μαρμάρινες ψηφίδες σε αρκετούς τόνους, με αποτέλεσμα να θεωρείται πως οι ψηφοθέτες του Βυζαντίου είχαν πια την ικανότητα να «ζωγραφίζουν» το πρόσωπο.

«Το υλικό και οι τρόποι κατασκευής του ψηφιδωτού είναι συνυφασμένο με τη δομή και την εκφραστικότητα των εικόνων», γράφει η Ελένη Βακαλό. «Ενταγμένο στην αρχιτεκτονική επιφάνεια αποτελεί ακόμα ένα στρώμα χτίσματος. Η κάθε ψηφίδα ενσωματώνεται σαν υλικό στον τοίχο. Σαν μονάδα χρώματος αποτελεί κι εκείνη ένα επίπεδο. Έτσι, από επίπεδο ξεκινάει και σε επίπεδο καταλήγει μία μορφή. Ο όγκος της σχεδιάζεται και αποδίδεται όχι να χτίζεται κατά επάλληλα επίπεδα. Μια τέτοια αντίληψη κατασκευής ανταποκρίνεται και στην έννοια, τη μεταφυσική του Χριστιανισμού για τις μορφές. Είναι ‘κτίση’.»

Σε αρκετές εκκλησίες των μεγάλων πόλεων, όπως στην Κωνσταντινούπολη και τη Θεσσαλονίκη, σώζεται σήμερα ένα μεγάλο πλήθος ψηφιδωτών παραστάσεων.

 

Δυστυχώς, διασώθηκαν λίγα τμήματα από την Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης, και αυτά από τον ανεικονικό διάκοσμο του 6ου αιώνα. Σε αυτά προστέθηκαν τα ψηφιδωτά της ανάκαμψης, της εποχής δηλαδή μετά την Εικονομαχία και την κατάληψη της Πόλης από τους Σταυροφόρους (13ος αιώνας). Τη διακόσμηση αυτής της μεγάλης εκκλησίας – της μεγαλύτερης του Χριστιανισμού της Ανατολής – ίσως να  επιμελήθηκε ο ίδιος ο Ιουστινιανός, σε έναν αγώνα άμιλλας προς τον λαμπρό για την εποχή Ναό του Σολομώντος στην Ιερουσαλήμ.

Ψηφιδωτά σώζονται στην Παμμακάριστο (Φετιχέ τζαμί), στους Αγίους Θεοδώρους (Κιλιτζέ τζαμί) και στη Μονή της Χώρας (Καχριέ τζαμί). Στο Μουσείο Μπενάκη, στην Αθήνα, βρίσκεται ένα τμήμα αποτοιχισμένου ψηφιδωτού παράστασης της Υπαπαντής, του 9ου αιώνα, από το καθολικό της Μονής του Χριστού Ακαταλήπτου.

Η Θεσσαλονίκη, η δεύτερη μεγάλη πόλη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, αποτέλεσε, όπως και η Ραβέννα της Ιταλίας, το άδυτο της βυζαντινής ψηφιδωτής τέχνης. Η μεγάλη εκκλησία του Αγίου Δημητρίου, η Ροτόντα, η μονή του Οσίου Δαβίδ, η Αχειροποίητος, είναι μνημεία των οποίων η διακόσμηση έγινε πριν από την περίοδο της Εικονομαχίας, αφού χρονολογούνται από τον 4ο, 5ο και 6ο αιώνα. Από τον 8ο, 9ο και 11ο αιώνα σημαντικό μνημείο είναι η Αγία Σοφία, ενώ στους Αγίους Αποστόλους διατηρείται ψηφιδωτό του 14ου αιώνα.

 

Η βασιλική του Αγίου Δημητρίου, πολιούχου της Θεσσαλονίκης, κτίστηκε στα μέσα του 5ου αιώνα. Ύστερα από την πυρκαγιά που συνέβη μεταξύ 629-634 ανοικοδομήθηκε. Από τη σημερινή κατάσταση του διακόσμου διαφαίνεται ο αποσπασματικός της χαρακτήρας. Όταν τα οικονομικά το επέτρεπαν, η διακόσμηση γινόταν με ψηφιδωτά, ενώ οι τοιχογραφίες ήταν λιγότερο δαπανηρή λύση, αφού το οικοδόμημα πέρασε από πολλές δοκιμασίες. Ο σχεδιασμός της διακόσμησης έχει χαρακτήρα αναθηματικών πινάκων. Ξεχωρίζουν έργα του Αγίου Δημητρίου που δέχεται δύο παιδιά, καθώς και του Επισκόπου Ιωάννη, ιδρυτή του ναού, όπως επίσης οι φιγούρες των γονέων που παρουσιάζουν το τέκνο τους στον Άγιο Δημήτριο. Τα θαυμάσια σχέδια με υδατοχρώματα του Άγγλου αρχιτέκτονα και μελετητή W. S. George μάς κάνουν γνωστή τη διακόσμηση που υπήρχε πριν τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917, η οποία κατέστρεψε μεγάλο μέρος του ναού και της διακόσμησής του.

Εξαιρετικά ψηφιδωτά έργα, που φανερώνουν την υψηλή κατάρτιση των εργαστηρίων του 5ου αιώνα, βρίσκονται στην κόγχη του ιερού της Μονής του Οσίου Δαβίδ του Λατόμου. Ιερός πράγματι ο τοίχος που απέκρυψε τα ψηφιδωτά, και έτσι γλίτωσαν από την καταστροφή την περίοδο της Εικονομαχίας. Ένα λιοντάρι που συμβολίζει τον Ευαγγελιστή Μάρκο, και αντίστοιχα άλλα των υπόλοιπων τριών Ευαγγελιστών πλαισιώνουν τον Χριστό σε μια ιδιότυπη σύνθεση, ενώ τα ενυπάρχοντα τέσσερα ποτάμια του Παραδείσου αποδίδουν το όραμα του Ιεζεκιήλ. Χρώματα, αρμονικοί συνδυασμοί, τοπία με αίσθηση της ελληνιστικής περιόδου είναι  χαρακτηριστικά του χαρισματικού αυτού έργου.

Σημαντικό μνημείο του 5ου αιώνα είναι η βασιλική της Σάντα Μαρία Ματζόρε της Ρώμης. Σε αυτήν είναι έκδηλη η επιρροή της αυτοκρατορικής τέχνης της Κωνσταντινούπολης. Τα ψηφιδωτά αυτής της πολύ μεγάλης εκκλησίας – από τις μεγαλύτερες στη Ρώμη – αποτελεί ένα καλό δείγμα από αυτό που αποκαλούμε «λειτουργικό χρώμα» (functional coloring). Η λαμπρότητα και τα πλούσια χρώματα των συνθέσεων του ψηφιδωτού συμβάλουν στο «να έρθει πιο κοντά» το εκκλησίασμα.

 

 

Ο Άρνολντ Χάουζερ [Arnold Hauser, 1892-1978] στο βιβλίο του «Κοινωνική ιστορία της τέχνης» ( εκδ. Κάλβος 1978) αναφέρει: «Η βυζαντινή αυλική τέχνη δεν θα μπορούσε να γίνει η κατ’ εξοχήν χριστιανική τέχνη αν η Εκκλησία δεν είχε γίνει  η απόλυτη εξουσία και δεν είχε αισθανθεί τον εαυτό της κύριο του κόσμου».

Το τυπικό αυτό βρήκε παραδειγματική έκφραση στα αφιερωματικά μωσαϊκά του Αγίου Βιταλίου στη Ραβέννα, τα  οποία από την άποψη αυτή δεν ξεπεράστηκαν στους μεταγενέστερους χρόνους. Κανένα κλασικό ή κλασικιστικό κίνημα, καμιά ιδεαλιστική ή αφηρημένη τέχνη δεν μπόρεσε να εκφράσει τη μορφή και το ρυθμό τόσο άμεσα και τόσο καθαρά.

 

 

Ένα συμπυκνωμένο σε έκφραση και περιεχόμενο έργο είναι τα ψηφιδωτά που στολίζουν το καθολικό στη Μονή της Αγίας Αικατερίνης του Σινά. Το ανοικοδόμησε ο Ιουστινιανός τον 6ο αιώνα, και, για την ψηφιδωτή του διακόσμηση, θα πρέπει να έστειλε ένα υψηλών δυνατοτήτων συνεργείο.

 

Στην κεντρική σύνθεση της Μεταμόρφωσης το φως αντανακλάται στις χρυσές και ασημένιες ψηφίδες έτσι που να μοιάζει πως οι ακτίνες έρχονται απ’ έξω, διαπερνώντας τα τοιχώματα του κτίσματος. Εδώ, η ιδιαίτερη τεχνική των Βυζαντινών να γωνιάζουν τις χρυσές ψηφίδες ώστε το αντανακλών φως να φτάνει στο ύψος των ματιών των εισερχομένων αποδίδει και αποδίδεται εξαιρετικά.

Η λεπτότητα της βυζαντινής τέχνης και τα δυναμικά στοιχεία της ύστερης ρωμαϊκής περιόδου είναι χαρακτηριστικά αυτού του έργου της πρώιμης περιόδου του 6ου αιώνα.

Ψηφιδωτά του 11ου αιώνα

Η Μονή Δαφνίου στην Αθήνα, η Μονή Οσίου Λουκά στη Βοιωτία και η Νέα Μονή της Χίου είναι σημαντικά μνημεία της ψηφιδωτής τέχνης του 11ου αιώνα. Κτίστηκαν από διαφορετικούς δωρητές και η διακόσμησή τους αφ’ ενός εκφράζει τις νέες τάσεις και τα καλλιτεχνικά ρεύματα της εποχής, αφ’ ετέρου διατηρεί η κάθε μία τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της.

 

Η Μονή Δαφνίου κτίστηκε περίπου στα τέλη του 11ου αιώνα και τα ψηφιδωτά της παραμένουν στην πλειοψηφία τους σε καλή κατάσταση. Θα ήταν καλύτερα αν κατά καιρούς δεν πλήττονταν από τους σεισμούς, όπως συνέβη πρόσφατα με αυτούς της Αττικής το 1999.

 

Η Νέα Μονή της Χίου είναι ένα αυτοκρατορικό κτίσμα των μέσων του 11ου αιώνα, όπως βεβαιώνεται από διάφορα χρυσόβουλα. Ο ψηφιδωτός διάκοσμος έχει αποκατασταθεί από τις φθορές που προκάλεσαν οι τρομεροί σεισμοί που έγιναν στο νησί το 1881 και το 1948. Τα θέματα του διακόσμου αναφέρονται κυρίως στις μεγάλες εκκλησιαστικές εορτές του έτους. Ξεκινούν με τον Ευαγγελισμό και τελειώνουν με την εις Άδου Κάθοδον, παρουσιάζοντας τις μεγάλες στιγμές του Χριστού στη γη. Τα απλά χρώματα και το ύφος των μορφών παρουσιάζουν μια αξιοσημείωτη ενότητα, ενώ η ομοιογένεια και η από τεχνικής πλευράς απόδοση των προσώπων δείχνουν ότι η ολοκλήρωση του ψηφιδωτού διακόσμου και στα τρία τμήματα του καθολικού έγινε από το ίδιο ικανότατο συνεργείο, που ήρθε, βέβαια, από την πρωτεύουσα, αφού χορηγός αυτού του θαυμάσιου έργου ήταν ο Κωνσταντίνος Θ’ ο Μονομάχος.

 

Ένα άλλο μνημείο του 11ου αιώνα είναι αυτό του Οσίου Λουκά στη Βοιωτία. Το καθολικό της μονής οικοδομήθηκε το 1011 από τον ηγούμενο Φιλόθεο και τους συνασκητές του, όπου και τοποθετήθηκε η λειψανοθήκη του Οσίου Λουκά.

 

Τα θέματα που κοσμούν το καθολικό είναι εμπνευσμένα από τη ζωή του Θεανθρώπου στη γη: Ευαγγελισμός, Γέννηση, Υπαπαντή και Βάπτιση, ενώ άλλες τέσσερεις παραστάσεις από τον κύκλο του Πάθους κοσμούν το νάρθηκα. Στην κόγχη του ιερού, στα σταυροθόλια, στο νάρθηκα, υπάρχουν αρκετές παραστάσεις της Παναγίας Πλατυτέρας Βρεφοκρατούσας, των αγίων, ενώ στο διακοσμητικό διατηρούνται δύο θέματα από την Παλαιά Διαθήκη. Ο Δανιήλ στο λάκκο των λεόντων και οι τρεις παίδες εν καμίνω με έναν άγγελο άνωθεν τους να τους προστατεύει.

Μέσα από αυτά τα έργα διαφαίνεται ένας συντηρητικός χαρακτήρας, που ανταποκρίνεται στο θεολογικό κλίμα της εποχής του πρώτου μισού του 11ου αιώνα. Έντονο περίγραμμα για την απόδοση του ανθρώπινου σώματος και κυρίως της Μορφής, καθώς και λιτά χρώματα που ισορροπούν τη λειτουργικότητα της αρχιτεκτονικής είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά αυτής της διακόσμησης, που, μαζί με τα ψηφιδωτά της Νέας Μονής της Χίου και αυτής του Δαφνίου, αποτελούν την τριάδα των εξαιρετικών μνημείων αυτής της τέχνης του 11ου αιώνα στην Ελλάδα.

Εκτός των εντοίχιων ψηφιδωτών, σώζονται και εικόνες, μια τεχνική πάνω σε ξύλο με συνεκτικό υλικό κερί και ρητίνες. Είναι περίφημη η εικόνα της Παναγίας της Γλυκοφιλούσας από τον Άγιο Βασίλειο της Βιθυνίας, του 14ου αιώνα, διαστάσεων 95 x 62 εκατοστών, η οποία βρίσκεται στο Βυζαντινό Μουσείο. Μία αρχαιότερη (11ος αιώνας) είναι του Αγίου Νικολάου και βρίσκεται στο μοναστήρι του Αγίου Ιωάννου στην Πάτμο, ενώ στο Μουσείο Μπενάκη βρίσκεται η εικόνα της Παναγίας της Ελεούσας (τέλη 13ου αιώνα).

 

Κλείνοντας αυτή τη μικρή αναφορά για τα βυζαντινά ψηφιδωτά, και με αφορμή τα έργα του 14ου και 15ου αιώνα, θα θέλαμε να αναφέρουμε στον επίλογο μιας σχετικής εργασίας του μελετητή Περ Γιόνας Νορντχάγκεν [Per Jonas Nordhagen, γεν. 1929], ο οποίος γράφει:

«Η αναγέννηση των Παλαιολόγων (μετά τη δυναστεία 1261-1453) επέφερε μια ανανέωση στη βυζαντινή τέχνη του ψηφιδωτού. Ανατράπηκε από ένα ζωτικό ανθρωπισμό, ο οποίος διαδόθηκε στη Δύση και τροφοδότησε την ιταλική Αναγέννηση ζωγραφίζοντας πρόσωπα με την ανάγκη να επιτύχει τριών διαστάσεων εφέ και καλλιέργησε το περίπλοκο στα ανθρώπινα αισθήματα και τη δράση. Μία νευρώδης ζωτικότητα εισήλθε στη θρησκευτική τέχνη με μια αίσθηση πάθους και τραγωδίας.»

Στην τέχνη του ψηφιδωτού αυτό έδωσε εξαιρετικά αποτελέσματα με ανανεωμένες τεχνικές. Οι ψηφίδες έγιναν μικρότερες και τα περιγράμματα έχασαν την έντασή τους, έγιναν πιο απαλά και μερικές φορές αφανή. Τα χρώματα έγιναν για άλλη μια φορά σχεδόν ομότιμα, ανακαλώντας τις πρώιμες χριστιανικές περιόδους, και συχνά χρησιμοποιήθηκαν και στο πορφυρό. Ανανεώθηκε το ενδιαφέρον στο οπτικό εφέ του χρυσού και παραμερίστηκε η τεχνική των γωνιασμένων ψηφίδων.

Το χρυσό υπόβαθρο στους τοίχους μερικές φορές εξελάμβανε τη φόρμα ενός κοχυλιού – το δίχως άλλο για να μοιάζει ότι παίζει με το επιφανειακό φως και παράλληλα να το αποδίδει ομοιόμορφα και λαμπερά.

Του Γιάννη Λουκιανού

Το κείμενο είναι από το βιβλίο του Γιάννη Λουκιανού «Η τέχνη του ψηφιδωτού και η τεχνική του», Αθήνα 2011, εκδόσεις βότσαλο, β΄ έκδοση.  Από το ίδιο βιβλίο προέρχονται και οι εικόνες, εκτός από εκείνες των οποίων αναφέρεται η πηγή τους.

© Γιάννης Λουκιανός

Ο Γιάννης Λουκιανός γεννήθηκε στην Ίο των Κυκλάδων, πήρε μαθήματα σχεδίου και χρώματος και επιδόθηκε στην τέχνη του ψηφιδωτού και του βοτσαλωτού, κοσμώντας κτίρια και αυλές, μεταξύ των οποίων κατοικία στη Βέρνη της Ελβετίας και η αποκατάσταση του βοτσαλωτού διάκοσμου της ιστορικής αυλής της Μητρόπολης της Σύρου και άλλων εκκλησιών.

Για την τέχνη του ψηφιδωτού και του βοτσαλωτού έχει μιλήσει σε πολλά σχολεία, σε Διεθνή Συνέδρια (Αθήνα 2010-Κύπρος 2012) καθώς και στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, και έχει γράψει σε περιοδικά και σε τοπικές εφημερίδες. Έχει γράψει ακόμη αρκετά δικά του βιβλία, με σημαντικότερα τα:

«Οι βοτσαλωτές αυλές των Κυκλάδων», Αθήνα 1998, αυτοέκδοση (3 εκδόσεις)
«Οι βοτσαλωτές Αυλές του Αιγαίου», Αθήνα 1999, αυτοέκδοση (εξαντλημένο)
«Η τέχνη του ψηφιδωτού και η τεχνική του», Αθήνα 2002 και 20011
Έχει διδάξει την τέχνη του ψηφιδωτού σε επιδοτούμενα σεμινάρια (Σύρος, Ίος κ.ά.), καθώς και στα παιδιά του ΚΔΑΠ στην Ίο.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

* Ο όρος ‘ψηφιδωτό’ προέρχεται από το ψηφίο, τη μικρή πέτρα. Ο όρος ‘μωσαϊκό’ προέρχεται από τις Μούσες.