Ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ είχε γράψει: «Αν η μουσική είναι η τροφή του έρωτα, παίξε». Θα μπορούσαμε να πούμε το ίδιο για τη μουσική και ως τροφή και έμπνευση της τέχνης.
Η μουσική έχει αποτελέσει τη μούσα των καλλιτεχνών ήδη από την αρχαιότητα, με τους μουσικούς και τους τραγουδιστές να απεικονίζονται ως αφηγητές, θεότητες ή ήρωες μύθων. Η εξέταση επιλεγμένων ιστορικών έργων τέχνης μέσα από το πρίσμα της μουσικής προσφέρει μια μοναδική κατανόηση και εκτίμηση της μουσικής και των καλλιτεχνικών περιόδων.
Ο κυκλαδίτης αρπιστής
Το κυκλαδίτικο έργο τέχνης «Μαρμάρινος καθιστός μουσικός με άρπα» χρονολογείται από την τρίτη χιλιετία π.Χ. Προέρχεται πιθανώς από τη Νάξο, νησί γνωστό για την ποιότητα του μαρμάρου του. Το γλυπτό αυτό είναι μία από τις παλαιότερες γνωστές αναπαραστάσεις μουσικού. Αρχικά, το μαρμάρινο έργο τέχνης έφερε ζωγραφισμένα διακοσμητικά στοιχεία. Η επιστημονική ανάλυση αποκάλυψε ότι τα μαρμάρινα γλυπτά της Κυκλαδικής περιόδου ήταν συνήθως ζωγραφισμένα με ορυκτές χρωστικές ουσίες, όπως το κιννάβαρι (κόκκινο) και ο αζουρίτης (μπλε).
Ο μαρμάρινος καθιστός αρπιστής δείχνει μια ανδρική μορφή καθισμένη σε μια καρέκλα με ψηλή πλάτη να παίζει ένα έγχορδο όργανο που μοιάζει με άρπα ή λύρα. Η άρπα είναι ένα από τα αρχαιότερα μουσικά όργανα στον κόσμο, με το παλαιότερο σωζόμενο παράδειγμα να χρονολογείται γύρω στο 2600 π.Χ. Ο προσεκτικός σχηματισμός των μυών των χεριών και των αρθρωτών δακτύλων του αρπιστή υποδηλώνει στον θεατή τη δύναμή του ως μουσικού. Ο δεξιός του αντίχειρας απεικονίζεται σε υπερυψωμένη θέση, γεγονός που υπονοεί ότι ηχεί μια νότα. Ο μουσικός φαίνεται να τραγουδάει ενώ συνοδεύει τον εαυτό του, με το κεφάλι του γερμένο προς τα πίσω και τα χείλη του τραβηγμένα προς τα εμπρός.
Αυτό το συναρπαστικό γλυπτό θυμίζει την εποχή του Ομήρου, όπου, πριν από τη γραφή, τα επικά ποιήματα γράφονταν και μεταδίδονταν προφορικά με τη συνοδεία μουσικής. Αυτή η προφορική παράδοση εξυπηρετούσε τη διατήρηση του μυθικού παρελθόντος. Ωστόσο, αυτό το γλυπτό κατασκευάστηκε 20 αιώνες (!) πριν από τον Όμηρο, κάτι που επιβεβαιώνει τη μακρόχρονη και θεμελιακή σημασία του ρόλου της μουσικής στην κοινωνία. Ίσως, όπως υποστηρίζει η διαδικτυακή ηχητική περιγραφή του Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης, «αυτός ο αρπιστής δίδασκε επίσης σοφία και ιστορία στο λαό του, τραγουδώντας για τους θεούς, τους μύθους και τα κατορθώματα των ηρώων κατά τη διάρκεια μακρών βραδιών, ενώ όλοι ήταν καθισμένοι κοντά του».
Η χορωδία των αγγέλων
Τη δεκαετία του 1400, το μεγαλύτερο μέρος της ευρωπαϊκής τέχνης είχε ακόμη μεσαιωνικό ύφος. Μια ομάδα Φλαμανδών καλλιτεχνών περνούσε στην Αναγέννηση και δημιουργούσε έργα τέχνης με λεπτομερή ρεαλισμό, νέες και προηγμένες καλλιτεχνικές τεχνικές και πολύπλοκους συμβολισμούς. Ένας από αυτούς τους ζωγράφους της Πρώιμης Βόρειας Αναγέννησης ήταν ο Γιαν βαν Άικ.
Αν και οι μελετητές δεν θεωρούν πλέον τον βαν Άικ ως τον εφευρέτη της ελαιογραφίας, χρησιμοποίησε και χειρίστηκε το μέσο με μοναδικά και θεαματικά αποτελέσματα. Αυτό φαίνεται στο μνημειώδες αριστούργημά του «Πολύπτυχο της Γάνδης», το οποίο φιλοτέχνησε για τον καθεδρικό ναό του Αγίου Βάβου στη Γάνδη όπου και βρίσκεται μέχρι σήμερα, παρά τους αιώνες λεηλασιών, κλοπών και παρολίγον καταστροφών.
Αυτή η εμβληματική πρώτη μεγάλη ελαιογραφία στην ιστορία της τέχνης είναι πλούσια σε καθολική εικονογραφία και σχολαστικές λεπτομέρειες. Το πολύπτυχο για τον βωμό παρουσιάζει εξαιρετικά καλλιτεχνικά χαρακτηριστικά και τεχνικές, όπως η ρεαλιστική απεικόνιση σύγχρονων υφασμάτων, η προσομοίωση ψεύτικων σκαλισμάτων σε πέτρα και ξύλο, η ατμοσφαιρική προοπτική και έως και 75 είδη αναγνωρίσιμων λουλουδιών, δέντρων και φρούτων, γεμάτων χριστιανικούς συμβολισμούς.
Δύο από τα άνω πάνελ του «Πολύπτυχου της Γάνδης» απεικονίζουν αγγέλους που παίζουν μουσική, αναπαριστώντας την ουράνια μουσική. Στα αριστερά, οι άγγελοι στέκονται γύρω από ένα διακοσμημένο αναλόγιο, όπου βρίσκεται ανοιγμένο ένα βιβλίο. Οι λίγες νότες που απεικονίζονται είναι γραμμένες σε μενσική σημειογραφία, η οποία είναι χαρακτηριστική της πολυφωνικής μουσικής (ο ταυτόχρονος συνδυασμός δύο ή περισσότερων εξίσου σημαντικών μελωδικών γραμμών που παίζονται ταυτόχρονα). Αυτός ο τύπος μουσικής, με τον απόκοσμο, υπερβατικό ήχο του, ήταν δημοφιλής στην εποχή του βαν Άικ. Ενώ οι ειδικοί δεν μπορούν να προσδιορίσουν το ακριβές μουσικό κομμάτι που τραγουδούν οι άγγελοι, μπορούν να διακρίνουν το φωνητικό ύψος κάθε αγγέλου από τις προσεκτικά διαμορφωμένες εκφράσεις του προσώπου και το σχήμα του στόματος.
Στη δεξιά πλευρά του πολύπτυχου, σε αντιστοιχία με τους αγγέλους που τραγουδούν, υπάρχει μια δεύτερη ομάδα αγγέλων που παίζουν όργανα. Ο θεατής μπορεί μόλις να διακρίνει έναν άγγελο που χειρίζεται τους φυσητήρες του οργάνου. Το εκκλησιαστικό όργανο, το οποίο δεσπόζει σε αυτό το πάνελ, προέρχεται από την αρχαιότητα και χρησιμοποιήθηκε αρχικά για κοσμική μουσική, ενώ έγινε σημαντικό εκκλησιαστικό όργανο κατά τον Μεσαίωνα. Η λύρα, που επίσης απεικονίζεται σε αυτόν τον πίνακα, ήταν δημοφιλής εκείνη την εποχή και συνδεόταν με τις ερωτικές ιστορίες των τροβαδούρων (συνθέτες και ερμηνευτές λυρικής ποίησης).
Η λύρα στο «Πολύπτυχο της Γάνδης» απεικονίζεται τόσο ρεαλιστικά ώστε ο θεατής μπορεί να διακρίνει τις παχιές και τις λεπτές χορδές του οργάνου, οι οποίες παράγουν διαφορετικούς τόνους. Πράγματι, ο καλλιτέχνης ζωγραφίζει τα όργανα τόσο ρεαλιστικά ώστε οι ερευνητές μπορούν να προσδιορίσουν από ποιο είδος ξύλου κατασκευάστηκαν. Δεδομένου ότι ελάχιστα φυσικά μουσικά όργανα από την εποχή του βαν Άικ επιβιώνουν, πίνακες όπως το «Πολύπτυχο της Γάνδης» αποτελούν ανεκτίμητη πηγή γνώσεων.
Οι μουσικοί του Καραβάτζιο
Ένας ζωγράφος εμπνευσμένος από τη μαεστρία των παλαιότερων Φλαμανδών καλλιτεχνών στην ελαιογραφία ήταν ο ιδιοφυής εκπρόσωπος του νότιου μπαρόκ (Ιταλία και Ισπανία), ο Μικελάντζελο Μερίζι ντα Καραβάτζιο (1571-1610).
Ο Καραβάτζιο είναι ένας από τους καλλιτέχνες με τη μεγαλύτερη επιρροή στην ιστορία. Ο δυναμικός πρώιμος πίνακάς του «Οι μουσικοί» χρησιμοποιεί την απεικόνιση του μυθικού φτερωτού Έρωτα που μαδάει σταφύλια για να καθιερώσει τον πίνακα ως αλληγορία της μουσικής και του έρωτα. Ο καλλιτέχνης συνδυάζει το μυθολογικό πλαίσιο με τις επιρροές της εποχής του, συμπεριλαμβανομένων των στυλ μουσικής εκτέλεσης του τέλους του 16ου αιώνα και μιας αυτοπροσωπογραφίας (δεύτερος νέος από δεξιά). Ο ιστορικός τέχνης Άντριου Γκράχαμ-Ντίξον αναλύει στη βιογραφία του καλλιτέχνη «Καραβάτζιο: Μια ζωή ιερή και βέβηλη» («Caravaggio: A Life Sacred and Profane») ότι το έργο αυτό είναι καινοτόμο επειδή για πρώτη φορά στην τέχνη ένας καλλιτέχνης απεικονίζει τις προετοιμασίες για μια συναυλία αντί για την πραγματική παράσταση. Έτσι, ο πίνακας αυτός δεν συμμορφώνεται με τους αρχετυπικούς μουσικούς πίνακες του 16ου αιώνα ή τους βουκολικούς πίνακες βενετσιάνικου τύπου.
Η έμπνευση γι’ αυτή την πολύπλοκη και διφορούμενη σκηνή προήλθε πιθανότατα από τον προστάτη του Καραβάτζιο, τον καρδινάλιο Φραντσέσκο Μαρία ντελ Μόντε. Ο καρδινάλιος ντελ Μόντε υποστήριζε ενεργά τη μουσική και τις καλές τέχνες και ενδιαφερόταν για τις νέες τεχνοτροπίες. Παρήγγειλε τους «Μουσικούς», οι οποίοι αναρτήθηκαν σε μια αίθουσα του ρωμαϊκού παλάτσο του, που χρησιμοποιούταν συγκεκριμένα για ιδιωτικές συναυλίες.
Ο πίνακας αυτός αντιπροσωπεύει την αισθητή μετατόπιση από τη μεσαιωνική πολυφωνία, όπως εκτελείται από τους αγγέλους στο «Πολύπτυχο της Γάνδης», σε μια αναβίωση του κλασικού μονοφωνικού ύφους της αρχαιότητας από τον 16ο αιώνα και ύστερα (ένα μόνο φωνητικό μέρος). Ο Γκράχαμ-Ντίξον εξηγεί ότι η συναυλία που ετοιμάζονται να δώσουν οι «Μουσικοί» θα είχε μία μόνο φωνή συνοδευόμενη από όργανα, εκ των οποίων το ένα θα ήταν το λαούτο που κατέχει εξέχουσα θέση στον πίνακα.
Ο Τζέισον Κερ Ντόμπνεϊ, υπεύθυνος επιμελητής του Τμήματος Μουσικών Οργάνων του The Met, εξήγησε ότι το λαούτο ήταν κάποτε το πιο δημοφιλές όργανο στη μεσαιωνική Ευρώπη. «Αρχικά, το λαούτο παιζόταν τραβώντας τις χορδές με ένα πλέκτρο, αλλά τον δέκατο πέμπτο αιώνα, οι παίκτες του λαούτου άρχισαν να χρησιμοποιούν τα δάχτυλά τους», έγραψε ο Κερ Ντόμπνεϊ. Αυτή η τεχνική, η οποία αποτυπώνεται στον πίνακα του Καραβάτζιο, επέτρεψε στους μουσικούς να παίζουν πιο περίπλοκη μουσική.
Ένα ερωτικό τραγούδι
Η Προραφαηλιτική Αδελφότητα του 19ου αιώνα ήταν μια ομάδα Βρετανών καλλιτεχνών που προσπάθησαν να μιμηθούν το ύφος των Ευρωπαίων καλλιτεχνών πριν από την εποχή του Ραφαήλ. Τα έργα τους, με εξαιρετικές λεπτομέρειες και διακοσμητική ομορφιά, απεικονίζουν συχνά θέματα από τη λογοτεχνία και την ποίηση, χρησιμοποιώντας συχνά ως θέμα τον έρωτα.
Ο Σερ Έντουαρντ Μπερν-Τζόουνς [Sir Edward Burne-Jones, 1833-1898], μέλος της ομάδας, εμπνεύστηκε ιδιαίτερα από τη μεσαιωνική τέχνη, τους μύθους και τη θρησκεία. Ο πίνακάς του «Το ερωτικό τραγούδι», θέμα και σύνθεση που εξερεύνησε πολλές φορές κατά τη διάρκεια 15 ετών, απεικονίζει μια σκηνή μουσικής δημιουργίας και ήταν εμπνευσμένος από ένα παλιό γαλλικό τραγούδι με τους στίχους «Αλίμονο, ξέρω ένα ερωτικό τραγούδι, / τη μια στιγμή είναι θλιμμένο, την άλλη χαρούμενο».
Σε αντίθεση με τους «Μουσικούς» του Καραβάτζιο, ο Μπερν-Τζόουνς μιμείται πλούσια χρωματισμένες και αισθησιακές ποιμενικές σκηνές της βενετσιάνικης Αναγέννησης στο «Ερωτικό Τραγούδι» του. Η επίτιμη επιμελήτρια Κάθριν Μπέιτζερ, στη διαδικτυακή ηχητική περιγραφή του The Met, εξηγεί ότι η σύνθεση του πίνακα αυτού, με τις τρεις μορφές στο πρώτο πλάνο, θυμίζει μεσαιωνικό βιτρό.
Μπροστά από αυτό το τρίο βρίσκεται ένα πλαίσιο λουλουδιών που αντιπροσωπεύουν την πικρία και την αγάπη. Ο ερωτοχτυπημένος ιππότης (ίσως ο ίδιος ο Μπερν-Τζόουνς;), κάθεται στα αριστερά, κοιτάζοντας με προσήλωση την κοπέλα στο κέντρο της σύνθεσης, που παίζει εκκλησιαστικό όργανο, αγνοώντας φαινομενικά τον θαυμαστή της. Για άλλη μια φορά, η συμπερίληψη του Έρωτα, ο οποίος σε αυτό το έργο τέχνης φοράει αρχαιοπρεπή ενδύματα και κρατά μια σφεντόνα με αχρησιμοποίητα βέλη καθώς πιέζει τους φυσητήρες του εκκλησιαστικού οργάνου, αντιπροσωπεύει την αλληγορική σύνδεση μεταξύ μουσικής και αγάπης. Είναι, επίσης, η πνοή, το πνεύμα που τρέφει και τα δύο.
Μπορεί κανείς να απολαύσει την ομορφιά και την αξία που έχει καθένα από τα τέσσερα παραπάνω έργα τέχνης, χωρίς να λάβει υπ’ όψιν τα μουσικά τους στοιχεία. Ωστόσο, ο εντοπισμός ενός μικρού μέρους του μουσικού πλαισίου, επαυξάνει την επαφή με τα έργα και την καθιστά πιο πλούσια.
Επιμέλεια: Αλία Ζάε
