Της Tatiana Denninq
Μετάφραση: Αλία Ζάε
«Είμαστε φτιαγμένοι από το ίδιο υλικό με τα όνειρα. Και η μικρή ζωή μας στρογγυλεύει με έναν ύπνο» – Ουΐλιαμ Σαίξπηρ, «Η τρικυμία»
Ένας καλός νυχτερινός ύπνος είναι απαραίτητος για τη νοητική και φυσική μας ευεξία και βοηθά στην αναζωογόνηση και του μυαλού και του σώματος.
Η υγιεινή του ύπνου, όπως η τακτική ώρα κατάκλισης και το κατάλληλο περιβάλλον, συμβάλλει πολύ στο να μας προσφέρει ο ύπνος πραγματική ξεκούραση. Ένα δροσερό, σκοτεινό, ήσυχο δωμάτιο, ένα άνετο κρεβάτι και ένα καλό μαξιλάρι είναι παράγοντες που επηρεάζουν την ποιότητα όπως και την ποσότητα του ύπνου μας.
Αν και το μαξιλάρι είναι για τον σύγχρονο άνθρωπο ένα απλό, κοινότοπο αντικείμενο – ο συνήθης νυχτερινός μας σύντροφος – δεν είχε πάντα την απαλότητα που έχει στις μέρες μας. Στην πραγματικότητα, αυτό που χρησιμοποιούσαν οι άνθρωποι τις παλαιότερες εποχές για μαξιλάρι, θα προκαλούσε σε εμάς μεγάλη απορία.
Το πρώτο μαξιλάρι
Πιστεύεται ότι οι ρίζες του μαξιλαριού βρίσκονται στην αρχαία Μεσοποταμία (το σημερινό Ιράκ), περίπου 7.000 χρόνια π.Χ., κάτι που κάνει το μαξιλάρι σχεδόν 9.000 ετών (χωρίς να υπολογίσουμε αρχαίους πολιτισμούς που μπορεί να έχουν ξεχαστεί).
Εκείνη την εποχή, το μαξιλάρι ήταν πέτρινο και δεν προοριζόταν να προσφέρει άνεση ή υποστήριξη, αλλά εξυπηρετούσε πιο πρακτικούς σκοπούς. Κυρίως κρατούσε το κεφάλι σε απόσταση από το έδαφος ώστε τα διάφορα έντομα να μην μπορούν να σκαρφαλώσουν σε αυτό και να μπουν στα μαλλιά, το στόμα, τα αυτιά και τη μύτη του κοιμισμένου.
Με την πάροδο του χρόνου, οι άνθρωποι σκέφτηκαν ότι το μαξιλάρι θα μπορούσε να προσφέρει και υποστήριξη στο κεφάλι. Η πέτρα θεωρήθηκε κατάλληλο υλικό για αυτό τον σκοπό κι έτσι τα μαξιλάρια παρέμειναν πέτρινα. Ένα επιπλέον προσόν της πέτρας ήταν ότι ήταν απρόσβλητη από τα έντομα, σε αντίθεση με άλλα, μαλακότερα υλικά. Αλλά η σκαλισμένη πέτρα ήταν ακριβή, δηλαδή μόνο οι πλούσιοι μπορούσαν να έχουν αυτή την ειδική κατασκευή. Επομένως, το μαξιλάρι ήταν ένα σύμβολο πλούτου στην αρχαιότητα.
Αρχαία Κίνα
Πιθανότατα γνωρίζουμε περισσότερα για τη χρήση των μαξιλαριών στην αρχαία Κίνα παρά σε άλλους αρχαίους πολιτισμούς.
Το σκληρό μαξιλάρι ήταν δημοφιλές στην αρχαία Κίνα. Αν και οι άνθρωποι εκείνης της εποχής είχαν τις γνώσεις και την ικανότητα να κατασκευάζουν μαλακά μαξιλάρια, δεν το προτιμούσαν, γιατί πιστευόταν ότι ένα μαλακό μαξιλάρι έκλεβε από το σώμα την ενέργεια και τη ζωτικότητά του.
Οι Κινέζοι στην αρχαιότητα θεωρούσαν ότι το σωστό μαξιλάρι, όπως και τα σωστά έπιπλα, θα έπρεπε να συμβάλλουν στη βελτίωση του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς των ανθρώπων. Ενώ οι σύγχρονοι άνθρωποι επιζητούν την άνεση, οι αρχαίοι Κινέζοι εκτιμούσαν περισσότερο τη βελτίωση του ήθους παρά τη διευκόλυνση της ζωής. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που τα αρχαία κινέζικα μαξιλάρια και έπιπλα κατασκευάζονταν από σκληρά υλικά.
Το σκληρό μαξιλάρι είχε πολλά ακόμα οφέλη για τον άνθρωπο, σύμφωνα με τους αρχαίους Κινέζους. Εκτός από υποστήριξη στο κεφάλι και τον λαιμό, βοηθούσε και στη διατήρηση των περίπλοκων κομμώσεων κατά τη διάρκεια του ύπνου, αύξανε την κυκλοφορία του αίματος και βελτίωνε τις πνευματικές ικανότητες. Σύμφωνα με τον γνωστό οίκο δημοπρασιών Christie’s, το αρχαίο κινέζικο μαξιλάρι βοηθούσε αυτόν που κοιμόταν να παραμένει δροσερός κατά τον ύπνο: «Ο ποιητής Τζανγκ Λέι της Βόρειας Δυναστείας Σονγκ έγραψε: ‘Το μαξιλάρι που έφτιαξε ο Γκονγκ είναι σκληρό και μπλε / ένας παλιός μου φίλος μου το έδωσε για τη ζέστη / δροσίζει το δωμάτιο σαν αεράκι / κρατάει το κεφάλι μου δροσερό ενώ κοιμάμαι’».
Τα μαξιλάρια στην αρχαία Κίνα φτιάχνονταν από διάφορα υλικά, όπως η πορσελάνη, ο νεφρίτης, ο πηλός, το μπαμπού, το ξύλο και ο μπρούντζος. Λεγόταν ότι το υλικό του μαξιλαριού επηρέαζε την υγεία των ανθρώπων, έτσι έπρεπε να είναι προσεκτικοί στην επιλογή τους.
Το πιο δημοφιλές υλικό ήταν ο πηλός. Σύμφωνα με τον οίκο Christie’s, ο πηλός έφτασε στο ζενίθ της δημοτικότητάς του κατά τις Δυναστείες Τανγκ (618-907 μ.Χ) και Σονγκ (960-1279 μ.Χ.), προτού αντικατασταθεί από τα δυτικού τύπου γεμιστά μαξιλάρια. Αυτά τα τελευταία συχνά είχαν περίτεχνες διακοσμήσεις και, όπως και στη Μεσοποταμία, προορίζονταν για τους πλούσιους και θεωρούνταν σύμβολα κύρους και πλούτου. Οι πεταλούδες, τα λουλούδια και τα παιδιά που παίζουν ήταν μερικά από τα πιο συνηθισμένα θέματα που χρησιμοποιούνταν για τη διακόσμηση των μαξιλαριών, ενώ συχνά αναγράφονταν και αποφθέγματα από τον Βουδισμό, τον Ταοϊσμό ή τον Κομφουκιανισμό για τη βελτίωση του ήθους.
Επίσης, τα σκληρά μαξιλάρια, σε αντίθεση με τα μαλακά, πιστευόταν ότι έδιωχναν τα κακά πνεύματα. Τα ζώα που είχαν την ικανότητα να κρατούν μακριά τα κακά πνεύματα ήταν το λιοντάρι, η τίγρη και ο κινέζικος Δράκος.
«Τα λιοντάρια θεωρούνταν ιδιαίτερα ευοίωνα πλάσματα, που είχαν την απαραίτητη αγριάδα, δύναμη και πνευματική ενέργεια να διώχνουν τα κακά πνεύματα», λέει ο οίκος Christie’s. Έτσι, πολλά μαξιλάρια είτε φτιάχνονταν στο σχήμα κάποιου από αυτά τα ζώα είτε είχαν ζωγραφισμένη την εικόνα του.
Αν και τα σκληρά μαξιλάρια προτιμούνταν, υπήρχαν μαξιλάρια και από άλλα υλικά για ιδιαίτερες περιστάσεις. Ένας τύπος ήταν το θεραπευτικό μαξιλάρι. Σύμφωνα με την Taiwan Today, αυτό το μαξιλάρι φτιαχνόταν από διάφορα θεραπευτικά βότανα τυλιγμένα σε μεταξωτό ύφασμα. Χρησιμοποιούταν για τη βελτίωση της ακοής, για την όξυνση της όρασης, για να ξαναγίνουν μαύρα τα γκρίζα μαλλιά, για να ξαναβγούν τα χαμένα δόντια και για τη θεραπεία ποικίλων ασθενειών.
Επειδή βρισκόταν τόσο κοντά στο κεφάλι, οι άνθρωποι πίστευαν ότι το μαξιλάρι ενίσχυε και καθοδηγούσε τα όνειρα. Στην αρχαία Κίνα, τα όνειρα είχαν ιδιαίτερη σημασία και θεωρούνταν συνήθως προφητικά.
Σύμφωνα με το μουσείο Victoria & Albert στο Λονδίνο, «δεν υπάρχει σαφής διαχωρισμός ύλης και πνεύματος στην κοινή κινέζικη σκέψη. Τα φαντάσματα, τα πνεύματα και τα οράματα που εμφανίζονταν στα όνειρα ήταν μέρος του υλικού κόσμου και θεωρούνταν εναλλάξιμα με την καθημερινή ζωή. Συνεπώς το μαξιλάρι ήταν ένα αντικείμενο σπουδαίας σημασίας, ένας διαμεσολαβητής ανάμεσα στο συνειδητό και το ασυνείδητο, ανάμεσα στην πραγματικότητα και την ψευδαίσθηση.»
Σήμερα, αυτά τα πανέμορφα μαξιλάρια αγοράζονται από συλλέκτες, σε τιμές δεκάδων χιλιάδων δολαρίων.
Αρχαία Αίγυπτος
Αν και οι γνώσεις μας γύρω από τα μαξιλάρια και τα στηρίγματα κεφαλής των αρχαίων Αιγυπτίων είναι πιο περιορισμένες, ξέρουμε ωστόσο ότι και για αυτούς η χρήση τους ξεπερνούσε τους απλά πρακτικούς σκοπούς. Οι περισσότερες πληροφορίες που έχουμε γύρω από αυτό το θέμα προέρχονται από τα στηρίγματα που βρέθηκαν σε αρχαίους τάφους.
Στην αρχαία Αίγυπτο, θεωρούσαν το κεφάλι το κέντρο του πνεύματος και της ζωής, και ως εκ τούτου, το πιο ιερό μέρος του σώματος. Σκοπός του μαξιλαριού ήταν τόσο η στήριξη όσο και η προστασία του κεφαλιού στη ζωή αλλά και στον θάνατο.
Όπως και στη Μεσοποταμία, τα μαξιλάρια ήταν κατά κανόνα φτιαγμένα από πέτρα, αλλά μερικές φορές μπορεί να χρησιμοποιούνταν και κομμάτια ξύλου, πηλού ή ελεφαντόδοντου για αυτό τον σκοπό. Ήταν στενότερα από τα κινέζικα, που στήριζαν και το κεφάλι και τον λαιμό, και στήριζαν κυρίως το κεφάλι – εξ ου και η ονομασία τους «στηρίγματα κεφαλής».
Η αρχαία Αιγυπτιακή κοινωνία έβριθε από θρησκευτικές και μαγικές δοξασίες, και τα μαξιλάρια, όπως και άλλα αντικείμενα, διακοσμούνταν με εικόνες που πρόσφεραν και προστασία εκτός από αισθητική. Μια αρκετά συνηθισμένη εικόνα, σύμφωνα με το Mουσείο Glencairn στην Πενσυλβάνια των ΗΠΑ, ήταν αυτή του Μπες, «θεότητας που προστάτευε το σπίτι, τις μητέρες και τα παιδιά, και τους κοιμισμένους».
Ένας κοιμισμένος θεωρούνταν ιδιαίτερα τρωτός στα πνεύματα και η επιβλητική φιγούρα του Μπες προσέφερε ικανή προστασία από τα κακά της νύχτας.
Η μετά θάνατον ζωή είχε εξέχουσα σημασία για τους Αιγύπτιους. Ο Τουταγχαμών, ο βασιλιάς-αγόρι, θάφτηκε μαζί με οκτώ στηρίγματα κεφαλής. Τα νεκρώσιμα κείμενα περιείχαν εκατοντάδες ξόρκια για να οδηγείταί ο νεκρός στη μεταθανάτια ζωή με ασφάλεια.
«Κάποια από αυτά τα ξόρκια αναφέρονται ξεκάθαρα στο στήριγμα κεφαλής και το συγκρίνουν με τον ήλιο που ανατέλλει από τον ορίζοντα. Το Κείμενο Κάσας 232 λέει: ‘Ξόρκι για το στήριγμα κεφαλής. Είθε να υψωθεί το κεφάλι σου, είθε το μέτωπό σου να ζήσει, είθε να μιλήσεις ο ίδιος για το σώμα σου, είθε να γίνεις θεός, είθε να είσαι παντοτινά ένας θεός», λέει το Mουσείο Glencairn.
Αν και οι πεποιθήσεις γενικά έχουν αλλάξει, σε κάποια μέρη της Αφρικής χρησιμοποιούν ακόμα αρχαιοπρεπή στηρίγματα κεφαλής στην καθημερινότητά τους.
Αρχαία Ελλάδα και Ρώμη
Ακόμα λιγότερα είναι γνωστά για τα μαξιλάρια της αρχαίας Ελλάδας και Ρώμης.
Αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι οι αρχαίοι Έλληνες και Ρωμαίοι στράφηκαν τελικά στην πολυτέλεια, την άνεση και την καλοπέραση, εγκαταλείποντας την άποψη ότι το σκληρό μαξιλάρι είχε οποιαδήποτε ωφέλεια για την φυσική ή πνευματική υγεία. Επιδιώκοντας την άνεση, δημιούργησαν τον πρόγονο του σημερινού μαλακού μαξιλαριού.
Τα περισσότερα μαξιλάρια εκείνων των κοινωνιών, που χρησιμοποιούσε ο απλός κόσμος, ήταν φτιαγμένα από βαμβάκι, άχυρα ή καλάμια, ενώ τα μαξιλάρια με φτερά και πούπουλα ήταν για την ανώτερη τάξη. Το μαξιλάρι τότε θεωρούνταν σύμβολο χλιδής και οι άνθρωποι εκείνης της περιόδου συχνά απεικονίζονται σε πλούσια συμπόσια ξαπλωμένοι σε τέσσερα ή πέντε πολυτελή μαξιλάρια.
Σύμφωνα με τη διατριβή του Τζέισον Λιν για το Πανεπιστήμιο UC-Santa Barbara σχετικά με τις νυχτερινές συνήθειες στην αρχαία Ρώμη, «η πολυτέλεια είχε αποχαυνώσει αυτούς τους ανθρώπους τόσο πολύ, που επέτρεπαν στους φρουρούς τους να κοιμούνται, και μάλιστα άνετα, ακόμα και σε επείγουσες καταστάσεις.»
Αυτή η στάση δεν ίσχυε για τους Σπαρτιάτες, που ζούσαν λιτά και αυστηρά, χωρίς να επιζητούν τις ανέσεις. Ο Λιν ρωτά «Πώς μπορεί να κοιμάται κάποιος υπό τόσο άβολες συνθήκες;» και απαντά ότι «με αυτό τον τρόπο οι Σπαρτιάτες καλλιεργούσαν την πειθαρχία και την αντοχή που οδηγούσαν το στρατό τους στη νίκη». Στη συνέχεια προσθέτει, παραθέτοντας τον Ουΐλιαμ Άροουσμιθ, ότι «η πολυτέλεια στερεί από τον άντρα τον αντρισμό του».
Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, στην Ευρώπη, το μαλακό μαξιλάρι έπαψε να χρησιμοποιείται ευρέως και παρέμεινε μόνο ως σύμβολο κοινωνικής τάξης. Οι άντρες το έβλεπαν ως σημάδι αδυναμίας, και κάποια στιγμή, μόνο ο βασιλιάς και οι έγκυες επιτρεπόταν να έχουν ένα μαξιλάρι τη νύχτα.
Μέχρι τον 16ο αιώνα, το μαξιλάρι ήταν και πάλι αγαπητό, αλλά εξαιτίας των συχνών προσβολών από μύκητες, έντομα και παράσιτα, ήταν δύσκολη η φροντίδα του, καθώς το περιεχόμενό του έπρεπε να αλλάζεται τακτικά ώστε να διατηρείται καθαρό. Αργότερα, τα μαξιλάρια χρησιμοποιήθηκαν για να γονατίζουν οι πιστοί στην εκκλησία, ή για να ακουμπούν τα ιερά κείμενα. Σε μερικά μέρη, αυτό γίνεται ακόμα.
Σύγχρονη εποχή
Μετά από τη Βιομηχανική Επανάσταση, ο τρόπος ζωής άρχισε να αλλάζει στα περισσότερα μέρη του κόσμου.
Με την πρόοδο της τεχνολογίας, εξελίχθηκε και η ιστορία του μαξιλαριού. Η μαζική βιομηχανική παραγωγή και η αύξηση της παραγωγής του βαμβακιού έκανε το μαξιλάρι προσιτό στον απλό λαό. Τώρα, ο μέσος άνθρωπος μπορούσε να το αγοράσει και σταδιακά το μαξιλάρι έγινε μέρος της οικοσκευής των περισσότερων νοικοκυριών.
Η υλική ευμάρεια που έφερε η Βιομηχανική Επανάσταση οδήγησε την κοινωνία να ακολουθήσει το παράδειγμα των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων και να αποζητά την άνεση όλο και περισσότερο, με αποτέλεσμα τον θρίαμβο του μαλακού μαξιλαριού.
Στην εποχή μας, τα μαξιλάρια έχουν κάθε είδους σχήμα, μέγεθος, υλικό και επίπεδο μαλακότητας. Οι διάφοροι τύποι γέμισης μοιάζουν ατελείωτοι: τζελ, αφρός μνήμης, πούπουλα, φτερά, εναλλακτικά πούπουλα, βαμβάκι, μαλλί, εσωτερικά ελατήρια, λάτεξ, καπόκ, φαγόπυρο, ή νερό! Μπορούν ακόμα να κατασκευαστούν σύμφωνα με τις προσωπικές ανάγκες και προτιμήσεις του κάθε αγοραστή.
Μπορεί τα σύγχρονα μαξιλάρια να κάνουν τις νύχτες μας πιο άνετες και ευχάριστες, αλλά ίσως και η αρχαία πρακτική να μην ήταν τόσο λαθεμένη. Χωρίς να υποστηρίζω ότι πρέπει να ξαναρχίσουμε να χρησιμοποιούμε πέτρινα ή πήλινα μαξιλάρια (αν και μπορεί κάποιος να φτιάξει ένα δικό του, αν θέλει), η έλλειψη άνεσης ενίοτε δεν είναι κάτι κακό.
Σύμφωνα με την αρχαία κινέζικη σοφία, η επιδίωξη της άνεσης σπάνια είναι ο καλύτερος δρόμος. Οι δυσκολίες μας κάνουν πιο δυνατούς και ανθεκτικούς. Και αν, όταν έχουμε να αντιμετωπίσουμε τις δοκιμασίες και τα βάσανα που φέρνει η ζωή, κοιτάζουμε μέσα μας για να ανακαλύψουμε τι μπορεί να μας διδάξουν, τότε θα μπορέσουμε και να βελτιωθούμε χάρη σε αυτές.
Έτσι, ακόμα κι ένα μαξιλάρι έχει κάτι να μας μάθει.
