Η Εθνική Ημέρα Προσευχής αποτελεί μία από τις πιο σημαίνουσες ετήσιες θρησκευτικές εκδηλώσεις στις Ηνωμένες Πολιτείες, ενισχύοντας την πνευματική ενότητα και τις κοινές αξίες της αμερικανικής κοινωνίας. Φέτος, η εκδήλωση θα πραγματοποιηθεί την 1η Μαΐου 2025, με τη συμμετοχή του Αρχιεπισκόπου Αμερικής, Ελπιδοφόρου, ως εκπροσώπου της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Η παρουσία του αναδεικνύει τον σημαντικό ρόλο της Ορθόδοξης Χριστιανικής κοινότητας στις ΗΠΑ, καθώς και τη συμβολή της στην ενίσχυση των θρησκευτικών και κοινωνικών δεσμών στη χώρα.
Η Εθνική Ημέρα Προσευχής θεσπίστηκε το 1952 από τον πρόεδρο Χάρρυ Τρούμαν και από τότε καθιερώθηκε ως μία από τις πιο χαρακτηριστικές εκδηλώσεις του αμερικανικού ημερολογίου, που ενώνει πολίτες από διάφορες θρησκευτικές παραδόσεις. Η ημέρα έχει τις ρίζες της στον 18ο αιώνα, όταν ο πρόεδρος Τζορτζ Ουάσιγκτον κάλεσε τους Αμερικανούς σε ημέρα προσευχής και ευχαριστίας για τις ευλογίες της χώρας. Οι επόμενοι πρόεδροι συνέχισαν την παράδοση, και το 1952 καθιερώθηκε επίσημα με το Προεδρικό Διάταγμα.
Η Εθνική Ημέρα Προσευχής προσφέρει στους Αμερικανούς την ευκαιρία να προσευχηθούν για την ηγεσία της χώρας, την ευημερία του έθνους και για ειρήνη και δικαιοσύνη σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι συμμετοχές θρησκευτικών ηγετών από διαφορετικές παραδόσεις αναδεικνύουν τη σημασία της διαθρησκειακής συνεργασίας, ενώ οι προσευχές και οι λόγοι τους ενισχύουν τη σημασία της ενότητας και της αλληλοκατανόησης σε μια χώρα που χαρακτηρίζεται από πολιτιστική και θρησκευτική πολυμορφία.
Η συμμετοχή του Αρχιεπισκόπου Ελπιδοφόρου στη φετινή εκδήλωση αναδεικνύει τη σημασία της Ορθόδοξης Χριστιανικής κοινότητας στις ΗΠΑ, που συνεχίζει να έχει ισχυρή παρουσία και επιρροή στην αμερικανική κοινωνία. Η συμμετοχή του Αρχιεπισκόπου αναμένεται να ενισχύσει τον διάλογο και τη συνεργασία μεταξύ των διαφορετικών θρησκευτικών κοινοτήτων, προκειμένου να αναζητηθούν κοινά βήματα για την επίτευξη της ειρήνης και της ευημερίας.
Η Εθνική Ημέρα Προσευχής δεν περιορίζεται μόνο σε προσευχές, αλλά και σε πρωτοβουλίες που ενισχύουν την πνευματική ζωή και την κοινωνική αλληλεγγύη. Στο πλαίσιο της εκδήλωσης, διοργανώνονται επίσης δημόσιες προσευχές και ομιλίες από θρησκευτικούς ηγέτες, ενώ πολλές κοινότητες, σχολεία και οργανώσεις συμμετέχουν με δράσεις και εκδηλώσεις που προάγουν τις κοινές θρησκευτικές αξίες.
Συνολικά, η Εθνική Ημέρα Προσευχής 2025 αναμένεται να ενισχύσει τη σημασία της θρησκευτικής ελευθερίας και της πνευματικής ενότητας, ενθαρρύνοντας τους Αμερικανούς να επικυρώσουν τις θεμελιώδεις αξίες της ειρήνης, της αλληλεγγύης και της συνεργασίας για το καλό του έθνους και του κόσμου γενικότερα. Με τη συμμετοχή σημαντικών θρησκευτικών ηγετών, όπως ο Αρχιεπίσκοπος Ελπιδοφόρος, αυτή η ημέρα αποτελεί ευκαιρία για συλλογική προσευχή και αμοιβαία κατανόηση στις Ηνωμένες Πολιτείες, καθιστώντας την ακόμα πιο σημαντική για την ενίσχυση της εθνικής συνοχής και του πνευματικού θεμέλιου της χώρας.
Η κηδεία του Πάπα Φραγκίσκου πρόκειται να ξεκινήσει στις 10 το πρωί, ώρα Ιταλίας, και αναμένεται να ολοκληρωθεί μετά από περίπου δύο ώρες. Την τελετή θα παρακολουθήσουν διακόσιες χιλιάδες πιστοί και πενήντα αρχηγοί κρατών και κυβερνήσεων, ενώ στη Ρώμη βρίσκονται εκατόν εβδομήντα ξένες αντιπροσωπείες. Χθες το απόγευμα έφτασαν στην ιταλική πρωτεύουσα ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης και ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος, ενώ λίγο πριν τα μεσάνυχτα προσγειώθηκε και το αεροσκάφος του Αμερικανού προέδρου Ντόναλντ Τραμπ, ο οποίος πραγματοποιεί το πρώτο του ταξίδι στο εξωτερικό μετά την επανεκλογή του.
Στους ηγέτες που θέλησαν να πουν το στερνό αντίο στον Αργεντινό ποντίφικα, συμπεριλαμβάνονται ο Γάλλος πρόεδρος Εμμανουέλ Μακρόν, ο Γερμανός πρόεδρος Φρανκ Βάλτερ Στάινμάιερ, ο απερχόμενος Γερμανός καγκελάριος Όλαφ Σολτς, η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, ο πρόεδρος της Βραζιλίας Λουίς Ινάσιο Λούλα Ντα Σίλβα. Παρών και ο Αργεντινός πρόεδρος Χαβιέρ Μιλέι, παρά την έντονη κριτική που είχε ασκήσει σε πολλές θέσεις και δηλώσεις του Αγίου Πατέρα των Ρωμαιοκαθολικών, καθώς και ο Ουκρανός πρόεδρος Βολοντίμιρ Ζελένσκι, παρά τις δηλώσεις του ότι «ίσως δεν έβρισκε τον χρόνο».
Στην πλατεία του Αγίου Πέτρου, δίπλα στους ισχυρούς του πλανήτη, θα βρίσκεται και ο εγγονός του Πάπα Φραγκίσκου, Μάουρο Μπεργκόλιο. Εργάζεται ως νοσηλευτής και είχε δηλώσει ότι ήθελε να έρθει στην Ρώμη, αλλά δεν είχε τα αναγκαία χρήματα για το ταξίδι από την Αργεντινή. Θα παραστεί, τελικά, στην κηδεία χάρη σε ιδιοκτήτρια πρακτορείου ταξιδίων της χώρας του, η οποία προσέφερε το αεροπορικό εισιτήριο στον ίδιο και στην σύζυγό του.
Η κηδεία του αποθανόντα Ποντίφικα, σύμφωνα με τη δική του βούληση, θα είναι «η νεκρώσιμη ακολουθία ενός ποιμένα και ενός μαθητή του Κυρίου, όχι ενός εκ των ισχυρών της γης», όπως είχε γράψει ο ίδιος ο Φραγκίσκος. Μετά από αιώνες αμετάβλητης τελετουργίας, άλλαξε και ο κανόνας σύμφωνα με τον οποίο η σορός του εκλιπόντα Πάπα έπρεπε να τοποθετείται μέσα σε τρία διαφορετικά ξύλινα φέρετρα. Εκείνο του Φραγκίσκου είναι φτιαγμένο από απλό ξύλο και, όπως είχε ζητήσει, για το τελευταίο αυτό ταξίδι τού έβαλαν τα παλιά, φθαρμένα παπούτσια του, που είχε χρησιμοποιήσει στα ποιμαντικά του ταξίδια.
Μετά την ολοκλήρωση της κηδείας, το φέρετρο θα μεταφερθεί με πομπή στη Βασιλική της Σάντα Μαρία Ματζόρε, κοντά στον κεντρικό σιδηροδρομικό σταθμό της Αιώνιας Πόλης. Εκεί που ζήτησε να ταφεί «ο Πάπας των φτωχών», σε λίγα μέτρα απόσταση από τη βυζαντινή εικόνα της Παρθένου με τον Ιησού, μπροστά από την οποία συνήθιζε να γονατίζει και να προσεύχεται, κάθε φορά που επέστρεφε από το εξωτερικό.
Η πομπή θα καλύψει απόσταση έξι χιλιομέτρων, στο ιστορικό κέντρο της ιταλικής πρωτεύουσας. Στον ναό, θα περιμένουν το φέρετρο σαράντα «φίλοι του Φραγκίσκου», άνθρωποι από το περιθώριο της κοινωνίας τους οποίους ο Πάπας είχε γνωρίσει προσωπικά και είχε προσπαθήσει να κατανοήσει και να βοηθήσει με τον δικό του τρόπο. Ο καθένας θα αφήσει πάνω στον τάφο ένα άσπρο τριαντάφυλλο, το λουλούδι που αγαπούσε περισσότερο από κάθε άλλο ο Χόρχε Μάριο Μπεργκόλιο. Οι κάμερες, όμως, δεν θα μπούνε στην εκκλησία, για να καταγράψουν την τελετή της ταφής. Η Σάντα Μαρία Ματζιόρε θα ξανανοίξει την Δευτέρα, όπου είναι βέβαιο ότι θα ξαναρχίσει ένα νέο λαϊκό προσκύνημα, στο λιτό, μαρμάρινο μνήμα του Λατινοαμερικανού Πάπα.
Τον πέμπτο αιώνα, λίγο πριν την άλωσή της από τους Γότθους, η Ραβέννα, πρωτεύουσα τότε της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, πέρασε μία ειρηνική περίοδο κατά την οποία η χριστιανική θρησκεία είχε την αυτοκρατορική εύνοια. Ως αποτέλεσμα, οικοδομήθηκαν πολλά εξαίρετα μνημεία, όπως το Ορθόδοξο Βαπτιστήριο, το επονομαζόμενο Μαυσωλείο της Γάλλας Πλακιδίας και ο Άγιος Ιωάννης ο Ευαγγελιστής.
Ένας έναστρος ψηφιδωτός ουρανός καλύπτει την οροφή τυο Μαυσωλείου της Γάλλας Πλακιδίας, που χρονολογείται από τον πέμπτο αιώνα. (red-feniks/Shutterstock)
Οι Γότθοι δεν κατάφεραν να παραμείνουν για καιρό στη Ραβέννα, καθώς το 540 την κατέλαβε ο στρατηγός Βελισσάριος για τον Ιουστινιανό Α΄. Η πόλη παρέμεινε στον έλεγχο της Βυζαντινών μέχρι τον 8ο αιώνα που την κατέλαβαν οι Λομβαρδοί και ύστερα οι Γάλλοι, μέσω των οποίων η πόλη βρέθηκε στη σφαίρα επιρροής του Πάπα.
Τα ψηφιδωτά στον τρούλο του Βαπτιστηρίου του Νέωνος. (Claudio Soldi/Shutterstock)
Τους δύο περίπου αιώνες που η Ραβέννα ήταν μέρος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, διακρίθηκε αρχικά ως έδρα της βυζαντινής κυβέρνησης στην Ιταλία και αργότερα ως Εξαρχάτο της Ιταλίας. Για ένα διάστημα, μάλιστα, είχε παραχωρηθεί αυτοκεφαλία στον αρχιεπίσκοπο Ραβέννας, ο οποίος ήταν δεύτερος μετά τον Πάπα στην Ιταλία, με σημαντική επιρροή στις θεολογικές διαμάχες της περιόδου.
Η υψηλή θέση της Ραβέννας οδήγησε στην περαιτέρω καλλιτεχνική ανάδειξη της πόλης, με τη θρησκεία να έχει τον κεντρικό ρόλο και τη βυζαντινή επιρροή εμφανή στη θρησκευτική τέχνη της εποχής. Η ψηφιδογραφία, αρχαία τέχνη που είχε ακμάσει στον ελλαδικό χώρο και αργότερα και στο πλαίσιο του ρωμαϊκού πολιτισμού, κατέκτησε και τον βυζαντινό κόσμο, προσαρμόζοντας τη θεματογραφία της στις ανάγκες του νέου πολιτισμικού status quo.
Από τη Βασιλική του Αγίου Απολλιναρίου του Νέου. (lkonya/Shutterstock)
Τα ψηφιδωτά της Ραβέννας εντυπωσιάζουν τους πιστούς και τους επισκέπτες με τα εκθαμβωτικά τους χρώματα, τις λεπτολόγες λεπτομέρειες και το υψηλό επίπεδο δεξιοτεχνίας τους, καθώς καλύπτουν ολόκληρους τοίχους και οροφές, επιβάλλοντας την εικονογραφία τους και αναγκάζοντας το βλέμμα και το πνεύμα να στραφούν ψηλά.
Δεν είναι τυχαίο ότι οκτώ από τα μνημεία της Ραβέννας έχουν χαρακτηριστεί Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς από την UNESCO:
το Μαυσωλείο της Γάλλας Πλακιδίας (5ος αι.)
το Ορθόδοξο Βαπτιστήριο ή Βαπτιστήριο του Νέωνος (5ος αι.)
το Αρχιεπισκοπικό Παρεκκλήσιο (5ος αι.)
η Βασιλική του Αγίου Απολλιναρίου του Νέου (5ος αι.)
το Μαυσωλείο του Θεοδώριχου (6ος αι.)
το Βαπτιστήριο των Αρειανών (6ος αι.)
η Βασιλική του Αγίου Βιταλίου (6ος αι.)
η Βασιλική του Αγίου Απολλινάριου στην Κλάση (6ος αι.)
Τα ψηφιδωτά του Αγίου Βιταλίου
Όσον αφορά τη βυζαντινή παράδοση, ξεχωρίζει η Βασιλική του Αγίου Βιταλίου, η οποία αν και ξεκίνησε να κτίζεται το 527, όταν η πόλη βρισκόταν υπό την εξουσία των Οστρογότθων, ολοκληρώθηκε το 546 υπό την Βυζαντινή επιρροή.
Τα βυζαντινά ψηφιδωτά της είναι τα μεγαλύτερα και καλύτερα διατηρημένα εκτός Κωνσταντινούπολης. Χαρακτηριστική της εποχής είναι η αναπαράσταση του Ιησού μεταξύ δύο αγγέλων, του Αγίου Βιταλίου και του Αγίου Εκκλησίου.
Η Βασιλική του Αγίου Βιταλίου έχει οκταγωνική κάτοψη, με έναν οκταγωνικό τρούλο στο κέντρο, και αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα δείγματα παλαιοβυζαντινής τέχνης στην Ευρώπη. (Channaly Philipp/The Epoch Times)
Ψηφιδωτό στην κόγχη της αψίδας στη Βασιλική του Αγίου Βιταλίου, που απεικονίζει (από αριστερά) τον Άγιο Βιτάλη, έναν άγγελο, τον Ιησού Χριστό, έναν δεύτερο άγγελο και τον Άγιο Εκκλήσιο που κρατά ένα ομοίωμα του ναού. (Channaly Philipp/The Epoch Times)
Οι απεικονίσεις του αυτοκρατορικού ζεύγους Ιουστινιανού και Θεοδώρας με την ακολουθία τους εντάσσονται στον ψηφιακό διάκοσμο δεξιά και αριστερά της κόγχης, υποδηλώνοντας τη σύνδεση μεταξύ υπερκόσμιας και εγκόσμιας εξουσίας.
«Σιγησάτω πάσα σαρξ βροτεία…», ημέρα σιωπής, όπως τονίζει και ο Χερουβικός Ύμνος της ημέρας. Ημέρα αφιερωμένη στην Ταφή και την Κάθοδο του Χριστού στον Άδη. Η τελευταία ημέρα της Μεγάλης Εβδομάδας και της Μεγάλης Σαρακοστής.
Ο Χριστός, το Πανάγιο Σώμα Του, είναι στον Τάφο, όχι για να παραδοθεί στην αφάνεια και στη φθορά του θανάτου, αλλά για να συντρίψει (με τη ψυχή Του που δεν πεθαίνει) τη δύναμη του Άδη και του θανάτου και να λυτρώσει όσους κρατούνταν εκεί. Αναμένουμε με πίστη και ελπίδα την Ανάσταση.
Οι άνθρωποι καταδίκασαν τον Κύριο σε θάνατο, Εκείνος, όμως, με την Ανάστασή Του, καταδίκασε τους ανθρώπους σε αθανασία.
Με την αμαρτία ο άνθρωπος έγινε θνητός και πεπερασμένος, με την Ανάσταση του Θεανθρώπου γίνεται αθάνατος και αιώνιος.
Είναι το μόνο Σάββατο του χρόνου κατά το οποίο νηστεύεται και το λάδι, για αυτό και ονομάζεται και Αλάδωτο Σάββατο.
Το πρωί γίνεται ο Εσπερινός της εορτής του Πάσχα με τη Θεία Λειτουργία, η πρώτη Ανάσταση, όπως λέγεται, κατά την οποία ψάλλεται το «Ανάστα ο Θεός, κρίνων την γην, ότι συ κατακληρονομήσεις εν πάσι τοις έθνεσι». Ο ιερέας σκορπίζει δαφνόφυλλα – σύμβολα νίκης – στον ναό. Είναι πλέον έντονη η αναμονή της Ανάστασης. Ετοιμάζουμε τις λαμπάδες μας για το βράδυ, όταν τα μεσάνυχτα θα ψαλεί το «Χριστός Ανέστη», και ακολούθως θα τελεστούν ο Όρθρος και η Αναστάσιμη Θεία Λειτουργία της Κυριακής του Πάσχα.
Ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος περικλείει το υψηλό και βαθύ νόημα της νεκραναστάσεως όλης της οικουμένης χάρη στη Σταύρωση και την Ανάσταση του Ιησού Χριστού με τον ιερό του ύμνο «Χθες συνεθαπτόμην σοι, Χριστέ, συνεγείρομαι σήμερον αναστάντι σοι· συνεσταυρούμην σοι χθες· αυτός με συνδόξασον, Σωτήρ, εν τη βασιλεία σου».
Χθες, δηλαδή το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής, έμπαινα κι εγώ στον τάφο μαζί Σου, Χριστέ μου. Σήμερα όμως, κατά τη λαμπρή ημέρα της Αναστάσεώς Σου, ανασταίνομαι κι εγώ μαζί Σου. Εσύ, Σωτήρα μου, δόξασέ με μαζί Σου και στην αιώνια ουράνια Βασιλεία Σου.
Μέσα σε κλίμα βαθιάς θρησκευτικής κατάνυξης και συγκίνησης, αλλά με έναν διαφορετικό τρόπο, που θυμίζει περισσότερο νησιωτική περιοχή, γίνεται τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά των επιταφίων σε παραλιακές περιοχές της Πελοποννήσου.
Στο Λουτράκι της Κορινθίας, στο Τολό της Αργολίδας, στις Κιτριές και στον Άγιο Ανδρέα της Μεσσηνίας η περιφορά των επιταφίων γίνεται και μέσα στη θάλασσα. Εκεί οι ψαράδες με τα καΐκια τους υποδέχονται τους επιταφίους υπό το φως των κεριών, των βεγγαλικών και των καπνογόνων, ενώ στον Τυρό της Αρκαδίας η θάλασσα γεμίζει με φαναράκια τη στιγμή που η περιφορά των επιταφίων περνά από τον παραλιακό δρόμο.
Στο Λουτράκι Κορινθίας
Στο Λουτράκι, αφού πρώτα ο επιτάφιος του ναού της Παναγίας της Γιάτρισσας περάσει από γειτονιές της πόλης φθάνει στον παραλιακό δρόμο, όπου εκεί γίνεται η περιφορά κατά μήκος της παραλίας. Στη συνέχεια, ο επιτάφιος μεταφέρεται στην παραλία και ακολουθεί η είσοδός του στη θάλασσα.
Εκείνη τη στιγμή, μία βάρκα υποδέχεται τον επιτάφιο μέσα στο νερό και ταυτόχρονα αλιείς ανάβουν βεγγαλικά και πυρσούς φωτίζοντας την περιφορά, ενώ πολλές άλλες βάρκες τον συνοδεύουν μέχρι να επιστρέψει στην παραλία.
Στο Τολό Αργολίδας
Στο παραλιακό Τολό της Αργολίδας, το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής, κάτοικοι και επισκέπτες ακολουθούν την περιφορά του επιταφίου, ο οποίος καταλήγει στην παραλία. Στη συνέχεια, ο επιτάφιος μεταφέρεται στη θάλασσα από νέους του χωριού και οι ψαράδες τον υποδέχονται μέσα από τις βάρκες τους με βεγγαλικά και καπνογόνα, ενώ μυροφόρες ψάλλουν τα εγκώμια του επιτάφιου θρήνου.
Το έθιμο της περιφοράς του επιταφίου στη θάλασσα έχει τις ρίζες του στα χρόνια όπου Κρήτες έφθασαν στο Τολό για να κατοικήσουν μόνιμα, μεταφέροντας παράλληλα ένα από τα έθιμά τους. Με την περιφορά λοιπόν του επιταφίου μέσα στο νερό οι κάτοικοι θέλουν να τιμήσουν τη θάλασσα, διότι τους προσφέρει τροφή, και ταυτόχρονα να ευλογηθεί.
Στις Κιτριές Μεσσηνίας
Η περιφορά του επιταφίου στις Κιτριές είναι ξεχωριστή, διότι η Ακολουθία του επιτάφιου θρήνου ξεκινά αργά το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής. Λίγη ώρα πριν από τα μεσάνυχτα ξεκινά η περιφορά με τους πιστούς να τον ακολουθούν από το παλιό καλντερίμι μέχρι το λιμανάκι του χωριού. Στη συνέχεια οι ψαράδες τοποθετούν με ευλάβεια τον επιτάφιο στα καΐκια τους, όπου με τη συνοδεία των υπόλοιπων σκαφών, τα οποία είναι ελλιμενισμένα, κάνουν τον κύκλο του όρμου των Κιτριών. Κατόπιν, επιστρέφουν στο λιμάνι για να συνεχιστεί η περιφορά του επιταφίου μέσα στο χωριό.
Το έθιμο έχει τις ρίζες τους στους ψαράδες της περιοχής, που ήθελαν να «προσκυνήσουν» τον επιτάφιο τα θαλάσσια νερά της περιοχής.
Στον Άγιο Ανδρέα Μεσσηνίας
Εκτός από τις Κιτριές, περιφορά του επιταφίου μέσα στη θάλασσα γίνεται και στον Άγιο Ανδρέα της Μεσσηνίας. Το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής, η περιφορά ξεκινά από την εκκλησία του χωριού και φθάνει στο λιμανάκι.
Εκεί τον περιμένουν οι ψαράδες, όπου με τη συνοδεία αλιευτικών κάνει τον κύκλο του λιμανιού, και κατόπιν επιστρέφει στην παραλία.
Στον Τυρό της Αρκαδίας
Στον παραλιακό Τυρό της Αρκαδίας, οι επιτάφιοι των ιερών ναών της Αγίας Μαρίνας και της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος συναντώνται στον παραλιακό δρόμο, όπου ψάλλεται κοινή δέηση.
Τους δύο επιταφίους συνοδεύουν από τη θάλασσα ψαροκάικα και σκάφη των επισκεπτών που συμμετέχουν στην περιφορά, ενώ η θάλασσα γεμίζει με εκατοντάδες αυτοσχέδια φαναράκια, μέσα σε κατανυκτική ατμόσφαιρα.
Επίσης, το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου η παραλία του Τυρού γεμίζει από άκρη σε άκρη με χιλιάδες φαναράκια που φωτίζουν τη θάλασσα και συμβολίζουν τις ψυχές των Τσακώνων ναυτικών και ψαράδων που έχουν χαθεί.
Έτσι βιώνει και αποδίδει ο Οδυσσέας Ελύτης τη Μεγάλη Παρασκευή στο «Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου», το 1984.
Θλίψη και κατάνυξη. Λιβάνι κι άγιο μύρο σκορπισμένα σήμερα, την έκτη ημέρα της Μεγάλης Εβδομάδας, ημέρα πένθους και νηστείας για όλη την Χριστιανοσύνη, καθώς σήμερα κορυφώνεται το Θείο Δράμα των Παθών του Χριστού.
Το πρωί, τελείται η ακολουθία των Μεγάλων Ωρών και ο Εσπερινός της Αποκαθηλώσεως, οπότε και ο Χριστός αποκαθηλώνεται και τοποθετείται στον επιτάφιο, που ετοιμάζεται από το ξημέρωμα. Το βράδυ θα πραγματοποιηθεί η Ακολουθία του Επιταφίου Θρήνου, δηλαδή ο Όρθρος του Μεγάλου Σαββάτου και θα ακολουθήσει η περιφορά του επιταφίου.
Ο επιτάφιος του Χριστού, σε κάθε Ορθόδοξο ναό, γίνεται ο τόπος συνάντησής μας με τον Κύριο που πεθαίνει όπως εμείς, που κηδεύεται όπως εμείς. Εδώ όμως δεν υπάρχει πόνος! Η λύπη γίνεται χαρμολύπη και το πένθος χαροποιό. Εδώ κυοφορείται η Ζωή και ετοιμάζεται το «Ανάστα ο Θεός», που βεβαιώνει τη νίκη του θανάτου.
Θανατώνεται για να θανατώσει τον θάνατο, τον εχθρό τού κάθε ανθρώπου. Έτσι, ο επιτάφιος, σε κάθε Ορθόδοξο ναό, είναι το σημείο που συναντάται ο θάνατός μας με το θάνατό του Θεού μας. Τότε ο δικός μας θάνατος χάνει τη δύναμή του!
Έθιμα
Είναι κατ’ έθιμον αργία. Από το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης έως σήμερα το πρωί στολίζεται ο επιτάφιος από τους πιστούς. Τοποθετούμε την εικόνα του επιταφίου μέσα στα πολλά λουλούδια και τα μύρα, ενώ με φροντίδα στο κουβούκλιο που την περιβάλλει δείχνουμε την αγάπη μας προς τον Κύριό μας που μας αγάπησε «έως τέλους». Τέλος, προσκυνούμε τον επιτάφιο και Τον ευχαριστούμε ταπεινά για ό,τι καθημερινά μας χαρίζει και για ό,τι κυρίως μας χάρισε με τον σταυρό, τον τάφο και την Ανάστασή Του.
Όλη την ημέρα οι καμπάνες χτυπούν πένθιμα σε όλη την Ελλάδα και παραδοσιακά απαγορεύεται κάθε εργασία και γίνεται άλαδη νηστεία. Σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, φτιάχνεται ένα ομοίωμα του Ιούδα το οποίο και καίγεται. Επίσης, πολλοί πιστοί επισκέπτονται τους τάφους συγγενών και φίλων.
Ο Τσιμαμπούε θεωρείται ο «πατέρας της δυτικής ζωγραφικής», αλλά έχει επισκιαστεί από την επόμενη γενιά των καλλιτεχνών της Πρώιμης Ιταλικής Αναγέννησης. Μία έκθεση στο Λούβρο, με τίτλο «Μια νέα ματιά στον Τσιμαμπούε: Οι απαρχές της ιταλικής ζωγραφικής», αποκαθιστά τον Τσιμαμπούε και το έργο του στον ιστορικό κανόνα της τέχνης, τόσο κυριολεκτικά όσο και μεταφορικά.
Το έναυσμα για την έκθεση, την πρώτη του είδους της στο Μουσείο του Λούβρου, προήλθε από τη συντήρηση των δύο έργων του που ανήκουν στη συλλογή του Μουσείου: την «Παναγία με το θείο βρέφος σε μεγαλοπρέπεια, που περιβάλλεται από έξι αγγέλους» και τον «Χλευασμό του Χριστού». Η ύπαρξη του δευτέρου μάλιστα προκάλεσε έκπληξη – ανακαλύφθηκε στη συλλογή μόλις το 2019. Οι μελετητές πιστεύουν ότι αποτελούσε αρχικά μέρος ενός δίπτυχου του 1280, το οποίο αποτελούνταν από οκτώ πάνελ. Σήμερα, είναι γνωστά μόνο τα τρία από αυτά, που παρουσιάζονται για πρώτη φορά μαζί στην έκθεση του Λούβρου.
Ένας πρώιμος νατουραλιστής
Ελάχιστα είναι καταγεγραμμένα για τη ζωή του Τσιμαμπούε, αν και ο Δάντης – σύγχρονός του – κάνει αναφορά σε αυτόν στην περίφημη «Θεία Κωμωδία». Σήμερα είναι γνωστά μόνο 15 έργα του. Το όνομά του ήταν Τσένι ντι Πέπο, αλλά για άγνωστο λόγο χρησιμοποιούσε το όνομα Τσιμαμπούε. Οι ιστορικοί πιστεύουν ότι γεννήθηκε στη Φλωρεντία περί τα 1240 και πιθανώς πέθανε στην Πίζα το 1301 ή 1302. Ως καλλιτέχνης συνδέεται κυρίως με μνημειακά έργα, όπως τοιχογραφίες, σταυροί και έργα βωμού. Οι πίνακες του δίπτυχου που αποκαλύφθηκαν εν μέρει είναι ασυνήθιστα μικροί για τα δεδομένα του συγκεκριμένου ζωγράφου.
Το στυλ του Τσιμαμπούε ήταν επαναστατικό για την Ιταλία του 13ου αιώνα. Εκείνη την εποχή, η βυζαντινή αγιογραφία με τις ιδιαίτερα στυλιζαρισμένες, επίπεδες εικόνες και το φόντο από φύλλα χρυσού, ήταν η επικρατούσα σύμβαση. Οι απεικονίσεις των θεϊκών όντων ήταν σκόπιμα μη ρεαλιστικές, ώστε να τονίζεται η μη ανθρώπινη φύση τους. Όμως, ο Τσιμαμπούε ενδιαφερόταν για τον νατουραλισμό, κάτι που φαίνεται στην απεικόνιση των αντικειμένων, του τρισδιάστατου χώρου και των μορφών, από τη λεπτή σωματικότητά τους όσο και τις εκφράσεις τους.
Μια πλήρης έκφραση αυτών των ιδεών βρίσκεται στη «Μaestà» του Λούβρου, που δημιουργήθηκε για μια εκκλησία της Πίζας. Το Μουσείο γράφει ότι ο πίνακας αντανακλά την επιθυμία του καλλιτέχνη να «εξανθρωπίσει τις ιερές μορφές και να δημιουργήσει την ψευδαίσθηση της πραγματικότητας, ιδιαίτερα στην απόδοση του χώρου, με τον θρόνο να φαίνεται υπό γωνία». Η συντήρησή του, η οποία ολοκληρώθηκε το 2024 αποκατέστησε τη λάμψη και η ζωντάνια των χρωμάτων του πίνακα, περιλαμβανομένου του μπλε του λάπις λάζουλι στον μανδύα της Παναγίας, μεταμορφώνοντας στην κυριολεξία το έργο. Πράγματι, πριν από τις εργασίες συντήρησης, οι ιστορικοί τέχνης πίστευαν ότι το έργο ήταν εκ φύσεως σκοτεινό.
Ακόμη, αποκαλύφθηκαν περαιτέρω λεπτομέρειες του πίνακα, όπως το ζωγραφισμένο ύφασμα που φαίνεται διαφανές, και μία συγκεκριμένη τεχνική, που έμοιαζε με ψευδοαραβική γραφή στο εσωτερικό πλαίσιο. Η καταγωγή αυτών των στοιχείων παλιότερα αποδιδόταν σε άλλους καλλιτέχνες, αλλά τώρα ανάγονται στον ίδιο τον Τσιμαμπούε.
Το δίπτυχο
Γάλλοι μελετητές έχουν προτείνει μια αναπαράσταση του δίπτυχου του Τσιμαμπούε, με τα τρία αναγνωρισμένα έργα στην αριστερή πλευρά. Το γενικό θέμα ήταν πιθανότατα η ζωή και ο θάνατος του Χριστού. Οι ειδικοί πιστεύουν ότι το έργο αποτελούταν από δύο αρθρωτά πάνελ με οκτώ μεμονωμένους πίνακες. Το έργο προοριζόταν για ιδιωτική λατρευτική χρήση του αναθέτη από την Πίζα, αλλά δεν είναι γνωστές άλλες λεπτομέρειες.
Κάτω δεξιά βρίσκεται το «Μαστίγωμα του Χριστού», που ανήκει στη Συλλογή Φρικ στη Νέα Υόρκη, ο μοναδικός Τσιμαμπούε αμερικανικής συλλογής. Η Συλλογή Φρικ αγόρασε το έργο το 1950, και οι μελετητές διχάστηκαν ως προς την αυθεντικότητά του. Χρειάστηκαν 50 χρόνια για να επιβεβαιωθεί η ταυτότητα του καλλιτέχνη. Το «Μαστίγωμα του Χριστού» είναι μια μικρή σύνθεση που αποτυπώνει τα Πάθη του Χριστού. Οι πύργοι στην αριστερή και δεξιά πλευρά του πίνακα πλαισιώνουν και τονίζουν το κεντρικό θέμα . Ο Τσιμαμπούε αποδίδει τις λεπτομέρειες με μικροσκοπικές, κομψές, πολυεπίπεδες πινελιές.
Οι μελετητές υποθέτουν ότι ο επάνω αριστερός πίνακας του δίπτυχου ήταν η «Παναγία και το θείο βρέφος, με δύο αγγέλους» της Εθνικής Πινακοθήκης του Λονδίνου. Στην έκθεση, το Λούβρο το αποκαλεί «(Μικρή) Μαεστά» (La Petite Maestà), αντιπαραβάλλοντας την κλίμακα του με τη δική του μνημειακή εκδοχή της Παναγίας και του θείου βρέφους. Το 2000, ο εν λόγω πίνακας ανακαλύφθηκε και πιστοποιήθηκε στην Αγγλία. Αυτό το αξιοσημείωτο γεγονός διευκόλυνε την επιβεβαίωση ότι το έργο της Συλλογής Φρικ ήταν όντως έργο του Τσιμαμπούε.
Πριν την αποκτήσει η Εθνική Πινακοθήκη, η «Παναγία και το θείο βρέφος, με δύο αγγέλους» ήταν ένα ανώνυμο έργο τέχνης σε ιδιωτική συλλογή στο Σάφφολκ της Αγγλίας. Κατά τη διάρκεια της αξιολόγησης του περιεχομένου της εξοχικής κατοικίας όπου βρισκόταν, ένας υπάλληλος του οίκου αξιολόγησης Sotheby’s αντελήφθη ότι θα μπορούσε να είναι έργο του Τσιμαμπούε. Οι ειδικοί της Εθνικής Πινακοθήκης το επιβεβαίωσαν, συγκρίνοντάς το με τη «Μαεστά» του Λούβρου. Το έργο επρόκειτο να βγει σε δημοπρασία, μέχρι που επιτεύχθηκε μια συμφωνία. Αν και πιθανότατα θα είχε πωληθεί για περισσότερα, δόθηκε στην Εθνική Πινακοθήκη ως πληρωμή 7,2 εκατομμυρίων στερλινών (8 εκατομμυρίων ευρώ) για τα τέλη θανάτου.
Τσιμαμπούε, «Η Παναγία και το θείο βρέφος, με δύο αγγέλους», περ. 1285. Αυγοτέμπερα σε ξύλο, 25 x 20 εκ. Εθνική Πινακοθήκη, Λονδίνο. (Ευγενική παραχώρηση του Μουσείου του Λούβρου)
Ένας επιμελητής του μουσείου συνέδεσε το έργο με εκείνο της Συλλογής Φρικ – και τα δύο έχουν την ίδια επιχρυσωμένη διάτρητη διακόσμηση. Μεταγενέστερες τεχνικές και ιστορικές μελέτες τέχνης, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι τα δύο έργα κατασκευάστηκαν ως μέρη ενός μεγαλύτερου έργου. Κάποια στιγμή, το δίπτυχο τεμαχίστηκε και τα επιμέρους πάνελ πωλήθηκαν χωριστά.
«Η Παναγία και το θείο βρέφος, με δύο αγγέλους» είναι ένα από τα παλαιότερα έργα της Εθνικής Πινακοθήκης του Λονδίνου. Η Πινακοθήκη περιγράφει πώς ο πίνακας ενσαρκώνει την πρωτοτυπία του Τσιμαμπούε:
«Η σκηνή αυτή βασίζεται σε ένα βυζαντινό μοντέλο το οποίο ο Τσιμαμπούε έχει τροποποιήσει: έχει κάνει τον θρόνο τρισδιάστατο και έχει συμπεριλάβει μια στοργική χειρονομία μεταξύ μητέρας και παιδιού. Αυτές οι προσαρμογές εξυπηρετούσαν τους δυτικούς χριστιανούς, οι οποίοι εστίαζαν στην προσωπική σχέση με τον Θεό». Οι φθορές είναι ορατές στην αριστερή και την επάνω άκρη, γεγονός που υποδεικνύει στους επιμελητές τη θέση του στο δίπτυχο – οι υπόλοιπες άκρες είναι αδιατάρακτες, γεγονός που υποδηλώνει ότι είχε πλαισιωθεί από άλλες σκηνές, που όλες είχαν ζωγραφιστεί στον ίδιο ξύλινο πίνακα.
Τσιμαμπούε, «Ο χλευασμός του Χριστού» (πριν την αποκατάσταση), μεταξύ 1285-1290 . Τέμπερα σε πάνελ από λεύκα, 25 x 20 εκ. Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι. (Public Domain)
Το τρίτο κομμάτι του παζλ ανακαλύφθηκε το 2019, σε μια γαλλική κουζίνα. Ένας πίνακας που απεικόνιζε μία σκηνή από τα Άγια Πάθη, κρεμόταν πάνω από τη σόμπα μιας ηλικιωμένης γυναίκας. Σχεδίαζε να τον πετάξει, αλλά ένας εκτιμητής επιθεώρησε το περιεχόμενο του σπιτιού πριν προλάβει να το κάνει. Μόλις είδε τον πίνακα, ο εκτιμητής εντυπωσιάστηκε αμέσως από αυτόν και αναγνώρισε τη σημασία του. Η αξία του εκτιμήθηκε σε 400.000 ευρώ περίπου, με την πεποίθηση ότι αποτελεί παράδειγμα ιταλικού πρωτογονισμού. Στάλθηκε στο Παρίσι για περαιτέρω εξέταση, όπου πιστοποιήθηκε η αυθεντικότητά του ως σπάνιο έργο του Τσιμαμπούε.
Αργότερα τον ίδιο χρόνο, ο πίνακας δημοπρατήθηκε εκτιμώμενος σε 4 έως 6 εκατομμύρια ευρώ. Πωλήθηκε για το εκπληκτικό ποσό των 24 εκατομμυρίων ευρώ. Το υπουργείο Πολιτισμού της Γαλλίας τον ανακήρυξε «εθνικό θησαυρό», θέτοντας προσωρινή απαγόρευση εξαγωγής του, γεγονός που έδωσε στο Λούβρο 2,5 χρόνια για να συγκεντρώσει τα κεφάλαια που θα τον κρατούσαν στη χώρα για να τον βλέπει το γαλλικό κοινό. Το 2023, το Μουσείο κατάφερε να αποκτήσει το έργο. Η συντήρηση αφαίρεσε τη συσσωρευμένη βρωμιά, με αποτέλεσμα να αποκαλυφθεί ένα λαμπερό έργο, παρόμοια με την αποκατεστημένη «Maestà».
Στο έργο «Ο χλευασμός του Χριστού» δείχνει τον Ιησού με δεμένα μάτια πριν από τη σταύρωσή Του. Είναι περιτριγυρισμένος από στρατιώτες που Τον χλευάζουν. Όπως και στον πίνακα της Συλλογής Φρικ, πύργοι εκατέρωθεν πλαισιώνουν τη σκηνή. Στο έργο του Λούβρου, πολλαπλές φιγούρες επικαλύπτονται δημιουργώντας την αίσθηση του βάθους. Μια ριζοσπαστική επιλογή του Τσιμαμπούε ήταν να ντύσει τις μορφές με ρούχα του 13ου αιώνα, αντί για τα ενδύματα της αρχαιότητας, ενθαρρύνοντας τον σύγχρονο θεατή να συνδεθεί με τη σκηνή. Ο ζωγράφος αποτυπώνει ρεαλιστικά τους σφιγμένους μύες, γεγονός που μεταδίδει κίνηση και ζωντάνια των ανθρώπων.
Οι ιστορικοί τέχνης ελπίζουν ότι θα αποκαλυφθούν και άλλοι πίνακες. Θεωρούν ότι η επόμενη ανακάλυψη θα είναι πιθανότατα ο τελευταίος πίνακας στην αριστερή πλευρά του δίπτυχου, δεδομένου ότι οι άλλοι τρεις έχουν βρεθεί. Υποψιάζονται ότι έχει θέμα το «Φιλί του Ιούδα». Κάθε επιβεβαιωμένος νέος πίνακας, θα προκαλέσει ενθουσιασμό και θα διευρύνει σημαντικά την κατανόηση μας για τον Τσιμαμπούε και την ιδιοφυή του τέχνη, από την απόδοση των υφασμάτων, της αρχιτεκτονικής και των αντικειμένων, μέχρι την εισαγωγή της προοπτικής και των χαρακτήρων στη μέχρι τότε απόμακρη από την ανθρώπινη διάσταση αγιογραφία.
Η έκθεση «Μια νέα ματιά στον Τσιμαμπούε: Οι απαρχές της ιταλικής ζωγραφικής» κάνει λόγο για τη βαθιά επιρροή που άσκησε ο Τσιμαμπούε στον Τζιόττο, που φημολογείται ότι ήταν μαθητής του, και στον Ντούτσιο ντι Μπουονινσέγκνα. Αυτοί οι καλλιτέχνες ήταν οι κληρονόμοι του Τσιμαμπούε, οι οποίοι συνέχισαν να προχωρούν στο μονοπάτι του ρεαλισμού που είχε ανοίξει στη θρησκευτική τέχνη. Η έκθεση θα διαρκέσει μέχρι τις 12 Μαΐου 2025.
Ντούτσιο, «Η Παναγία των Φραγκισκανών», περί τα 1300. Τέμπερα σε ξύλο, 23 x 16 εκ. Εθνική Πινακοθήκη της Σιένα. (Ευγενική παραχώρηση του Μουσείου του Λούβρου)
Με την πάροδο των αιώνων, τα έργα του Τσιμαμπούε αντιμετώπισαν πλημμύρες, σεισμούς και μάχες. Ακόμη και η «Παναγία και το θείο βρέφος, με δύο αγγέλους» επέζησε από πυρκαγιά στο Σάφφολκ, τη δεκαετία του 1920. Σήμερα, οι πίνακες του Τσιμαμπούε τιμούνται ως θησαυροί.
Ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία που σώζονται σήμερα στα Σκόπια, τη Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Τρέσκαβατς, επισκέφτηκε την περασμένη εβδομάδα αντιπροσωπεία του Ευρωπαϊκού Κέντρου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων (ΕΚΒΜΜ), μετά από πρόσκληση του Ινστιτούτου Μνημείων και Μουσείων του Πρίλαπου της γείτονος χώρας. Στόχος της επίσκεψης ήταν η συνεργασία των δύο πλευρών στο έργο της αναστήλωσης του καθολικού της Μονής.
Η Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Τρέσκαβατς ανεγέρθη τον 12o-13ο αιώνα και ανοικοδομήθηκε από τους Σέρβους βασιλείς Στέφανο Μιλούτιν και Στέφανο Δουσάν (14ος αι.). Σώζει πλούσιο ζωγραφικό διάκοσμο διαφόρων ιστορικών περιόδων (14ος, 15ος, 17ος, 19ος αι.). Στην τελευταία φάση, του 19ου αιώνα, πάνω από την κύρια είσοδο απεικονίστηκε ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος μαζί με τον γιο και διάδοχό του Μιχαήλ Η΄, σε μια τοιχογραφία που φαίνεται πως αντέγραψε παλαιότερη, των αρχών του 14ου αιώνα. Το μνημείο σήμερα παρουσιάζει στατικά προβλήματα, καθώς και ζητήματα προστασίας από ανερχόμενη υγρασία, τα οποία προκαλούν φθορές στο εσωτερικό του, στις τοιχοποιίες και στον ζωγραφικό του διάκοσμο.
Το ΕΚΒΜΜ, ανέλαβε να συνδράμει τις προσπάθειες του Ινστιτούτου, παρέχοντας την πλούσια τεχνογνωσία του ελληνικού υπουργείου Πολιτισμού σε θέματα αναστήλωσης και συντήρησης βυζαντινών μνημείων. Η συνεργασία των δύο πλευρών εντάσσεται στο πλαίσιο του ευρύτερου Μνημονίου που υπέγραψε το 2021 η πρόεδρος του ΕΚΒΜΜ, καθηγήτρια Ναταλία Πούλου, με την τότε υπουργό Πολιτισμού των Σκοπίων, Ιρένα Στεφόσκα. Πρώτος καρπός της συνεργασίας υπήρξε η συντήρηση των τοιχογραφιών του Ιερού Ναού Αγίου Γεωργίου (12ος αι.) στο Κουρμπίνοβο, η οποία χρηματοδοτήθηκε από το ελληνικό υπουργείο Πολιτισμού και ολοκληρώθηκε το 2024.
Η συνεργασία των δύο πλευρών στην αναστήλωση της Ιεράς Μονής Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Τρέσκαβατς ξεκίνησε με την επίσκεψη-αυτοψία στο μνημείο, ενώ πραγματοποιήθηκε συνάντηση με τον υπουργό Πολιτισμού της γειτονικής χώρας, Ζόραν Λιούτκοφ, ο οποίος ευχαρίστησε τους εκπροσώπους του ΕΚΒΜΜ και εξέφρασε την ικανοποίησή του για την αποδοχή της πρόσκλησης για συνεργασία, ενώ δήλωσε την πλήρη υποστήριξή του στο όλο εγχείρημα. Ακολούθησε εκτενής συνάντηση εργασίας, στην οποία συμμετείχαν και ο δήμαρχος Πρίλαπου, Μπόρτσε Γιοβτσέσκι, η διευθύντρια του Ινστιτούτου, Μίμοζα Χρίστοσκα, και οι συνεργάτες της που έχουν αναλάβει το έργο.
Την ελληνική αποστολή αποτέλεσαν μέλη του διοικητικού συμβουλίου του ΕΚΒΜΜ, o προϊστάμενος της Διεύθυνσης Αναστήλωσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων του υπουργείου Πολιτισμού Θεμιστοκλής Βλαχούλης, η αναπληρώτρια προϊσταμένη της Διεύθυνσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων Ιουλία Παπαγεωργίου, ο αναπληρωτής καθηγητής Βυζαντινής Αρχαιολογίας ΑΠΘ Αναστάσιος Τάντσης, καθώς και η διευθύντρια του ΕΚΒΜΜ Φλώρα Καραγιάννη. Παρούσα στη συνάντηση ήταν και η πρέσβης της Ελλάδας στα Σκόπια, Σοφία Φιλιππίδου.
Κατά τη συνάντηση εργασίας επιβεβαιώθηκε το εξαιρετικό κλίμα παραγωγικής και αποδοτικής συνεργασίας μεταξύ των δύο πλευρών καθώς και η κοινή δέσμευση για τη συνέχιση αυτής της συνεργασίας, με στόχο τη συντήρηση και την αναστήλωση του σπουδαίου βυζαντινού μνημείου.
Καθ’ όλη την ιστορία, οι σκοτεινές έναστρες νύχτες συντρόφευαν τους ανθρώπους και έδιναν τροφή σε σκέψεις, ερωτήματα, αναζητήσεις και μύθους. Μεγάλο μέρος των αρχαίων πολιτισμών οφείλεται στην ενατένιση των αστεριών, καθώς και στη μελέτη τους.
Η γέννηση του Γαλαξία
Η ονομασία του Γαλαξία μας πηγάζει από τη λέξη ‘γάλα’ και την ελληνική μυθολογία: Για να αποκτήσει ο νόθος γιος του αθάνατη σοφία και δύναμη, ο Δίας (κατ΄άλλους, ο Ερμής για λογαριασμό του Δία) βάζει το μωρό Ηρακλή να θηλάσει από τη θεά Ήρα, την ώρα που εκείνη κοιμόταν. Όταν η Ήρα ξυπνά και συνειδητοποιεί τι συμβαίνει, σπρώχνει το μωρό μακριά από το στήθος της θυμωμένη. Το γάλα που πετάχτηκε με αυτήν την κίνηση σχημάτισε στον ουρανό τον γαλαξία.
Τιντορέττο, «Η προέλευση του Γαλαξία μας», 1575. Λάδι σε καμβά, 149 x 167 εκ. Εθνική Πινακοθήκη, Λονδίνο. (Public Domain)
Ο Έλληνας ιστορικός Διόδωρος Σικελός (περίπου 80 π.Χ.-20 π.Χ.) κατέγραψε και έναν άλλο δημοφιλή μύθο, ο οποίος αποδίδει τη δημιουργία του Γαλαξία στον Φαέθοντα, γιο του Ήλιου και της λυμένης. Ο Φαέθων λαχταρούσε να οδηγήσει το χρυσό άρμα του πατέρα του. Ο Ήλιος του το απαγόρευσε, αλλά συμφώνησε να τον παίρνει μαζί του. Μια μέρα, ο απόκοτος νέος ξύπνησε πριν την αυγή, έδεσε τα τέσσερα άλογα στο άρμα και ξεκίνησε μόνος προς τον ουρανό. Στην αρχή, τα άλογα νόμιζαν ότι τα οδηγούσε ο ίδιος ο Ήλιος. Όταν οι απερίσκεπτοι ελιγμοί του Φαέθοντα αποκάλυψαν την πραγματικότητα, τα άλογα ξέφυγαν από τον έλεγχο του και άρχισαν να καλπάζουν ξέφρενα. Κανείς εκτός από τον Ήλιο δεν μπορούσε να τα συγκρατήσει.
Το άρμα άρχισε να τρέχει πέρα δώθε στο σύμπαν. Πότε κατέβαινε κοντά στη Γη, ξεσηκώνοντας καταιγίδες και ξεραίνοντας τα εδάφη. Άλλες φορές πλησίαζε τον ουράνιο θόλο, κατακαίγοντας τον. Για να σταματήσει την καταστροφή, ο Δίας αναγκάστηκε να τον χτύπησε με έναν κεραυνό. Αλλά η τρελή πορεία του θεϊκού άρματος είχε άλλαξε τον ουρανό για πάντα: είχε βάλει φωτιά στους ουρανούς, ανάβοντας τα αστέρια του Γαλαξία.
Ο γελαδάρης και η υφάντρα
Και για τους Κινέζους ο Γαλαξίας ήταν θεϊκό δημιούργημα. Στην κινεζική λαογραφία, ο Γαλαξίας μερικές φορές θεωρείται ως ένας πλατύς ποταμός που χωρίζει τον Αλτάιρ και την Βέγκα, δύο ερωτευμένους που συνδέονται με δύο αστέρια στο βόρειο ουράνιο ημισφαίριο. Η παλαιότερη γραπτή αναφορά στον μύθο του «Γελαδάρη και της υφάντρας» βρίσκεται στο «Βιβλίο των Ωδών», που γράφτηκε πριν από 3.000 χρόνια περίπου. Η ιστορία ήταν τόσο δημοφιλής, ώστε επιλέχθηκε ως ένα από τα τέσσερα μεγάλα λαϊκά παραμύθια από το «Λαογραφικό Κίνημα» της Κίνας τη δεκαετία του 1920.
Σε μία εκδοχή, ένας νεαρός γελαδάρης ονόματι Νιουλάνγκ (Αλτάιρ) συνάντησε κατά τύχη επτά νεράιδες που έκαναν μπάνιο σε μια λίμνη. Η Θεά του Ουρανού είχε αναθέσει στις επτά αδελφές να υφάνουν πολύχρωμα σύννεφα. Εντυπωσιασμένος από την ομορφιά τους, ο Νιουλάνγκ έκλεψε τα ρούχα που είχαν αφήσει στην ακτή και τους είπε ότι θα τα επέστρεφε μόνο αν μια από τις αδελφές τον παντρευόταν. Η Ζίνου (Βέγκα) ήταν η νεότερη και πιο όμορφη από τις αδελφές. Δέχτηκε να παντρευτεί εκείνη τον Νιουλάνγκ, με τον οποίο απέκτησε δύο παιδιά.
Μια σελίδα από το «Βιβλίο των Ωδών», 1736-1795, του αυτοκράτορα Τσιάνλονγκ. Το βιβλίο είχε διάφορα ονόματα, αλλά περιέχει την ίδια ποίηση. Εθνικό Μουσείο Ανακτόρων, Ταϊπέι, Ταϊβάν. (Public Domain)
Όταν η Θεά του Ουρανού έμαθε ότι η Ζίνου είχε παντρευτεί έναν θνητό, έγινε έξαλλη. Η Ζίνου παραμελούσε τα καθήκοντα της υφάντρας, για να περνάει τον χρόνο της με τον Νιουλάνγκ στη Γη. Η Θεά την ανάγκασε να εγκαταλείψει το βασίλειο των θνητών και να επιστρέψει στον ουρανό. Ο Νιουλάνγκ ήταν αναστατωμένος με την εξαφάνιση της Ζίνου. Αποφάσισε να πάρει τα δύο παιδιά του στον Ουρανό και να βρει τη γυναίκα του. Αλλά η Θεά ήταν πολύ θυμωμένη. Με μια από τις φουρκέτες της χάραξε στον ουρανό ένα πλατύ ποτάμι, για να χωρίσει τους εραστές μια για πάντα. Ο Γαλαξίας γεννήθηκε από τη χαρακιά της.
Η Θεά διέταξε τη Ζίνου να μείνει στη μία πλευρά του ποταμού και να υφαίνει στον αργαλειό της, νοσταλγώντας τον σύζυγό της. Ο θνητός Νιουλάνγκ αναγκάστηκε να παρακολουθεί τον Ουρανό από μακριά με τα δύο παιδιά τους, που αντιπροσωπεύονται από τα δύο αστέρια στο πλευρό του Αλτάιρ.
Αν και η Ζίνου και ο Νιουλάνγκ αναγκάστηκαν να χωρίσουν για πάντα, τους δόθηκαν ευκαιρίες να βλέπουν ο ένας τον άλλον. Λέγεται ότι μια φορά τον χρόνο, οι καρακάξες λυπούνται τους ερωτευμένους εραστές και πετούν στον ουρανό για να σχηματίσουν την Κου Κιάο, «τη γέφυρα της καρακάξας», συνδέοντας τη Ζίνου και τον Νιουλάνγκ την έβδομη νύχτα του έβδομου σεληνιακού μήνα.
Τον 11ο αιώνα, ο Τσιν Γκουάν, ποιητής της δυναστείας Σονγκ, απέτισε φόρο τιμής στην επανένωση των εραστών με αυτούς τους στίχους:
Μια συνάντηση του αγελαδοτρόφου και της υφάντρας μέσα στον χρυσό φθινοπωρινό άνεμο και τη δροσιά που λάμπει σαν νεφρίτης, επισκιάζει τις αμέτρητες συναντήσεις στον γήινο κόσμο. Τα συναισθήματα απαλά σαν νερό, η εκστατική στιγμή εξωπραγματική σαν όνειρο, πώς μπορεί κανείς να έχει την καρδιά να επιστρέψει στη γέφυρα από καρακάξες; Αν οι δύο καρδιές είναι ενωμένες για πάντα, γιατί τα δύο πρόσωπα πρέπει να μένουν μαζί – μέρα με τη μέρα, νύχτα με τη νύχτα;
Λεπτομέρεια από τοιχογραφία στον μεγάλο διάδρομο του θερινού παλατιού του Πεκίνου που απεικονίζει την επανένωση του Νιουλάνγκ, της Ζίνου και των παιδιών τους. (Public Domain)
Ιερά αστέρια και έναστρες νύχτες
Ιστορίες όπως ο «Φαέθων και ο Ήλιος» και ο «γελαδάρης και η υφάντρα» αποτυπώνουν τη σημασία των αστεριών στη ζωή των ανθρώπων, είτε τις αφηγούνται στα παιδιά δίπλα στο τζάκι είτε τις απαγγέλλουν ποιητές είτε τις καταγράφουν οι ιστορικούς είτε παρουσιάζονται σε λαϊκές γιορτές. Μας συνδέουν με το σύμπαν και μας προσφέρουν την ευκαιρία να αντλήσουμε ηθικά διδάγματα και να κατανοήσουμε τον ρόλο του θείου στη δημιουργία του κόσμου, τον ρόλο της ανθρωπότητας μέσα σε αυτόν, αλλά και τη σχέση μας με τα θεϊκά όντα.
Ο Φαέθων ενσαρκώνει τις παγίδες της υπερηφάνειας, την οποία οι Έλληνες θεωρούσαν ένα από τα χειρότερα ηθικά παραπτώματα. Ο Νιουλάνγκ αποτελεί παράδειγμα για το τίμημα που πληρώνουν οι θνητοί όταν τολμούν να αψηφήσουν τους θεούς, επιθυμώντας αυτό που δεν τους ανήκει. Σήμερα, η επανασύνδεσή του με την Ζίνου γιορτάζεται κάθε Αύγουστο στο Φεστιβάλ Κιουκάο, όπου οι άνθρωποι συγκεντρώνονται για να απολαύσουν παραδοσιακά φαγητά και να τιμήσουν τη συζυγική ευτυχία, την ελπίδα και την πίστη.
Τη σύγχρονη εποχή, οι έναστροι ουρανοί αποτελούν σπάνιο πια φαινόμενο, λόγω της διάχυτης φωτορύπανσης. Ωστόσο, η αδυναμία σύνδεσής μας με το σύμπαν, μέσω των άστρων, συνεπάγεται και κάποιο κόστος. Τα αστέρια δεν είναι απλώς υλικά σώματα σε ένα άψυχο σύμπαν. Εκτός από πηγή μύθων, ιδεών και ηθικών διδασκαλιών που μας υπενθυμίζουν τη θέση μας κάτω από τον ουράνιο θόλο, είναι και ζώντες οργανισμοί με τεράστια δυναμική. Μας διαποτίζουν με την ενέργεια τους, μας αποκαλύπτουν την αρμονία και τους νόμους του σύμπαντος, μας εμπνέουν και εμποτίζουν τον κόσμο με ιερά σύμβολα, ανάβοντας την ελπίδα και την ομορφιά ενάντια στο σκοτάδι.
Η Σινδόνη του Τορίνο ή Ιερά Σινδόνη έχει βρεθεί για άλλη μια φορά στο επίκεντρο της προσοχής, γεμίζοντας τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και προκαλώντας νέες συζητήσεις γύρω από την αυθεντικότητά της.
Αυτό το ύφασμα, που για αιώνες θεωρείται το σάβανο που τύλιξε το σώμα του Ιησού Χριστού, φέρει μια μυστηριώδη εικόνα ενός άντρα που φαίνεται να έχει υποστεί τα τραύματα της σταύρωσης. Για αιώνες, έχει αποτελέσει αντικείμενο έντονης εξέτασης, πίστης και αντιπαράθεσης.
Γιατί η Σινδόνη βρίσκεται ξανά στην επικαιρότητα; Υπάρχουν δύο βασικοί λόγοι:
Πρώτον, η τεχνητή νοημοσύνη έχει εισέλθει στον διάλογο, δημιουργώντας μια εικόνα του άντρα που εμφανίζεται στη Σινδόνη, η οποία αναπαριστά έναν ζωντανό, χαμογελαστό και μερικές φορές θλιμμένο άντρα, φέρνοντας ένα αρχαίο αίνιγμα στον σύγχρονο κόσμο.
Δεύτερον, η Σινδόνη, που είχε απορριφθεί με την μέθοδο του ραδιοάνθρακα το 1988 ως μεσαιωνική απομίμηση, έχει υποστεί μια δική της αναγέννηση. Νέα ερευνητικά δεδομένα υποδεικνύουν ότι δεν ήταν η Σινδόνη που ήταν ψεύτικη, αλλά η χρονολόγηση με ραδιοάνθρακα. Τα αποτελέσματα που θεωρούνταν οριστικά, τώρα αμφισβητούνται από σύγχρονη επιστημονική ανάλυση, προκαλώντας την απορία γιατί η Σινδόνη απορρίφθηκε τόσο βιαστικά.
Ιστορία και αντιπαραθέσεις της Σινδόνης
Η καταγεγραμμένη ιστορία της Σινδόνης ξεκινά το 1354, όταν εμφανίστηκε στο γαλλικό χωριό Λιρέι, υποστηρίζοντας ότι ήταν το ίδιο ύφασμα που τύλιξε το σώμα του Χριστού. Σε μια εποχή όπου το εμπόριο λειψάνων στην Ευρώπη ανθούσε, η Σινδόνη έγινε αντικείμενο ένθερμης λατρείας.
Εντούτοις, δεν υπάρχει άμεσο έγγραφο ομολογίας και το όνομα των καλλιτεχνών δεν αποκαλύφθηκε από τον ντ’ Αρσί. Η πληροφορία για την ομολογία ήταν δευτερογενής, καθώς ο ντ’ Αρσί ανέφερε ότι του την είχε πει ο προκάτοχός του, επίσκοπος Ανρί ντε Πουατιέ, ο οποίος υποτίθεται ότι είχε ερευνήσει τη σινδόνη γύρω στο 1355.
Ο Πάπας Κλήμης Ζ΄, παγιδευμένος ανάμεσα στον εκκλησιαστικό σκεπτικισμό και τη λαϊκή ευσέβεια, ενέκρινε την έκθεση της Σινδόνης, αλλά με την επιφύλαξη ότι θα πρέπει να τιμάται ως λατρευτική εικόνα και όχι ως αυθεντικό λείψανο. Η διαμάχη μπορεί να έληξε εκεί, ωστόσο η Σινδόνη άντεξε, με την αύρα του μυστηρίου της να παραμένει αμείωτη, μετατρεπόμενη από περιέργεια σε σύμβολο.
Η αποτυχία της χρονολόγησης με ραδιοάνθρακα
Το 1988, τρία εργαστήρια ανέλαβαν τη χρονολόγηση της Σινδόνης με τη μέθοδο του ραδιοάνθρακα, τοποθετώντας την προέλευσή της μεταξύ 1260 και 1390 μ.Χ., επιβεβαιώνοντας έτσι τη μεσαιωνική κατασκευή της. Ωστόσο, η ανάλυση αυτή αμφισβητήθηκε από τον αμερικανό πυρηνικό μηχανικό Ρόμπερτ Ράκερ, ο οποίος ανέδειξε σοβαρές ατέλειες στην διαδικασία.
Η ιατροδικαστική του ανάλυση της μελέτης του 1988, που περιγράφεται στο βιβλίο «The Carbon Dating Problem for the Shroud of Turin» («Το πρόβλημα της χρονολόγησης με άνθρακα για τη Σινδόνη του Τορίνο»), αποκάλυψε κραυγαλέες ασυνέπειες και διαδικαστικά λάθη. Επιπλέον, το χειρότερο είναι ότι τα αρχικά δεδομένα αποκρύπτονταν για σχεδόν τρεις δεκαετίες, για να αποκαλυφθούν απρόθυμα υπό πίεση.
Το μεταγενέστερο έργο του Αυστραλού δημοσιογράφου Γουίλιαμ Γουέστ, «The Shroud Rises, as the Carbon Date is Buried» («Η Σινδόνη υψώνεται, καθώς η ημερομηνία άνθρακα θάβεται»), έριξε λάδι στη φωτιά, παρουσιάζοντας την άσκηση χρονολόγησης του άνθρακα ως ένα βιαστικό και άκρως προβληματικό εγχείρημα. Αυτό που κάποτε παρουσιαζόταν ως αδιάσειστη απόδειξη έμοιαζε τώρα περισσότερο με επιστημονική γκάφα.
Σύμφωνα με τον Γουέστ, η Σινδόνη φέρει μικροσκοπικά στοιχεία που τη συνδέουν άμεσα με την Ιερουσαλήμ, και συγκεκριμένα με την άνοιξη, την ίδια εποχή της εκτέλεσης του Ιησού. Ίχνη γύρης, χώματος και ασβεστόλιθου, μοναδικά στην περιοχή, υποδηλώνουν ότι το ύφασμα βρισκόταν κάποτε στην αρχαία πόλη. Ακόμα και τα εγκληματολογικά στοιχεία είναι αποκαλυπτικά: η χημεία του αίματος συνάδει με σοβαρό τραύμα, τα αποκαλυπτικά σημάδια της μαστίγωσης, της σταύρωσης και της αγωνίας που καταγράφεται στα Ευαγγέλια.
Περαιτέρω ανάλυση αποκαλύπτει ότι η Σινδόνη πέρασε αιώνες στην Ανατολική Ευρώπη πριν φτάσει στη Δύση, ένα ταξίδι που επιβεβαιώνεται τόσο από φυσικά όσο και από ιστορικά στοιχεία.
Νέα επιστημονικά δεδομένα
Η πρόοδος της τεχνολογίας έχει προσφέρει νέες γνώσεις. Η ευρυγώνια σκέδαση ακτίνων Χ (WAXS), με επικεφαλής τον Ιταλό κρυσταλλογράφο Λιμπεράτο ντε Κάρο, έδωσε αποτελέσματα που αμφισβητούν την υπόθεση της μεσαιωνικής πλαστογραφίας. Η ανάλυση της ομάδας του χρονολόγησε τη Σινδόνη πριν από περίπου 2.000 χρόνια, ευθυγραμμιζόμενη τρομακτικά καλά με το χρονοδιάγραμμα του Ευαγγελίου.
Εν τω μεταξύ, ο καθηγητής Τζούλιο Φάντι του Πανεπιστημίου της Πάντοβα χρησιμοποίησε προηγμένες μηχανικές και χημικές τεχνικές χρονολόγησης, καταλήγοντας σε παρόμοιο συμπέρασμα: το λινό πιθανότατα προήλθε γύρω στο 33 π.Χ., με περιθώριο σφάλματος 250 ετών. Τα ευρήματα αυτά, αν και δεν αποτελούν οριστική απόδειξη, υπονομεύουν σοβαρά την ιδέα ότι η Σινδόνη είναι μεσαιωνική επινόηση.
Αλλά είναι η ίδια η εικόνα που παραμένει το μεγαλύτερο μυστήριο. Σε αντίθεση με οποιαδήποτε γνωστή μεσαιωνική ζωγραφική, δεν σχηματίζεται από χρωστική ουσία, μελάνι ή βαφή, αλλά υπάρχει μόνο στην ίδια την επιφάνεια των ινών. Μια από τις πιο προκλητικές θεωρίες υποστηρίζει ότι η εικόνα αποτυπώθηκε από μια έκρηξη υπεριώδους ακτινοβολίας, ένα γεγονός τόσο έντονο που υπερβαίνει τις τεχνολογικές δυνατότητες κάθε γνωστής περιόδου πριν από τη σύγχρονη εποχή.
Ο Πάολο Ντι Λαζάρο, επικεφαλής της έρευνας στην εθνική υπηρεσία ενεργειακών ερευνών της Ιταλίας, και η ομάδα του εξέτασαν αυτή την υπόθεση χρησιμοποιώντας λέιζερ διεγερμένου διατομικού μορίου υψηλής ενέργειας. Κατάφεραν να αναπαράγουν ορισμένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Σινδόνης, αλλά μόνο υπό συνθήκες που υποδηλώνουν μια εξαιρετικά ισχυρή και σύντομη έκρηξη ενέργειας.Ένα τέτοιο γεγονός είναι είτε πέρα από την ανθρώπινη τεχνολογία του παρελθόντος είτε κάτι εντελώς διαφορετικό.
Πίστη πέρα από την απόδειξη
Χρειάζονται όμως οι Χριστιανοί τη Σινδόνη για να πιστέψουν; Η πίστη, άλλωστε, δεν στηρίζεται σε κειμήλια αλλά στην εμπιστοσύνη στο θείο. Ο χριστιανισμός δεν στηρίχθηκε ποτέ σε φυσικές αποδείξεις, βασίζεται στην πεποίθηση, το είδος που δεν απαιτεί αποδείξεις αλλά αποδέχεται την αλήθεια με χάρη.
Η Σινδόνη μπορεί να είναι ένα εξαιρετικό κειμήλιο που συνεχίζει να προβληματίζει και να εμπνέει. Αλλά τελικά, ο Χριστιανισμός δεν χρειάζεται ένα κομμάτι ύφασμα για να επικυρώσει την Ανάσταση. Το μήνυμα του Χριστού αντέχει ανεξαρτήτως, επειδή η πίστη δεν έχει να κάνει με τα μάτια. Έχει να κάνει με την πίστη.
