Η Σέλμα Λάγκερλεφ (1858-1940), αγαπημένη συγγραφέας μικρών και μεγάλων και περισσότερο γνωστή στο ελληνικό κοινό για το «Θαυμαστό ταξίδι του Νιλς Χόλγκερσον με τις αγριόχηνες», έγραψε τον «Αυτοκράτορα της Πορτογαλίας» στις αρχές του 20ου αιώνα.
Τα στοιχεία που διαπνέουν το έργο της είναι παρόντα και εδώ. Η βαθιά θρησκευτική πίστη, η στενή σύνδεση με τη φύση, η τρυφερότητα για όλα τα πλάσματα του Θεού, η συμπάθεια για όλα τα μαγικά πλάσματα της σουηδικής παράδοσης και η ματιά που φθάνει στα κατάβαθα του ανθρώπου και στο ουσιώδες χωρίς πολλές αναλύσεις.
Ήρωας του βιβλίου αυτού είναι ο Γιαν Άντερσον, ένας φτωχός εργάτης, και θέμα του η μεταμορφωτική δύναμη της αγάπης. Πρόκειται για την απόλυτη αγάπη, που τίποτα δεν μπορεί να τη σκιάσει και που, όταν χάνει το αντικείμενο της επιθυμίας της, ανυψώνεται ανυψώνοντας και τον αγαπώντα πάνω και πέρα από τον εαυτό του.
Η ιστορία μάς συστήνει τον Γιαν σε προχωρημένη ηλικία, τη μέρα που κακόκεφος περιμένει τουρτουρίζοντας έξω από το καλύβι του τη γέννηση του πρώτου παιδιού του και τους μπελάδες που αυτό θα του φέρει. Πραγματικά, δεν ήταν καθόλου ευχαριστημένος με αυτό που συνέβαινε.
Όλα αυτά μέχρι που του έβαλαν στα χέρια έναν μικρό μπόγο, την κόρη του. Τότε η καρδιά του άρχισε να χτυπάει στο στήθος του, όπως ποτέ δεν είχε κάνει πριν, και ο Γιαν Άντερσον ένιωσε για πρώτη φορά στη ζωή του την αγάπη.
Στη συνέχεια, μέσα από μικρά επεισόδια, παρακολουθούμε το κοριτσάκι και την αγάπη του Γιαν να μεγαλώνουν παράλληλα, καθώς και τον ισχυρό δεσμό που δημιουργείται μεταξύ τους χρόνο με τον χρόνο. Μέσα από αυτά τα επεισόδια, βλέπουμε επίσης, δοσμένες με πολύ λεπτές πινελιές, τις λεπτομέρειες της σκέψης και των πράξεων του Γιαν που μαρτυρούν τη μεταμόρφωσή του διακριτικά και ποιητικά. Κάθε επεισόδιο-κεφάλαιο αυτού του βιβλίου είναι και ένα ποίημα.
Η αγάπη, παραδείγματος χάριν, εμπνέει τον Γιαν να πάρει τον ήλιο για νουνό. Η αγάπη τον κάνει να διαισθανθεί τον κίνδυνο που θα απειλήσει την κόρη του. Η αγάπη τον κάνει να συναισθάνεται τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να την καθησυχάσει. Η αγάπη τον εμπνέει να θυσιάσει το πιο πολύτιμο απόκτημά του, για να της σώσει τη ζωή. Όλα αυτά τα θαυμαστά και άλλα συμβαίνουν μέσα από απλά, καθημερινά γεγονότα, επεκτείνοντας τον εσωτερικό κόσμο του Γιαν, πλουτίζοντάς τον, εξευγενίζοντάς τον.
Χρόνο με τον χρόνο, μέχρι που η Κλάρα Γκούλλα κλείνει τα δεκαοχτώ, η αγάπη του Γιαν μεγαλώνει και το δέσιμο μεταξύ πατέρα και κόρης ισχυροποιείται. Οι δύο τους είναι ένα. Εκείνη την περίοδο έρχεται η στιγμή της δοκιμασίας: η κόρη παίρνει την απόφαση να φύγει, να πάει στη μεγάλη πολιτεία. Είναι φυσικά η ανάγκη που την κάνει, μια εξωτερική ανάγκη, αλλά είναι και η ανάγκη της δοκιμασίας.
Καμία δοκιμασία δεν είναι εύκολη, όταν βρισκόμαστε στο ανηφορικό μονοπάτι της τελείωσης. Ο Γιαν ξεπερνά με επιτυχία την πρώτη δοκιμασία – τον πειρασμό να ξεγλιστρήσει πίσω στην πρότερη αδιαφορία του – και κρατά ζωντανή την καρδιά του, για να δοκιμάσει πλήρως τις δυσκολίες της απώλειας. Η Κλάρα δεν γράφει, δεν στέλνει καθόλου νέα της. Μόνο στο πέρας του πρώτου έτους, στέλνει στον δικηγόρο του χωριού τα χρήματα που χρειάζονται οι γονείς για να ξεχρεώσουν το καλύβι τους. Και ύστερα σιωπή.
Πώς αντιμετωπίζει ο Γιαν αυτήν τη σιωπή; Και ακόμα περισσότερο, πώς αντιδρά όταν αργότερα αρχίζουν να φτάνουν ειδήσεις ότι η κόρη του έχει πάρει άσχημο δρόμο; Ο Γιαν πια δεν κινδυνεύει, η καρδιά του δεν κινδυνεύει. Η αγάπη του έχει γίνει τόσο ισχυρή που δεν βάλλεται από τίποτα. Ο Θεός τον λυπήθηκε, λέει η γυναίκα του, και «του έβαλε ένα τυφλοπάνι στα μάτια του, για να μην μπορεί να βλέπει ό,τι δεν αντέχει να δει. Γι’ αυτό πρέπει να Τον ευγνωμονούμε».
Πόση σοφία κρύβεται σε αυτά τα λόγια. Μάς δείχνουν μια άλλη όψη των πραγμάτων, αυτή που βρίσκεται πίσω από τα φαινόμενα και δεν έχουμε συνηθίσει να τη βλέπουμε. Όταν ο Γιαν αρχίζει να σκέφτεται και να λέει ότι η κόρη του είναι ‘αυτοκρατόρισσα της Πορτογαλίας’ και ότι είναι οι ευθύνες του αξιώματός της που την κρατούν μακριά, αναγορεύοντας και τον εαυτό του σε Αυτοκράτορα, είναι η μεγάλη αγαθότητά του, όπου έχει φτάσει με τη χάρη της αγάπης, που δεν επιτρέπει σε καμία κακή σκέψη να εισβάλει στον νου του. Χάρη σε αυτήν, αντιδρά πάντα καλοπροαίρετα σε κάθε πείραγμα των συγχωριανών του, πάντα υπεράνω οιασδήποτε κακίας, με αποτέλεσμα και εκείνοι να τον αποδέχονται τελικά, παρά τα πειράγματά τους.
Όλα τα χρόνια της απουσίας της κόρης του, ο Γιαν με την ‘τρέλα’ του αλλά και την καλοσύνη και την εντιμότητά του, γίνεται απαραίτητος και αγαπητότατος στο χωριό. Παράλληλα, βλέπουμε δίπλα του να σκιαγραφούνται διάφοροι άλλοι χαρακτήρες, όχι όλοι τόσο καλοί και έντιμοι. Η κακία του κόσμου υπάρχει πάντα δίπλα στην καλοσύνη, όπως φαίνεται πως είναι ο νόμος αυτού του κόσμου. Ποτέ όμως δεν μένει ατιμώρητη.
Η αγάπη του Γιαν έχει οξύνει και τη διαίσθησή του, που πηγαίνει πέρα από την κόρη του και σε άλλους κατοίκους του χωριού και γεγονότα. Οι ‘προφητείες’ του, που εκπληρώνονται, γεννούν και ένα είδος σεβασμού προς το πρόσωπό του, και ενισχύουν το μήνυμα του έργου ότι ο Γιαν έχει περάσει σε ένα άλλο επίπεδο, ότι δεν είναι πια όπως οι κοινοί άνθρωποι.
Ενδιαφέρον είναι το σημείο όπου ο Γιαν στερείται των αυτοκρατορικών διασήμων του. Προσπαθώντας να κατανοήσει γιατί συνέβη αυτό, ο Γιαν στρέφεται προς να μέσα και αναζητά την αιτία στις πράξεις και τις σκέψεις του. Τελικά, το βρίσκει: ήταν η σκληρότητα και η απόρριψη που έδειξε απέναντι σε μία συγγενή του. Η Κλάρα ποτέ δεν θα μπορούσε να εγκρίνει αυτήν τη σκληρότητα. Στο βασίλειό της είναι όλοι καλοδεχούμενοι. Τότε, τού επιστρέφονται τα πράγματά του.
Για όσους μένουν εγκλωβισμένοι σε μικρότητες, ο Γιαν μένει παρεξηγημένος ως το τέλος. Η κόρη, που επιστρέφει μετά από χρόνια, με σκληρυμένη καρδιά, αδυνατεί να νιώσει τον πατέρα της. Ντρέπεται για λογαριασμό του, θέλει να τον εγκαταλείψει.
Το τελευταίο θέμα του βιβλίου είναι αυτό της εξιλέωσης, της μετάνοιας και της συγχώρεσης. Εφόσον ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζει χωρίς να κάνει κανένα κακό, αυτό πρέπει να ξεπληρωθεί. Όταν αναγνωρίζει αυτή την ανάγκη και τη δέχεται, χάνεται το σκληρό περίβλημα που έχει σκεπάσει την καρδιά και αυτή μπορεί να ανοίξει και πάλι. Να νιώσει τη λύπη πλέρια και να κλάψει. Και να συγχωρεθεί. Γιατί «όποιος δεν νιώθει μ’ όλη του την καρδιά ούτε λύπη ούτε χαρά, αυτός δεν μπορεί να λογαριάζεται σωστός άνθρωπος.»
Η μετάφραση του βιβλίου έχει γίνει με φροντίδα και σεβασμό από τα σουηδικά από τον πατέρα Ευσέβιο Βίττη, ο οποίος έχει γράψει και την εισαγωγή, για τις εκδόσεις Ακρίτας.
Ο Αυτοκράτορας της Πορτογαλίας
Μυθιστόρημα
Συγγραφέας: Σέλμα Λάγκερλεφ
Τίτλος πρωτoτύπου: Kejsaren av Portugallien
Εκδόσεις Ακρίτας 1980
Μετάφραση: π. Ευσέβιος Βίττης
Εικόνες: Αλεξάνδρα Σταμάτη-Γιαρμενίτη
