Πρόσωπα

Ο Τζον φον Νόιμαν θεωρείται μέχρι σήμερα ένα από τα μεγαλύτερα μαθηματικά μυαλά του 20ου αιώνα. Γεννήθηκε το 1903 στη Βουδαπέστη, σε μία εβραϊκή οικογένεια με μέτρια οικονομική κατάσταση. Η προσήλωσή του στα μαθηματικά και τις επιστήμες σημάδεψε την πρώιμη ζωή και εκπαίδευσή του. Σε ηλικία μόλις οκτώ ετών ήταν ήδη εξοικειωμένος με τον λογισμό (μαθηματικά) και γνώριζε αρχαία ελληνικά. Οι γονείς του ενθάρρυναν την πνευματική του περιέργεια, αναγνωρίζοντας την αξία της εκπαίδευσης στη βελτίωση της κοινωνικοοικονομικής τους κατάστασης.

Ο Νόιμαν συνεισέφερε σημαντικά στον κλάδο των μαθηματικών με τη θεωρία του των συνόλων και στη γεωμετρία, καθώς και σε διάφορους άλλους τομείς της επιστήμης, όπως στην επιστήμη των υπολογιστών, στον κλάδο της φυσικής, στα οικονομικά (με την πολύ γνωστή θεωρία του των παιγνίων), στη μετεωρολογία, και τέλος δημιούργησε έναν νέο κλάδο μοντελοποίησης και υπολογισμών με το όνομα «κυψελιδωτά».

Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος

Στο τέλος του 1943, μετά από πρόταση του Ρόμπερτ Οπενχάιμερ, ο Νόιμαν ξεκίνησε να δουλεύει στο πρόγραμμα Μανχάτταν. Ο Νόιμαν ήταν ειδικός στη μη γραμμική φυσική της υδροδυναμικής και των κρουστικών κυμάτων, μία τεχνογνωσία που είχε ήδη εφαρμόσει στα βρετανικά χημικά όπλα.

Στο Λος Άλαμος του Νέου Μεξικού, ξεκινά να εργάζεται πάνω στο σχέδιο του Σεθ Σεντερμάιερ, κάνοντας τους απαραίτητους υπολογισμούς για τη δημιουργία της ατομικής βόμβας.

Σύμφωνα με τον Νόιμαν, για την επίτευξη της δημιουργίας της ατομικής βόμβας θα απαιτείτο μία κούφια σφαίρα που περιέχει πλουτώνιο (το πλουτώνιο μπορεί να υποστεί πυρηνική σχάση), η οποία να διαρρηγνύεται με τρόπο συμμετρικό ώστε να το οδηγήσει σε μία κρίσιμη μάζα που βρίσκεται στο κέντρο. Η έκρηξη θα έπρεπε να είναι τόσο συμμετρική που να μπορεί να συγκριθεί με τη σύνθλιψη ενός κουτιού μπύρας χωρίς να χυθεί καθόλου μπύρα. Προσαρμόζοντας την ιδέα που πρότεινε ο Τζέημς Τακ, ο φον Νόιμαν υπολόγισε ότι ένας «φακός» εκρηκτικών χημικών ουσιών ταχύτερης και βραδύτερης καύσης θα μπορούσε να επιτύχει τον απαιτούμενο βαθμό συμμετρίας.

Ο Νόιμαν ήταν επίσης μέλος της επιτροπής επιλογής στόχων, που ήταν υπεύθυνη για την επιλογή των ιαπωνικών πόλεων Χιροσίμα και Ναγκασάκι ως πρώτων στόχων για τη ρίψη της ατομικής βόμβας.

Θεωρία των παιγνίων

Η θεωρία των παιγνίων, που αναπτύχθηκε από τον Τζον φον Νόιμαν σε συνεργασία με τον Όσκαρ Μόργκενστερ, ανήκει στον κλάδο των εφαρμοσμένων μαθηματικών και μελετά στρατηγικές νίκης. Σκοπός της είναι να βρει τη βέλτιστη στρατηγική νίκης για έναν παίκτη σε ένα παιχνίδι σε ανταγωνιστικό περιβάλλον. Στη θεωρία αυτή έχουμε δύο ή παραπάνω παίκτες με αντικρουόμενα συμφέροντα, που βρίσκονται σε καταστάσεις σύγκρουσης ή συνεργασίας και καλούνται να πάρουν μία σειρά αποφάσεων με στόχο τη μεγιστοποίηση του κέρδους τους. Η θεωρία αυτή βρίσκει εφαρμογή στις οικονομικές επιστήμες, στη διπλωματία, καθώς επίσης και στις πολεμικές στρατηγικές.

Η συμβολή του στην επιστήμη των υπολογιστών

Μία από τις πιο σημαντικές συνεισφορές του ήταν η συμβολή του στην αρχιτεκτονική των υπολογιστών. Ο σχεδιασμός του Νόιμαν του προγράμματος αποθήκευσης στον υπολογιστή, το οποίο και παρουσίασε το 1945, εξακολουθεί να αποτελεί τη βάση για τους περισσότερους σύγχρονους υπολογιστές. Αυτό το σχέδιο διέθετε μία κεντρική μονάδα επεξεργασίας που μπορούσε να εκτελεί εντολές από τη μνήμη του υπολογιστή.

Το ενδιαφέρον του Νόιμαν για τους ψηφιακούς υπολογισμούς οφείλεται εν μέρει στην ανάγκη για γρήγορους υπολογισμούς στον σχεδιασμό πυρηνικών όπλων. Στη δεκαετία του 1940, περιέγραψε την αρχιτεκτονική που χρησιμοποιήθηκε στους πρώτους σύγχρονους υπολογιστές. Έδειξε επίσης πως μπορεί να κατασκευαστεί ένα αυτοαναπαραγόμενο αυτόματο: μία συσκευή που θα μπορούσε να παράγει αντίγραφα του εαυτού της. Πρότεινε ότι στο μέλλον θα μπορούσαμε να στείλουμε μερικά ρομπότ στη Σελήνη. Αυτά τα αυτόματα θα μπορούσαν να αναπαραχθούν και να δημιουργήσουν μία ολόκληρη αποικία που θα μπορούσε να στέλνει ορυκτά από το φεγγάρι πίσω στη Γη.

Ακόμη, ο Νόιμαν υποστήριξε ότι οι εγκέφαλοι, όπως και οι ψηφιακοί υπολογιστές, επεξεργάζονται πληροφορίες και άρα ότι θα έπρεπε ο εγκέφαλος να μελετάται με τον ίδιο τρόπο που μελετάμε τους υπολογιστές. Συνόψισε τις απόψεις του σε μία διάλεξη που δεν μπόρεσε ποτέ να δώσει. Πέθανε από καρκίνο το 1956, αλλά οι σημειώσεις του για τη διάλεξη τυπώθηκαν σε ένα μικρό βιβλίο «The Computer and the Brain» («Ο υπολογιστής και ο εγκέφαλος»).

Ωατόσο, η κατανόησή μας για το νευρικό σύστημα και την τεχνολογία των υπολογιστών έχει προχωρήσει πάρα πολύ από την εποχή του Νόιμαν.

Ο Νόιμαν βοήθησε επίσης στην ανάπτυξη του Electronic Numerical Integrator And Computer (ENIAC), του πρώτου ηλεκτρονικού υπολογιστή γενικής χρήσης. Ένα από τα πρώτα του προγράμματα ήταν η μελέτη της σκοπιμότητας της βόμβας υδρογόνου. Η ομάδα του Νόιμαν πραγματοποίησε επίσης τις πρώτες αριθμητικές προβλέψεις καιρού στον κόσμο, στον υπολογιστή ENIAC.

Πηγές

• Kyrlynn D, John von Neumann, The Genius Behind Modern Day Computing Architecture, Quantum Zeitgeist, 2024
• Biography of John von Neumann, John von Neumann computer society
• Jorgen Veisdal, the unparalleled Genius of John von Neumann, privatdozent, 2021
• William Poundstone, john von Neumann – Mathematician, scientist, WWII, Britanica, 2025
• Kreso Josic, Von Neumann, computers, and Brains, The Engines Of Our Ingenuity
• John von Neumann – Atomic heritage foundation, Nuclear Museum
• Η θεωρία των παγνίων και τρία πανέμορφα μυαλά, philenews, 2022

Ο Μητροπολίτης Γέρων Περγάμου Ιωάννης Ζηζιούλας του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και διεθνώς θεωρούμενος ως ένας από τους μεγαλύτερους χριστιανούς θεολόγους της εποχής του, απεβίωσε πέρυσι τον Φεβρουάριο του 2023 σε ηλικία 92 ετών. Σε συλλυπητήρια επιστολή προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο, ο γενικός γραμματέας του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών (ΠΣΕ/WCC)  Αιδεσιμότατος Καθηγητής  Δρ Τζέρι Πιλέϊ εξέφρασε βαθιά θλίψη. «Η θεολογία του της συνένωσης και η έρευνά του για τη συνοδικότητα (οικουμενικές σύνοδοι) θα συνεχίσουν να καθοδηγούν το έργο της Επιτροπής  “Πίστη και Τάξη”  και του Παγκόσμιου Συμβουλίου Εκκλησιών γενικότερα, καθώς προετοιμαζόμαστε για τον εορτασμό της πρώτης οικουμενικής συνόδου της Νίκαιας το 2025», έγραψε ο Πιλέϊ. «Ο Μητροπολίτης Ζηζιούλας παραμένει στην προσευχητική μνήμη πολλών χριστιανών σε όλον τον κόσμο ως ένας από τους μεγαλύτερους θεολόγους του 20ού αιώνα.»

Η Αιδεσιμοτάτη Δρ Σούζαν Ντέρμπερ, συντονίστρια της Επιτροπής Πίστης και Τάξης του ΠΣΕ (WCC), δήλωσε ότι για πολλούς ανθρώπους μεταξύ των προτεσταντικών εκκλησιών, ο Μητροπολίτης Γέρων Ζηζιούλας ήταν κάποιος που αποκάλυψε το θαύμα της Ορθόδοξης θεολογίας με τρόπους που ήταν βαθιά συναρπαστικοί και ελκυστικοί. «Το σημαντικό βιβλίο του  “Being as Communion” μας έδωσε έναν βαθιά θεολογικό τρόπο να αντισταθούμε στον ατομικισμό που μπορεί μερικές φορές να διαστρεβλώσει τον δυτικό πολιτισμό, καθώς και ένα ανανεωμένο όραμα της εκκλησίας», δήλωσε η Ντέρμπερ. «Τα γραπτά του, η παρουσία του και η φωνή του επηρέασαν βαθύτατα το έργο της Πίστης και Τάξης στο ΠΣΕ και το έργο του συνεχίζει να είναι διακεκριμένο  και να συζητείται μεταξύ όλων των εκκλησιών. Για εμένα προσωπικά, τα γραπτά του άνοιξαν τρόπους κατανόησης του θείου που έμαθα να εκτιμώ και να αγαπώ».

Η Αιδεσιμοτάτη Δρ Κουζίπα Ναλουάμπα, διευθύντρια προγράμματος του ΠΣΕ για την “Ενότητα, την Ιεραποστολή και την Οικουμενική Εκπαίδευση”, αναφέρθηκε στη βαθιά συμβολή του στο οικουμενικό κίνημα.  «Ο Μητροπολίτης Γέρων Ζηζιούλας ήταν ένας οξυδερκής θεολόγος και ένας παραγωγικός συγγραφέας που άφησε κληρονομιά τους προβληματισμούς του για τους μεταγενέστερους στο Οικουμενικό Κίνημα», δήλωσε η Ναλουάμπα. «Οι στοχασμοί του σχετικά με την ενότητα της εκκλησίας και τον ρόλο του επισκόπου στην Ορθοδοξία προχώρησαν  μακρύτερα το περιεχόμενο του Εγγράφου “Βάπτισμα, Ευχαριστία και Διακονία“,  αποχρωματίζοντάς το ώστε να φέρει την Ορθόδοξη θέση σε διάλογο με το Οικουμενικό Κίνημα και εξ αυτού αμοιβαίο εμπλουτισμό».

Στις αρχές της δεκαετίας του 1980, ο Μέγας Δομινικανός θεολόγος Ιβ Κονγκάρ τον είχε ήδη αποκαλέσει «έναν από τους πιο πρωτότυπους και βαθυστόχαστους θεολόγους της εποχής μας». Ακριβώς λόγω του ανεξάντλητου πλούτου των πηγών της πίστης από τις οποίες άντλησε τη θεολογία του, ο Ζηζιούλας έγινε επίσης μια βασική μορφή του θεολογικού διαλόγου που ξεκίνησε μετά τη Β’ Βατικανή Σύνοδο για την άρση των δογματικών εμποδίων στην αποκατάσταση της πλήρους κοινωνίας μεταξύ Καθολικών και Ορθοδόξων.

Στη νεκρολογία που έγραψε ο θεολόγος δρ. Διονύσιος Σκλήρης για την ιστοσελίδα In.gr διαβάζουμε: «Ο Ιωάννης Ζηζιούλας ήταν ένας από τους κορυφαίους υποστηρικτές του υπαρξιακού λόγου στη θεολογία και με μεγάλη επιρροή χριστιανός θεολόγος της εποχής του, με περισσότερες από 200 διδακτορικές και διπλωματικές διατριβές που δημοσιεύτηκαν για το έργο του. Από αυτή την άποψη, θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες στοχαστές στη διεθνή ακαδημαϊκή κοινότητα, αν και στην Ελλάδα το μεγαλύτερο μέρος του έργου του παραμένει αδημοσίευτο. Η μεγάλη επιρροή του οφείλεται στο γεγονός ότι η σκέψη του πηγαίνει με σαφήνεια στο ουσιώδες, καθώς εκφράζει με απλό αλλά βαθύ τρόπο το νόημα των δομικών στοιχείων, της ανθρώπινης κατάστασης, όπως η ελευθερία και η αγάπη.»

Η ζωή του Μητροπολίτη Ιωάννη Ζηζιούλα

Ο Ιωάννης Ζηζιούλας γεννήθηκε στην Ελλάδα, στο χωριό Καταφύγιο στα βορειοδυτικά της περιφερειακής ενότητας Κοζάνης το 1931 και σπούδασε στις Θεολογικές Σχολές Θεσσαλονίκης και Αθηνών. Στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ σπούδασε μαζί με τον υπαρξιστή στοχαστή Πολ Τίλιχ και τον Ρώσο Πατέρα Γεώργιο Φλορόβσκι, καθώς και με τον κλασσικό φιλόλογο Βέρνερ Γκάϊγκερ. Εργάστηκε ως υπότροφος στο Ίδρυμα Βυζαντινών Σπουδών του Χάρβαρντ, Dumbarton Oaks. Στο Θεολογικό Πανεπιστήμιο Αθηνών υπέβαλε τη διδακτορική του διατριβή με τίτλο  “Η ενότητα της Εκκλησίας στη Θεία Ευχαριστία και στον Επίσκοπο κατά τους τρεις πρώτους αιώνες” (1966), η οποία θεωρείται ορόσημο, καθώς επανέφερε την κεντρική σημασία της τέλεσης της Θείας Λειτουργίας για την καθιέρωση της Εκκλησίας, θέτοντας υπό αμφισβήτηση την υπερβολικά ιδρυματική αντίληψη του εκκλησιαστικού θεσμού.

Από το 1967 εργάστηκε ως Γραμματέας της Επιτροπής “Πίστη και Τάξη” του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών, συμμετέχοντας ενεργά στο διάλογο των διαφόρων ομολογιακών Εκκλησιών. Από το 1970 δίδαξε δογματική θεολογία στα πανεπιστήμια του Εδιμβούργου και της Γλασκώβης, από το 1984 στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και από το 1989 στο King’s College του Λονδίνου. Το 1986 χειροτονήθηκε Μητροπολίτης Περγάμου και ήταν εκπρόσωπος του Οικουμενικού Πατριαρχείου στον διαχριστιανικό διάλογο, ενώ από το 1993 ήταν μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Το 2002 διετέλεσε Πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών, όντας ο πρώτος Κληρικός Πρόεδρος. Διετέλεσε αντιπρόεδρος της Επιτροπής Διαλόγου μεταξύ της Ορθόδοξης και της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, καθώς και Διευθυντής του Γραφείου Αντιπροσωπείας του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην Αθήνα. Εκπροσώπησε το Οικουμενικό Πατριαρχείο σε πολλές διεθνείς συνελεύσεις.

Ο Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης Ζηζιούλας λέει ότι η περιβαλλοντική κρίση είναι ένα «πνευματικό πρόβλημα”, κατά τη διάρκεια συνέντευξης Τύπου τον Ιούνιο του 2015 σχετικά με την εγκύκλιο του Πάπα Φραγκίσκου για την κλιματική αλλαγή.

Το έργο του Μητροπολίτη Ζηζιούλα

Τα θεμελιώδη έργα του είναι τρία: (α) Η ύπαρξη ως κοινωνία (1985), όπου ασχολείται με το ερώτημα τι σημαίνει να υπάρχεις επειδή αγαπάς (αυτή είναι η θεολογική έννοια της «κοινωνίας» ) υποστηρίζοντας ότι η ίδια η ύπαρξη βασίζεται στην αγάπη και ότι η αγάπη δεν είναι μια απλή προσθήκη στην ύπαρξη, αλλά συστατικό της, (β) Κοινωνία και ετερότητα (2006), όπου ο προβληματισμός αφορά την ευγνωμοσύνη προς κάθε άλλο ον και τελικά προς τον ίδιο τον Θεό, τον απόλυτο Άλλο και «τον δημιουργό κάθε ετερότητας» . (γ) το τρίτο έργο της ζωής του, το magnum opus του, που δυστυχώς παραμένει μέχρι στιγμής ανέκδοτο. Ένας πιθανός τίτλος θα μπορούσε να είναι «Θυμάμαι το μέλλον: Μία εσχατολογική οντολογία» και πραγματεύεται το θεολογικό ερώτημα πώς θα ήταν να θυμόμαστε όχι το παρελθόν μας, αλλά το μέλλον μας, ένα μέλλον, ωστόσο, που έχει ήδη εισέλθει στην ιστορία μέσω της ανάστασης του Χριστού. Ο πρωτότυπος και παράδοξος συνδυασμός του όρου «εσχατολογική οντολογία» από τον Ζηζιούλα σημαίνει ότι η πραγματική ύπαρξη αποκαλύπτεται στο τέλος της ύπαρξης του ανθρώπου και όχι στην αρχή της, και με αυτή την έννοια το μέλλον ερμηνεύει και εξηγεί το παρελθόν και όχι το αντίθετο.

Η Αγία και Μεγάλη Σύνοδος της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Κρήτη το 2016, η οποία ανανέωσε τη συνοδική συνείδηση και δραστηριότητα της Ορθόδοξης Εκκλησίας μετά από πολλούς αιώνες, ήταν σε μεγάλο βαθμό έργο του. Η στροφή του ενδιαφέροντος του Οικουμενικού Πατριαρχείου προς το οικολογικό πρόβλημα ήδη από τη δεκαετία του 1980, ήταν επίσης έμπνευσή του και σήμαινε την αλλαγή των αξιών, σύμφωνα με την οποία η βλάβη του φυσικού περιβάλλοντος, των ζώων και των φυτών μπορεί να θεωρηθεί «αμαρτία» του ανθρώπου. Ο Ιωάννης της Περγάμου, ωστόσο, τόνισε κυρίως την ανάγκη υπέρβασης του οικολογικού ζητήματος όχι μέσω ενός νέου παγανισμού, αλλά βλέποντας τον άνθρωπο ως λειτουργό της φύσης που πρέπει να τη διαφυλάξει για λογαριασμό του Θεού.

Η σκέψη του Ιωάννη Ζηζιούλα για την προσωπικότητα εστιάζει στο πώς το πρόσωπο είναι μια μοναδική και ανεπανάληπτη ταυτότητα που προκύπτει από την επίσης μοναδική και ανεπανάληπτη σχέση με τους άλλους. Ο Ζηζιούλας χρησιμοποιεί το έργο των Πατέρων για να κάνει μια σημαντική διάκριση μεταξύ του προσώπου, το οποίο ορίζεται από μια κοινότητα, και του ατόμου που ορίζει τον εαυτό του απομονωμένο από τους άλλους και που βλέπει την κοινότητα ως απειλή για την ελευθερία του. Ο Ζηζιούλας υποστηρίζει ότι ο Θεός είναι η προέλευση της ελευθερίας και της κοινότητας και ότι η χριστιανική Εκκλησία είναι ο τόπος στον οποίο γεννιούνται το πρόσωπο και η ελευθερία.

Πρώτη δημοσίευση στο greeknewsagenda.gr στις 15 Φεβρουαρίου 2023. Αναδημοσιεύεται με την άδεια της συγγραφέως Ι. Λ.

Επιμέλεια: Κωνσταντίνος Γιαννίκος