arts-featured

«Η ιστορία του Οιδίποδα από μόνη της έχει τόση δύναμη που καθήλωνε, καθηλώνει και θα καθηλώνει τον θεατή πάντα. Η τραγωδία του Σοφοκλή με πρωταγωνιστή τον τραγικό ήρωα αποτελεί υπόδειγμα δραματικής τέχνης», τονίζει ο ηθοποιός Χριστόδουλος Στυλιανού, ο οποίος υποδύεται τον Κρέοντα στην παράσταση «Οιδίπους Τύραννος» του Σοφοκλή, σε σκηνοθεσία και δραματουργική επεξεργασία του Θανάση Σαράντου, που εντάσσεται στο πρόγραμμα του 4ου Φεστιβάλ Καλοκαιριού, στο θέατρο Κήπου της Θεσσσαλονίκης.

«Ο Σοφοκλής επισημαίνει τη σημαντικότητα των ορίων και της σωφροσύνης που πρέπει να επιδεικνύει ο άνθρωπος σε κάθε στιγμή της ζωής του», υπογραμμίζει ο γεννημένος στη Θεσσαλονίκη, απόφοιτος της Δραματικής Σχολής του ΚΘΒΕ Χριστόδουλος Στυλιανού, σε συνέντευξη στο Αθηναϊκό/Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων, και αναφέρεται στους προβληματισμούς που θέτει ο αρχαίος τραγωδός και παραμένουν επίκαιροι και σήμερα, στον Κρέοντα «που δίνει σπουδαίο μάθημα ζωής» στη συγκεκριμένη τραγωδία και στη δική του επιθυμία «κάθε έργο, στο οποίο συμμετέχει να τον κάνει καλύτερο άνθρωπο».

«Η τραγωδία του Σοφοκλή “Οιδίπους Τύραννος” είναι το πρώτο αστυνομικό έργο που γράφτηκε στον δυτικό κόσμο. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, αποτελεί υπόδειγμα δραματικής τέχνης. Περιέχει τραγικότητα υπέρμετρη, πόνο και παράλληλα τον θρίαμβο της ανθρώπινης λογικής που είναι η βάση και ο κανόνας της τραγικής τέχνης», εκτιμά, κάνοντας λόγο για τόσο αριστοτεχνικά γραμμένο έργο «που ακόμη και σήμερα σε καθηλώνει, όταν αρχίζει με ευρηματικά τραγικό τρόπο να ξετυλίγεται το κουβάρι της ιστορίας του».

«Δεν χρειάζεται να επινοήσεις τρόπους μεταφοράς της ιστορίας στο κοινό για να την κανείς ενδιαφέρουσα ούτε φιοριτούρες για να την ανεβάσεις. Από μόνη της έχει τόση δύναμη που καθήλωνε, καθηλώνει και θα καθηλώνει τον θεατή πάντα» τονίζει ο κ. Στυλιανού, απαντώντας στην ερώτηση αν είναι μεγάλη πρόκληση η παρουσίαση στο κοινό ενός έργου που θεωρείται το σπουδαιότερο, για πολλούς, του Σοφοκλή και έχει διασκευαστεί σε θεατρικές σκηνές σε όλο τον κόσμο.

Αναφερόμενος στα στοιχεία του αρχαίου δράματος του Σοφοκλή που διατηρούνται στην παράσταση, στην οποία ο Θανάσης Σαράντος και ομάδα εκλεκτών ηθοποιών επιχειρούν να προβάλουν τις αναλογίες με το σήμερα, ο Χριστόδουλος Στυλιανού διευκρινίζει ότι η παράσταση ακολουθεί τον ρυθμό της γραφής, όλους τους κανόνες που διέπουν και χρειάζονται για να ανεβεί μια τραγωδία, ακολουθεί το μέτρο και τη μουσικότητα του λόγου με σεβασμό στο αρχαίο κείμενο. «Η διαρκής αντιπαλότητα του ανθρώπου με το σύμπαν, τα όρια που δεν πρέπει να ξεπερνιούνται, η τιμωρία της ύβρεως που διαπράττεται, ο θρίαμβος της λογικής – σήμα κατατεθέν της ανθρώπινης εξέλιξης –  είναι μερικά από τα ζητήματα που πραγματεύεται αυτό το σπουδαίο έργο», σημειώνει.

«Η βάση της και το θέμα περιστρέφεται γύρω από τον άνθρωπο και τη στάση του απέναντι στη ζωή και το υπερφυσικό. Την αλαζονεία του και την πτώση του. Αυτό, λοιπόν, που συμβάλλει στη διαχρονικότητά της είναι ο ίδιος ο άνθρωπος, ο οποίος βίωνε και βιώνει την ίδια πάντα πραγματικότητα και τους κανόνες που διέπουν ακόμη και σήμερα τη ζωή του» επισημαίνει.

Όσον αφορά τον τρόπο προσέγγισης του ρόλου του Κρέοντα και τις πτυχές του χαρακτήρα του που θαυμάζει, ο ηθοποιός παρατηρεί ότι «στον “Οιδίποδα Τύραννο” βλέπουμε το πραγματικό πρόσωπο του Κρέοντα». «Ένας άνθρωπος που ενώ αδικείται κατάφωρα, συγχωρεί, συμπονά και στέκεται με σεβασμό μπροστά στη συμφορά του άλλου, προσπαθώντας να καταπραΰνει τον πόνο του. Σπουδαίο μάθημα ζωής».

«Ο Κρέων είναι μια πολύ παρεξηγημένη προσωπικότητα. Αναγκάζεται από τις καταστάσεις να αναλάβει την εξουσία κάτω πάντα από αντίξοες συνθήκες και να λειτουργήσει σαν μεταβατικός ανώτερος άρχοντας, να επιβάλει τους υπάρχοντες νόμους, που τις περισσότερες φορές είναι σκληροί. Δεν ζήτησε ποτέ να ασκήσει εξουσία, τού ανατέθηκε με σκοπό να την παραδώσει στην συνέχεια σ’ αυτόν που δικαιωματικά ανήκει. Ο ίδιος, όπως αναφέρει στον Οιδίποδα, δεν θέλει να ασκεί την εξουσία σαν βασιλιάς παρά να ζει βασιλικά», προσθέτει ο κ. Στυλιανού.

Απαντώντας στην ερώτηση ποιοι από τους προβληματισμούς που θέτει ο Σοφοκλής παραμένουν επίκαιροι σήμερα, ο ηθοποιός τονίζει ότι «αυτό που ταλανίζει τον άνθρωπο είναι η θέση του στο σύμπαν, η αναμέτρηση με το Θείο, η μη κατανόηση των ορίων του, η φιλοδοξία και η αλαζονεία του, η διατάραξη της ισορροπίας του σύμπαντος».

«Η τραγική κατάληξη και η τιμωρία έρχεται σαν αποτέλεσμα της καθυστερημένης κατανόησης της θνητότητάς μας. Αυτή είναι μια φωτογραφία του ανθρώπου, μιας στάσης ζωής του που φτάνει μέχρι και τις μέρες μας» αναφέρει χαρακτηριστικά.

«Ο Σοφοκλής επισημαίνει τη σημαντικότητα των ορίων και της σωφροσύνης που πρέπει να επιδεικνύει ο άνθρωπος σε κάθε στιγμή της ζωής του. Η αποδοχή της θνητότητας και η απαλλαγή από το εγώ και την αλαζονεία του είναι βασικές προϋποθέσεις για μια συνετή ζωή. Η στάση μας απέναντι στη ζωή είναι ταυτόχρονα η ευημερία μας ή η καταστροφή μας. Τίποτα δεν άλλαξε λοιπόν εδώ και 2.500 χρόνια, παραμένουμε ίδιοι, θνητοί και αμετανόητοι…», εκτιμά ο Χριστόδουλος Στυλιανού.

Η προετοιμασία ενός ηθοποιού για έναν ρόλο σε αρχαίο δράμα δεν διαφέρει, όπως επισημαίνει και θεωρεί ότι είτε παίζεις ένα σύγχρονο έργο είτε μια αρχαία τραγωδία απαιτείται μελέτη και εμβάθυνση στους χαρακτήρες και τις συνθήκες που τους διέπουν.

Περιγράφοντας τη σχέση του ηθοποιού με το κοινό σε παραστάσεις αρχαίου δράματος, ο κ. Στυλιανού εξηγεί ότι συμβαίνει συχνά να δημιουργούνται απορίες στους θεατές για την πλοκή ή για τον συναισθηματικό κόσμο των ηρώων. «Καλούμαστε μέσα από συζήτηση να λύσουμε αυτές τις απορίες και χαιρόμαστε ιδιαίτερα όταν έχουμε καταφέρει να προβληματίσουνε το κοινό ευχάριστα με τη δουλειά μας», αναφέρει.

Ο ηθοποιός εκφράζει χαρά που θα επιστρέψει με την παράσταση «Οιδίπους Τύραννος» στην πόλη όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε καθώς και ευγνωμοσύνη για όλα όσα του χάρισε. Αναφερόμενος στη συνεργασία με τους συντελεστές της παράστασης, την περιγράφει με τις φράσεις «πολύ σκληρή δουλειά και πολλή αγάπη».

«Κάθε έργο θέλω να νιώθω ότι με προχωράει, ότι με κάνει καλύτερο άνθρωπο. Δουλέψαμε πολύ και δουλέψαμε με πολλή αγάπη ο ένας για τον άλλο. Είμαστε χαρούμενοι και πλήρεις με το αποτέλεσμα», τονίζει.

Μετά τη μεγάλη της επιτυχία στην Αθήνα, η παράσταση «Οιδίπους Τύραννος» του Σοφοκλή, σε σκηνοθεσία και δραματουργική επεξεργασία του Θανάση Σαράντου, ο οποίος υποδύεται τον Οιδίποδα και με τη Μάνια Παπαδημητρίου στους ρόλους της Ιοκάστης και του Τειρεσία θα φιλοξενηθεί στη Θεσσαλονίκη, στο πλαίσιο του 4ου Φεστιβάλ Καλοκαιριού, στο θέατρο Κήπου, Τρίτη 4 και Τετάρτη 5 Ιουλίου, στις 21.00.

Ταυτότητα παράστασης «Οιδίπους Τύραννος» του Σοφοκλή

Μετάφραση: Μίνως Βολανάκης, Σκηνοθεσία- Δραματουργική επεξεργασία – φωτισμοί: Θανάσης Σαράντος, Μουσική – Ηχητικός σχεδιασμός: Κωνσταντίνος Ευαγγελίδης, Σκηνικό- Κοστούμια: Άση Δημητρολοπούλου, Επιμέλεια Κίνησης: Πλωτίνος Ηλιάδης, Φωνητική διδασκαλία: Νίκος Παναγιωτόπουλος, Video Art παράστασης: Διονύσης Σιδηροκαστρίτης, Βοηθός σκηνοθέτη: Mάκης Νάνος, Βοηθός φωτιστή: Στέβη Κουτσοθανάση, Μακιγιάζ: Όλγα Φαλέι, Φωτογραφίες: Κωνσταντίνος Λέπουρης, Trailer: Στέφανος Κοσμίδης, Συμπαραγωγή: Ηθικόν Ακμαιότατον ΑΜΚΕ & Θέατρο Αμαλία, Προβολή και επικοινωνία: Βάσω Σωτηρίου-We Will.

Ερμηνεύουν οι: Μάνια Παπαδημητρίου (Ιοκάστη- Τειρεσίας), Θανάσης Σαράντος (Οιδίπους Τύραννος), Χριστόδουλος Στυλιανού (Κρέοντας), Πάρης Σκαρτσολιάς (Εξάγγελος-Χορός), Αλέξανδρος Τούντας (Άγγελος-Χορός), Βαγγέλης Ψωμάς (Θεράπων-Χορός), Θανάσης Ρέστας (Ιερέας-Χορός).

Κ. Γιαννίκη

Αν καλλιτέχνες τόσο λαμπροί όσο ο Μιχαήλ Άγγελος και έργα τέχνης τόσο καθοριστικά όσο ο «Δαυίδ» του σπανίζουν, τη χρονιά που συμπληρώθηκαν 120 χρόνια από τα αποκαλυπτήρια αυτού του γλυπτού συνέβη ένα γεγονός σχεδόν ανεπανάληπτο στην ιστορία της τέχνης. Για πρώτη και ίσως τελευταία φορά, υπήρξε ένας καλλιτέχνης που μπορούσε να ανταγωνιστεί τον Μιχαήλ Άγγελο τόσο ως γλύπτης όσο και ως δεξιοτέχνης πολλαπλών μέσων τέχνης. Και το 1624, αυτός ο καλλιτέχνης – ο Τζιαν Λορέντζο Μπερνίνι – αποκάλυψε έναν δικό του «Δαυίδ».

Γεννημένος το 1598, ο Μπερνίνι επωφελήθηκε από έναν συνδυασμό ιδιοφυΐας και εξαιρετικής καλλιτεχνικής βάσης. Ο πατέρας του Πιέτρο ήταν από τους καλύτερους γλύπτες της γενιάς του. Όπως και ο Μιχαήλ Άγγελος, ο Πιέτρο καταγόταν από τη Φλωρεντία και έμαθε το επάγγελμά του στην πόλη αυτή. Το 1606 μετέβη στη Ρώμη για να εκπληρώσει μια παπική παραγγελία και παρέμεινε εκεί για το υπόλοιπο της ζωής του.

Τα θεμέλια της Ρώμης

Τον 17ο αιώνα, η Ρώμη ήταν το ιδανικό μέρος για να εκπαιδευτεί ο νεαρός Μπερνίνι στην τέχνη. Έναν αιώνα νωρίτερα, οι δάσκαλοι της Αναγέννησης εξακολουθούσαν να τελειοποιούν τις τεχνικές τους, να μαθαίνουν από πρόσφατα ανακαλυφθέντα αρχαία κειμήλια και να δημιουργούν έργα που θα χρησίμευαν ως πρότυπα για την επόμενη γενιά δασκάλων. Στην εποχή του Μπερνίνι, τα έργα αυτά βρίσκονταν στην κορυφή του καλλιτεχνικού κανόνα.

Ωστόσο, όλο και περισσότερο, οι καλλιτέχνες έχτιζαν πάνω σε αυτά τα θεμέλια με δημιουργικούς και πρωτότυπους τρόπους, αντί να μιμούνται απλώς τα προγενέστερα έργα. Οι πίνακες του Καραβάτζιο και του Ρούμπενς πραγματοποίησαν ακόμη και το σχεδόν ακατόρθωτο κατόρθωμα να συγκριθούν με εκείνους των δασκάλων της Αναγέννησης. Στη γλυπτική, ο Μιχαήλ Άγγελος συνέχιζε να δεσπόζει, μέχρι που εμφανίστηκε στη σκηνή ο Μπερνίνι.

Οι καλλιτέχνες και οι προστάτες δεν άργησαν να θεωρήσουν τον Μπερνίνι, σύμφωνα με τα λόγια του Πάπα Παύλου Ε’, ως «τον Μιχαήλ Άγγελο της εποχής του». Κάποια στιγμή ο καρδινάλιος Μαφέο Μπαρμπερίνι, ο μετέπειτα Πάπας Ουρβανός Η’, σκέφτηκε ακόμη και να προσλάβει το 19χρονο παιδί-θαύμα για να ολοκληρώσει ένα γλυπτό που είχε αφήσει ημιτελές ο ίδιος ο Μιχαήλ Άγγελος – το οποίο κανείς δεν είχε τολμήσει προηγουμένως να αγγίξει. Δυστυχώς, δεν έχουμε καμία καταγραφή για το ποιο ήταν το γλυπτό ή αν ο Μπερνίνι το ολοκλήρωσε ποτέ.

Αν ο Μπερνίνι ολοκλήρωσε πράγματι εκείνο το γλυπτό, θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όχι μόνο ως κοινό έργο δύο μεγάλων καλλιτεχνών αλλά και λόγω των διαφορών μεταξύ τους. Και οι δύο καλλιτέχνες διέθεταν παρόμοια αισθητική ιδιοφυΐα και αμφότεροι είχαν την ικανότητα να ζωντανεύουν την πέτρα με την ικανότητα να εκφράζουν την απαλότητα και την ελαστικότητα της σάρκας και του υφάσματος. Με σημείο αναφοράς τα πολλά γλυπτά του Μιχαήλ Άγγελου στη Ρώμη, συμπεριλαμβανομένης της «Πιετά», ο Μπερνίνι πήρε ως στυλιστικό παράδειγμα τους πρώιμους ζωγράφους του μπαρόκ, ιδίως τον Καραβάτζιο.

Οι δύο Δαυίδ

Η κλασική αναγεννησιακή τέχνη, όπως εκφράζεται από τον Μιχαήλ Άγγελο και τον Ραφαήλ, κλίνει προς τη διάνοια και τα συγκρατημένα συναισθήματα, ενώ η τέχνη του Μπαρόκ του Καραβάτζιο και του Μπερνίνι κλίνει περισσότερο προς τη συναισθηματική ένταση. Στα αφηγηματικά έργα, οι κλασικοί απεικόνιζαν φιγούρες σε στάση, πριν ή μετά την εκδήλωση μιας δράσης. Οι καλλιτέχνες του μπαρόκ προτιμούσαν γενικά να παρουσιάζουν τις μορφές εν ώρα έντονης δράσης.

Ακόμη πιο έντονες διαφορές χαρακτηρίζουν τις προσεγγίσεις των σχολών σε θρησκευτικές και ιστορικές μορφές παλαιότερων εποχών. Οι κλασικιστές χρησιμοποιούσαν τις μορφές για να αναφερθούν μέσω της σωματικής τελειότητας στις ηθικές ιδιότητες, χρησιμοποιώντας μεταφορικά τα θέματά τους ως αρχέτυπα των αρετών. Οι καλλιτέχνες του μπαρόκ, αντιθέτως, αντιμετώπιζαν τις κεντρικές φιγούρες τους ως άτομα, προσπαθώντας να αποτυπώσουν με ακρίβεια τα συναισθήματά τους.

Εξίσου όμορφες και αριστοτεχνικά δουλεμένες, οι δύο εκδοχές του «Δαυίδ» που έδωσαν πρώτα ο Μιχαήλ Άγγελος και κατόπιν ο Μπερνίνι, εκφράζουν χαρακτηριστικά αυτές τις αντιθέσεις. Ο «Δαυίδ» του Μιχαήλ Άγγελου είναι στατικός, με μυώδες σώμα που ανταποκρίνεται στις ελληνικές και ρωμαϊκές αντιλήψεις περί τελειότητας, συμβολίζοντας τον ηρωισμό του. Ο Μπερνίνι απεικονίζει έναν κάπως μικροκαμωμένο Δαυίδ σε κίνηση, που τρέχει να πετάξει μια πέτρα με τη σφεντόνα του, με τα σηκωμένα μαλλιά του να υποδηλώνουν ότι χρησιμοποιεί τον άνεμο στην πλάτη του για να βοηθήσει την προώθηση της πέτρας και με το πρόσωπό του να δείχνει συγκέντρωση, αποφασιστικότητα και, ίσως, ελεγχόμενη ανησυχία.

Μπερνίνι και Καραβάτζιο

Οι ομοιότητες μεταξύ του αγάλματος του Μπερνίνι και του πίνακα του Καραβάτζιο «Ο Δαυίδ με το κεφάλι του Γολιάθ» είναι τόσο αξιοσημείωτες όσο είναι και οι διαφορές μεταξύ των δύο γλυπτών Δαυίδ. Ο πίνακας του Καραβάτζιο απεικονίζει τη στιγμή αμέσως μετά το θάνατο του Γολιάθ και το πρόσωπο του Δαυίδ υποδηλώνει ανακούφιση και ψυχική ανάκαμψη. Μπορεί ακόμη και να φαίνεται σαν ο Δαυίδ να σηκώνει το κεφάλι του Γολιάθ αντί να το κρατά ακίνητο – εντύπωση που θα συμφωνούσε με τα περισσότερα έργα του Καραβάτζιο. Και αν αυτές οι ομοιότητες παραμένουν εντός του γενικού πλαισίου της μπαρόκ τέχνης, η σχέση μεταξύ των τεχνοτροπιών των δύο καλλιτεχνών γίνεται σαφέστερη όταν συγκρίνουμε περισσότερα έργα τους.

Ο πίνακας του Καραβάτζιο «Ο Άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης σε έκσταση» και το γλυπτό του Μπερνίνι «Η έκσταση της Αγίας Τερέζας» έχουν στενή θεματική σχέση. Και τα δύο έργα τέχνης απεικονίζουν αγίους να καταρρέουν μέσα σε έκσταση παρουσία ενός αγγέλου, και διαθέτουν αμφότερα έντονες συναισθηματικές ποιότητες: στο έργο του Καραβάτζιο επικρατεί η τρυφερότητα, ενώ στον Μπερνίνι η δραματική ένταση. Ο Άγιος Φραγκίσκος είδε σε όραμα έναν άγγελο τη στιγμή που έλαβε τα στίγματα: πέντε πληγές στα χέρια, τα πόδια και στο πλάι κοντά στην καρδιά του, τα μέρη του σώματος όπου ο Χριστός καρφώθηκε στο σταυρό και τρυπήθηκε με μια λόγχη. Κατά τη διάρκεια του οράματος της Αγίας Τερέζας, ένας άγγελος χρησιμοποίησε μια λόγχη για να τρυπήσει την καρδιά της αρκετές φορές.

Ακόμα μεγαλύτερες ομοιότητες υπάρχουν μεταξύ της τέχνης του Καραβάτζιο και του συχνά ξεχασμένου έργου του Μπερνίνι ως ζωγράφου. Το έργο του Καραβάτζιο «Η κλήση των Αγίων Πέτρου και Ανδρέα» και το έργο του Μπερνίνι «Ο Άγιος Ανδρέας και ο Άγιος Θωμάς» θα μπορούσαν να θεωρηθούν κατά λάθος ως πίνακες του ίδιου καλλιτέχνη. Έχουν την ίδια ρεαλιστική απεικόνιση των χαρακτηριστικών των μορφών τους, μαλλιά δοσμένα με λεπτομέρειες και τενεβρισμό (έντονη αντίθεση μεταξύ φωτός και σκιάς).

Αν και ο Μπερνίνι ακολούθησε το στυλιστικό πρότυπο του Καραβάτζιο, θα συγκρίνεται πάντα με τον Μιχαήλ Άγγελο. Ο Μιχαήλ Άγγελος και ο Μπερνίνι ήταν και οι δύο οι μεγαλύτεροι γλύπτες της ιστορίας και οι μόνοι γνωστοί καλλιτέχνες που έχουν επιτύχει την ύψιστη τελειότητα και στους τρεις τομείς της τέχνης: αρχιτεκτονική, ζωγραφική και γλυπτική. Σε αυτόν τον συνδυασμό ύψους, εύρους επιτευγμάτων και λαμπρότητας, ο Μπερνίνι είναι ο μοναδικός διάδοχος του Μιχαήλ Άγγελου.

Του  James Baresel

Επιμέλεια: Αλία Ζάε

Ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ είχε γράψει: «Αν η μουσική είναι η τροφή του έρωτα, παίξε». Θα μπορούσαμε να πούμε το ίδιο για τη μουσική και ως τροφή και έμπνευση της τέχνης.

Η μουσική έχει αποτελέσει τη μούσα των καλλιτεχνών ήδη από την αρχαιότητα, με τους μουσικούς και τους τραγουδιστές να απεικονίζονται ως αφηγητές, θεότητες ή ήρωες μύθων. Η εξέταση επιλεγμένων ιστορικών έργων τέχνης μέσα από το πρίσμα της μουσικής προσφέρει μια μοναδική κατανόηση και εκτίμηση της μουσικής και των καλλιτεχνικών περιόδων.

Ο κυκλαδίτης αρπιστής

Το κυκλαδίτικο έργο τέχνης «Μαρμάρινος καθιστός μουσικός με άρπα» χρονολογείται από την τρίτη χιλιετία π.Χ. Προέρχεται πιθανώς από τη Νάξο, νησί γνωστό για την ποιότητα του μαρμάρου του. Το γλυπτό αυτό είναι μία από τις παλαιότερες γνωστές αναπαραστάσεις μουσικού. Αρχικά, το μαρμάρινο έργο τέχνης έφερε ζωγραφισμένα διακοσμητικά στοιχεία. Η επιστημονική ανάλυση αποκάλυψε ότι τα μαρμάρινα γλυπτά της Κυκλαδικής περιόδου ήταν συνήθως ζωγραφισμένα με ορυκτές χρωστικές ουσίες, όπως το κιννάβαρι (κόκκινο) και ο αζουρίτης (μπλε).

Ο μαρμάρινος καθιστός αρπιστής δείχνει μια ανδρική μορφή καθισμένη σε μια καρέκλα με ψηλή πλάτη να παίζει ένα έγχορδο όργανο που μοιάζει με άρπα ή λύρα. Η άρπα είναι ένα από τα αρχαιότερα μουσικά όργανα στον κόσμο, με το παλαιότερο σωζόμενο παράδειγμα να χρονολογείται γύρω στο 2600 π.Χ. Ο προσεκτικός σχηματισμός των μυών των χεριών και των αρθρωτών δακτύλων του αρπιστή υποδηλώνει στον θεατή τη δύναμή του ως μουσικού. Ο δεξιός του αντίχειρας απεικονίζεται σε υπερυψωμένη θέση, γεγονός που υπονοεί ότι ηχεί μια νότα. Ο μουσικός φαίνεται να τραγουδάει ενώ συνοδεύει τον εαυτό του, με το κεφάλι του γερμένο προς τα πίσω και τα χείλη του τραβηγμένα προς τα εμπρός.

Αυτό το συναρπαστικό γλυπτό θυμίζει την εποχή του Ομήρου, όπου, πριν από τη γραφή, τα επικά ποιήματα γράφονταν και μεταδίδονταν προφορικά με τη συνοδεία μουσικής. Αυτή η προφορική παράδοση εξυπηρετούσε τη διατήρηση του μυθικού παρελθόντος. Ωστόσο, αυτό το γλυπτό κατασκευάστηκε 20 αιώνες (!) πριν από τον Όμηρο, κάτι που επιβεβαιώνει τη μακρόχρονη και θεμελιακή σημασία του ρόλου της μουσικής στην κοινωνία. Ίσως, όπως υποστηρίζει η διαδικτυακή ηχητική περιγραφή του Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης, «αυτός ο αρπιστής δίδασκε επίσης σοφία και ιστορία στο λαό του, τραγουδώντας για τους θεούς, τους μύθους και τα κατορθώματα των ηρώων κατά τη διάρκεια μακρών βραδιών, ενώ όλοι ήταν καθισμένοι κοντά του».

Η χορωδία των αγγέλων

Τη δεκαετία του 1400, το μεγαλύτερο μέρος της ευρωπαϊκής τέχνης είχε ακόμη μεσαιωνικό ύφος. Μια ομάδα Φλαμανδών καλλιτεχνών περνούσε στην Αναγέννηση και δημιουργούσε έργα τέχνης με λεπτομερή ρεαλισμό, νέες και προηγμένες καλλιτεχνικές τεχνικές και πολύπλοκους συμβολισμούς. Ένας από αυτούς τους ζωγράφους της Πρώιμης Βόρειας Αναγέννησης ήταν ο Γιαν βαν Άικ.

Αν και οι μελετητές δεν θεωρούν πλέον τον βαν Άικ ως τον εφευρέτη της ελαιογραφίας, χρησιμοποίησε και χειρίστηκε το μέσο με μοναδικά και θεαματικά αποτελέσματα. Αυτό φαίνεται στο μνημειώδες αριστούργημά του «Πολύπτυχο της Γάνδης», το οποίο φιλοτέχνησε για τον καθεδρικό ναό του Αγίου Βάβου στη Γάνδη όπου και βρίσκεται μέχρι σήμερα, παρά τους αιώνες λεηλασιών, κλοπών και παρολίγον καταστροφών.

Αυτή η εμβληματική πρώτη μεγάλη ελαιογραφία στην ιστορία της τέχνης είναι πλούσια σε καθολική εικονογραφία και σχολαστικές λεπτομέρειες. Το πολύπτυχο για τον βωμό παρουσιάζει εξαιρετικά καλλιτεχνικά χαρακτηριστικά και τεχνικές, όπως η ρεαλιστική απεικόνιση σύγχρονων υφασμάτων, η προσομοίωση ψεύτικων σκαλισμάτων σε πέτρα και ξύλο, η ατμοσφαιρική προοπτική και έως και 75 είδη αναγνωρίσιμων λουλουδιών, δέντρων και φρούτων, γεμάτων χριστιανικούς συμβολισμούς.

Δύο από τα άνω πάνελ του «Πολύπτυχου της Γάνδης» απεικονίζουν αγγέλους που παίζουν μουσική, αναπαριστώντας την ουράνια μουσική. Στα αριστερά, οι άγγελοι στέκονται γύρω από ένα διακοσμημένο αναλόγιο, όπου βρίσκεται ανοιγμένο ένα βιβλίο. Οι λίγες νότες που απεικονίζονται είναι γραμμένες σε μενσική σημειογραφία, η οποία είναι χαρακτηριστική της πολυφωνικής μουσικής (ο ταυτόχρονος συνδυασμός δύο ή περισσότερων εξίσου σημαντικών μελωδικών γραμμών που παίζονται ταυτόχρονα). Αυτός ο τύπος μουσικής, με τον απόκοσμο, υπερβατικό ήχο του, ήταν δημοφιλής στην εποχή του βαν Άικ. Ενώ οι ειδικοί δεν μπορούν να προσδιορίσουν το ακριβές μουσικό κομμάτι που τραγουδούν οι άγγελοι, μπορούν να διακρίνουν το φωνητικό ύψος κάθε αγγέλου από τις προσεκτικά διαμορφωμένες εκφράσεις του προσώπου και το σχήμα του στόματος.

Στη δεξιά πλευρά του πολύπτυχου, σε αντιστοιχία με τους αγγέλους που τραγουδούν, υπάρχει μια δεύτερη ομάδα αγγέλων που παίζουν όργανα. Ο θεατής μπορεί μόλις να διακρίνει έναν άγγελο που χειρίζεται τους φυσητήρες του οργάνου. Το εκκλησιαστικό όργανο, το οποίο δεσπόζει σε αυτό το πάνελ, προέρχεται από την αρχαιότητα και χρησιμοποιήθηκε αρχικά για κοσμική μουσική, ενώ έγινε σημαντικό εκκλησιαστικό όργανο κατά τον Μεσαίωνα. Η λύρα, που επίσης απεικονίζεται σε αυτόν τον πίνακα, ήταν δημοφιλής εκείνη την εποχή και συνδεόταν με τις ερωτικές ιστορίες των τροβαδούρων (συνθέτες και ερμηνευτές λυρικής ποίησης).

Η λύρα στο «Πολύπτυχο της Γάνδης» απεικονίζεται τόσο ρεαλιστικά ώστε ο θεατής μπορεί να διακρίνει τις παχιές και τις λεπτές χορδές του οργάνου, οι οποίες παράγουν διαφορετικούς τόνους. Πράγματι, ο καλλιτέχνης ζωγραφίζει τα όργανα τόσο ρεαλιστικά ώστε οι ερευνητές μπορούν να προσδιορίσουν από ποιο είδος ξύλου κατασκευάστηκαν. Δεδομένου ότι ελάχιστα φυσικά μουσικά όργανα από την εποχή του βαν Άικ επιβιώνουν, πίνακες όπως το «Πολύπτυχο της Γάνδης» αποτελούν ανεκτίμητη πηγή γνώσεων.

Οι μουσικοί του Καραβάτζιο

Ένας ζωγράφος εμπνευσμένος από τη μαεστρία των παλαιότερων Φλαμανδών καλλιτεχνών στην ελαιογραφία ήταν ο ιδιοφυής εκπρόσωπος του νότιου μπαρόκ (Ιταλία και Ισπανία), ο Μικελάντζελο Μερίζι ντα Καραβάτζιο (1571-1610).

Ο Καραβάτζιο είναι ένας από τους καλλιτέχνες με τη μεγαλύτερη επιρροή στην ιστορία. Ο δυναμικός πρώιμος πίνακάς του «Οι μουσικοί» χρησιμοποιεί την απεικόνιση του μυθικού φτερωτού Έρωτα που μαδάει σταφύλια για να καθιερώσει τον πίνακα ως αλληγορία της μουσικής και του έρωτα. Ο καλλιτέχνης συνδυάζει το μυθολογικό πλαίσιο με τις επιρροές της εποχής του, συμπεριλαμβανομένων των στυλ μουσικής εκτέλεσης του τέλους του 16ου αιώνα και μιας αυτοπροσωπογραφίας (δεύτερος νέος από δεξιά). Ο ιστορικός τέχνης Άντριου Γκράχαμ-Ντίξον αναλύει στη βιογραφία του καλλιτέχνη «Καραβάτζιο: Μια ζωή ιερή και βέβηλη» («Caravaggio: A Life Sacred and Profane») ότι το έργο αυτό είναι καινοτόμο επειδή για πρώτη φορά στην τέχνη ένας καλλιτέχνης απεικονίζει τις προετοιμασίες για μια συναυλία αντί για την πραγματική παράσταση. Έτσι, ο πίνακας αυτός δεν συμμορφώνεται με τους αρχετυπικούς μουσικούς πίνακες του 16ου αιώνα ή τους βουκολικούς πίνακες βενετσιάνικου τύπου.

Η έμπνευση γι’ αυτή την πολύπλοκη και διφορούμενη σκηνή προήλθε πιθανότατα από τον προστάτη του Καραβάτζιο, τον καρδινάλιο Φραντσέσκο Μαρία ντελ Μόντε. Ο καρδινάλιος ντελ Μόντε υποστήριζε ενεργά τη μουσική και τις καλές τέχνες και ενδιαφερόταν για τις νέες τεχνοτροπίες. Παρήγγειλε τους «Μουσικούς», οι οποίοι αναρτήθηκαν σε μια αίθουσα του ρωμαϊκού παλάτσο του, που χρησιμοποιούταν συγκεκριμένα για ιδιωτικές συναυλίες.

Ο πίνακας αυτός αντιπροσωπεύει την αισθητή μετατόπιση από τη μεσαιωνική πολυφωνία, όπως εκτελείται από τους αγγέλους στο «Πολύπτυχο της Γάνδης», σε μια αναβίωση του κλασικού μονοφωνικού ύφους της αρχαιότητας από τον 16ο αιώνα και ύστερα (ένα μόνο φωνητικό μέρος). Ο Γκράχαμ-Ντίξον εξηγεί ότι η συναυλία που ετοιμάζονται να δώσουν οι «Μουσικοί» θα είχε μία μόνο φωνή συνοδευόμενη από όργανα, εκ των οποίων το ένα θα ήταν το λαούτο που κατέχει εξέχουσα θέση στον πίνακα.

Ο Τζέισον Κερ Ντόμπνεϊ, υπεύθυνος επιμελητής του Τμήματος Μουσικών Οργάνων του The Met, εξήγησε ότι το λαούτο ήταν κάποτε το πιο δημοφιλές όργανο στη μεσαιωνική Ευρώπη. «Αρχικά, το λαούτο παιζόταν τραβώντας τις χορδές με ένα πλέκτρο, αλλά τον δέκατο πέμπτο αιώνα, οι παίκτες του λαούτου άρχισαν να χρησιμοποιούν τα δάχτυλά τους», έγραψε ο Κερ Ντόμπνεϊ. Αυτή η τεχνική, η οποία αποτυπώνεται στον πίνακα του Καραβάτζιο, επέτρεψε στους μουσικούς να παίζουν πιο περίπλοκη μουσική.

Ένα ερωτικό τραγούδι

Η Προραφαηλιτική Αδελφότητα του 19ου αιώνα ήταν μια ομάδα Βρετανών καλλιτεχνών που προσπάθησαν να μιμηθούν το ύφος των Ευρωπαίων καλλιτεχνών πριν από την εποχή του Ραφαήλ. Τα έργα τους, με εξαιρετικές λεπτομέρειες και διακοσμητική ομορφιά, απεικονίζουν συχνά θέματα από τη λογοτεχνία και την ποίηση, χρησιμοποιώντας συχνά ως θέμα τον έρωτα.

Ο Σερ Έντουαρντ Μπερν-Τζόουνς [Sir Edward Burne-Jones, 1833-1898], μέλος της ομάδας, εμπνεύστηκε ιδιαίτερα από τη μεσαιωνική τέχνη, τους μύθους και τη θρησκεία. Ο πίνακάς του «Το ερωτικό τραγούδι», θέμα και σύνθεση που εξερεύνησε πολλές φορές κατά τη διάρκεια 15 ετών, απεικονίζει μια σκηνή μουσικής δημιουργίας και ήταν εμπνευσμένος από ένα παλιό γαλλικό τραγούδι με τους στίχους «Αλίμονο, ξέρω ένα ερωτικό τραγούδι, / τη μια στιγμή είναι θλιμμένο, την άλλη χαρούμενο».

Σε αντίθεση με τους «Μουσικούς» του Καραβάτζιο, ο Μπερν-Τζόουνς μιμείται πλούσια χρωματισμένες και αισθησιακές ποιμενικές σκηνές της βενετσιάνικης Αναγέννησης στο «Ερωτικό Τραγούδι» του. Η επίτιμη επιμελήτρια Κάθριν Μπέιτζερ, στη διαδικτυακή ηχητική περιγραφή του The Met, εξηγεί ότι η σύνθεση του πίνακα αυτού, με τις τρεις μορφές στο πρώτο πλάνο, θυμίζει μεσαιωνικό βιτρό.

Μπροστά από αυτό το τρίο βρίσκεται ένα πλαίσιο λουλουδιών που αντιπροσωπεύουν την πικρία και την αγάπη. Ο ερωτοχτυπημένος ιππότης (ίσως ο ίδιος ο Μπερν-Τζόουνς;), κάθεται στα αριστερά, κοιτάζοντας με προσήλωση την κοπέλα στο κέντρο της σύνθεσης, που παίζει εκκλησιαστικό όργανο, αγνοώντας φαινομενικά τον θαυμαστή της. Για άλλη μια φορά, η συμπερίληψη του Έρωτα, ο οποίος σε αυτό το έργο τέχνης φοράει αρχαιοπρεπή ενδύματα και κρατά μια σφεντόνα με αχρησιμοποίητα βέλη καθώς πιέζει τους φυσητήρες του εκκλησιαστικού οργάνου, αντιπροσωπεύει την αλληγορική σύνδεση μεταξύ μουσικής και αγάπης. Είναι, επίσης, η πνοή, το πνεύμα που τρέφει και τα δύο.

Μπορεί κανείς να απολαύσει την ομορφιά και την αξία που έχει καθένα από τα τέσσερα παραπάνω έργα τέχνης, χωρίς να λάβει υπ’ όψιν τα μουσικά τους στοιχεία. Ωστόσο, ο εντοπισμός ενός μικρού μέρους του μουσικού πλαισίου, επαυξάνει την επαφή με τα έργα και την καθιστά πιο πλούσια.

Της  Michelle Plastrik

Επιμέλεια: Αλία Ζάε