Εικαστικά

Στη νέα μας σειρά, «Η τέχνη της αρετής», θα χρησιμοποιήσουμε την κλασική τέχνη για να παρουσιάσουμε τις τέσσερις θεμελιώδεις αρετές: τη φρόνηση, τη δικαιοσύνη, το σθένος και την εγκράτεια, καθώς επίσης και τις τρεις θεολογικές αρετές: την πίστη, την ελπίδα και την αγάπη, με την ελπίδα ότι η οπτική καθοδήγηση που προσφέρουν τα ιστορικά έργα τέχνης θα προάγει την έμφυτη καλοσύνη μας σήμερα.

Από αμνημονεύτων χρόνων, μεγάλοι ηγέτες και σπουδαίες προσωπικότητες από τα πεδία της θρησκείας, της φιλοσοφίας και της λογοτεχνίας καθοδηγούν τους ανθρώπους να διάγουν βίο ενάρετο. Εικαστικά έργα και αρχιτεκτονικά μνημεία επιστρατεύουν την παγκόσμια οπτική γλώσσα των συμβόλων και των μοτίβων για να μεταφέρουν έναν διαχρονικό ηθικό οδηγό από γενιά σε γενιά. Αυτά τα έργα μπορούν να μας βοηθήσουν να γίνουμε η καλύτερη εκδοχή του εαυτού μας.

Η λέξη «αρετή» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά γύρω στον 12ο αιώνα. Σύμφωνα με το Online Etymology Dictionary, η λέξη «αρετή» («virtue» στα αγγλικά) προέρχεται από το «vertu», μια αγγλο-γαλλική και παλιά γαλλική λέξη που σημαίνει «ηθική ζωή και συμπεριφορά… μια ιδιαίτερη ηθική αριστεία». Περίπου δύο αιώνες αργότερα, στις αρχές του 14ου αιώνα, εισήχθη ο όρος «Θεμελιώδεις Αρετές» για να ταξινομήσει τις τέσσερις κλασικές αρετές: φρόνηση, δικαιοσύνη, σθένος και εγκράτεια. Η λατινική ρίζα της λέξης «θεμελιώδης» («cardinal» στα αγγλικά) είναι «cardo», που σημαίνει «κεντρικός» ή «αυτό πάνω στο οποίο κάτι περιστρέφεται ή εξαρτάται». Η ηθική ζωή και συμπεριφορά εξαρτώνται επομένως από τις Θεμελιώδεις Αρετές, που μερικές φορές αναφέρονται και ως φυσικές αρετές.

Φρόνηση

Η φρόνηση ως αρετή περιλαμβάνεται και στη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των Ηνωμένων Πολιτειών:

«Η φρόνηση, πράγματι, υπαγορεύει ότι οι από καιρό καθιερωμένες κυβερνήσεις δεν πρέπει να αλλάζουν για ελαφρούς και παροδικούς λόγους. Και, κατά συνέπεια, όπως έχει δείξει η εμπειρία, οι άνθρωποι είναι πιο διατεθειμένοι να υποφέρουν, όσο τα κακά είναι ανεκτά, παρά να διορθώσουν την κατάσταση καταργώντας τις μορφές στις οποίες έχουν συνηθίσει.»

Με απλά λόγια: Η φρόνηση (ή σύνεση) είναι η ικανότητα να διακρίνεις το καλό από το κακό και να ακολουθείς τη σωστή πορεία δράσης. Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Bill of Rights, «οι συνετοί ηγέτες καθοδηγούνται από αρχές που τους βοηθούν να λαμβάνουν πρακτικές αποφάσεις σε δύσκολες συνθήκες σχετικά με το τι είναι σοφό και προς το κοινό καλό».

Η φρόνηση έρχεται με την εμπειρία της ζωής και την πρακτική, και συμβαδίζει με άλλες αρετές. Στο βιβλίο των Παροιμιών 8:12-14 αναφέρεται: «Εγώ, η Σοφία, συγκατοικώ  με τη φρόνηση». Ο Αγγλοϊρλανδός ποιητής Τζον Ντέναμ (1615–1669) έγραψε στο ποίημά του «Of Prudence» («Για τη Φρόνηση»):

Το πρώτο βήμα της σοφίας είναι να διακρίνει / τι είναι αξιοπρεπές ή ανάρμοστο, ψευδές ή αληθινό. / Πραγματικά συνετός είναι αυτός που μπορεί να διακρίνει το έντιμο από το αισχρό / και να παραμείνει πιστός σε αυτό. 

Φρόνηση τριών διαστάσεων

Ο Φλωρεντινός κεραμίστας Αντρέα ντέλλα Ρόμπια (1435–1525) δημιούργησε ένα τόντο από επισμαλτωμένη τερακότα με θέμα τη Φρόνηση, γύρω στα 1475. Από την αρχαιότητα, ο κύκλος συμβολίζει την αιωνιότητα και οι κυκλικές συνθέσεις οι επονομαζόμενες tondo, ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς στη Φλωρεντία της Αναγέννησης. Το τόντο του ντέλλα Ρόμπια ανήκε σε μία διακοσμητική σύνθεση για τις τέσσερις αρετές, που περιελάμβανε την Πίστη, τη Δικαιοσύνη και την Εγκράτεια.

Κάθε στοιχείο που αποτύπωσε ο ντέλλα Ρόμπια στην τερακότα είναι διδακτικό. Απεικόνισε τη Φρόνηση ως μια νεαρή γυναίκα που κοιτάζεται σε έναν μικρό καθρέφτη, με ένα φίδι να σκαρφαλώνει στο σώμα της. Το κεφάλι διαθέτει δύο πρόσωπα, το ένα στραμμένο προς τα εμπρός και το άλλο προς τα πίσω, στοιχείο που μπορεί επίσης να σημαίνει δύο αντίθετα χαρακτηριστικά. Το πρόσωπο που κοιτάζει προς τα πίσω είναι το πρόσωπο ενός γέρου. Το νεανικό πρόσωπο της Φρόνησης αντιπροσωπεύει το παρόν, ενώ το πρόσωπο του γέρου υποδηλώνει τη γνώση και την εμπειρία της ζωής που την οδήγησαν στη σοφία.

Η σύνεση μας ζητά να κοιτάξουμε χωρίς όρους μέσα μας για να γνωρίσουμε πραγματικά τον εαυτό μας: αυτό είναι το νόημα του καθρέφτη που κρατά. Το φίδι αντιπροσωπεύει τη σοφία που απαιτείται για να είμαστε συνετοί και να πράττουμε το σωστό, παραπέμποντας στη βιβλική έκφραση «να είστε συνετοί όπως τα φίδια» (Ματθαίος 10:16).

Ο ντέλλα Ρόμπια παρέθεσε μοτίβα με βαθύ νόημα σε όλη τη γιρλάντα που πλαισιώνει τη Φρόνηση. Πολλά από τα έργα του περιλαμβάνουν τέτοιες γιρλάντες. Σύμφωνα με το Μουσείο Βικτόρια & Άλμπερτ του Λονδίνου, τα λεμόνια συμβολίζουν τη σωτηρία, τα σταφύλια και τα αγγούρια συμβολίζουν την ανάσταση, ενώ τα κυδώνια και τα κουκουνάρια συμβολίζουν την αρετή και την αθανασία.

Η σημασία αυτών των μοτίβων μπορεί να ανιχνευθεί σε βάθος πολλών αιώνων. Για παράδειγμα, ο Πλίνιος (περίπου 24-59 μ.Χ.) θαύμαζε την ικανότητα της κυδωνιάς να μεγαλώνει από μοσχεύματα, οπότε η κυδωνιά παραπέμπει στην αθανασία. Τα τσαμπιά σταφύλια συμβολίζουν το κρασί που σέρβιρε ο Ιησούς στο Μυστικό Δείπνο. Και η λεμονιά ανθίζει όταν είναι εκτεθειμένη σε ηλιοφάνεια. Αυτό, σε συνδυασμό με τις θεραπευτικές ιδιότητες του φρούτου – ιδιαίτερα η παραδοσιακή χρήση του ως αντίδοτο για δηλητήρια – οδήγησε στο να γίνει το λεμόνι σύμβολο της σωτηρίας.

Σε αυτό το έργο του ο ντέλλα Ρόμπια αντανακλά το στυλ που δημιούργησε ο θείος του, Λούκα ντέλλα Ρόμπια (περ. 1400 έως 1482),  γύρω στα 1461 για την οροφή της Εκκλησίας του Καρδιναλίου της Πορτογαλίας στο St. Minias on the Mountain, στη Φλωρεντία. Η «Φρόνηση» του Λούκα φέρει τα ίδια κλασικά μοτίβα με αυτή του Αντρέα, αλλά με την προσθήκη φτερών αγγέλου. Η «Φρόνηση» του Λούκα αιωρείται σε μια λίμνη νερού, ενώ η «Φρόνηση» του Αντρέα φαίνεται στατική μέσα στο νερό. Το νερό θα μπορούσε να συμβολίζει την αγνότητα, τον καθαρισμό, αλλά και την ενδοσκόπηση, λόγω της ανακλαστικής του ιδιότητας, ανάλογης με αυτήν του καθρέφτη που κρατούν οι μορφές και και στα δύο έργα.

Υφαίνοντας τη Φρόνηση

Μια υπέροχη αλληγορία της Φρόνησης κρέμεται στο Μουσείο Ταπισερί της Ισπανίας, στο Βασιλικό Παλάτι της Λα Γκρανχά του Σαν Ιλντεφόνσο. Αποτελεί μέρος της σειράς ταπισερί «Οι Τιμές», η οποία περιλαμβάνει εννέα αλληγορικά κομμάτια: «Τύχη», «Σοφία», «Δικαιοσύνη», «Κακία», «Φήμη», «Τιμή», «Πίστη» και «Ευγένεια». Μαζί, απεικονίζουν τον ευγενή χαρακτήρα που χρειάζεται για να κυβερνήσει κανείς και τις ηθικές διδασκαλίες που περιλαμβάνουν τους κινδύνους της κακίας. Ο διακεκριμένος Φλαμανδός καλλιτέχνης Πήτερ Κοέκε φαν Άελστ (1502–1550) δημιούργησε τις ταπισερί για τη στέψη του Καρόλου Ε΄ ως αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας το 1520.

Η μνημειώδης σειρά του Κοέκε φαν Άελστ χρησιμοποιεί τόσο κλασικά όσο και θρησκευτικά μοτίβα και μορφές για να απεικονίσει την καλή συμπεριφορά και τον χαρακτήρα.

Ο Κόεκε φαν Άελστ έδωσε βαθύ νόημα στις εικόνες του που είναι γεμάτες λεπτομέρειες. Η αλληγορική ταπισερί της Φρόνησης διαδραματίζεται σε ένα θέατρο. Η Φρόνηση, καθισμένη σε θρόνο, βρίσκεται στο κέντρο της σκηνής. Ένα φίδι τυλίγεται γύρω από το χέρι της, συμβολίζοντας τη σοφία που χρειάζεται η Φρόνηση για να συζητήσει με την Πίστη και τη Λογική, που βρίσκονται δίπλα της. Το μοτίβο του φιδιού παραπέμπει και πάλι στο «να είστε συνεπείς ως τα φίδια», που είδαμε στη Σοφία του ντέλλα Ρόμπια. Η Λογική κρατά τρεις καθρέφτες που συμβολίζουν τη μνήμη (παρελθόν), τη νοημοσύνη (παρόν) και την πρόνοια (μέλλον): τις τρεις αρετές της Φρόνησης. Μια επιγραφή στον θόλο πάνω από το θρόνο της ενισχύει τη σημασία των μοτίβων και συνοψίζει τα χαρακτηριστικά της: «Preterita recolo presentia ordino futura prevideo» («Συγκεντρώνω το παρελθόν, τακτοποιώ το παρόν, προβλέπω το μέλλον»).

Η Φρόνηση ενσαρκώνει πολλές αρετές, όπως η νοημοσύνη, η περίσκεψη, η προσοχή, η διάνοια, η πρόνοια, η υποταγή και η μνήμη. Αυτές οι επτά αρετές στέκονται ως κομψά ντυμένες μορφές χαμηλά στη σύνθεση. Κάθε μία κρατά αντικείμενα που σχετίζονται με την ταυτότητά της. Για παράδειγμα, η Προσοχή κρατά ένα κυρτό καθρέφτη που αντανακλά την εικόνα μιας αλεπούς και ενός μανδύα μοναχού, ίσως συμβολίζοντας τα δημοφιλή μεσαιωνικά ηθικά παραμύθια του Reynard the Fox. Οι ιστορίες συχνά δείχνουν την αλεπού να ξεγελάει άλλα ζώα.

Ζωγραφίζοντας τη Φρόνηση

Γύρω στο 1550, ο Τιτσιάνο (περ. 1488-1576) ζωγράφισε μια αινιγματική αλληγορία της Φρόνησης, επιλέγοντας διαφορετικά μοτίβα από τα προηγούμενα έργα που περιγράφηκαν.

Απεικόνισε τρία ανδρικά κεφάλια στον καμβά. Ένας γενειοφόρος ενήλικας στο κέντρο πλαισιώνεται από έναν γέρο γενειοφόρο άνδρα και έναν νεαρό με φρέσκο πρόσωπο. Και οι δύο κοιτάζουν πέρα από τα άκρα του πίνακα. Κάτω από τους άνδρες, επανέλαβε τη σύνθεση, αλλά με τρία κεφάλια ζώων: ενός λύκου, ενός λιονταριού και ενός σκύλου. Μια λατινική επιγραφή πάνω από τους τρεις άνδρες αναγράφει: «Μαθαίνοντας από το χθες, ο σημερινός άνθρωπος ενεργεί με σύνεση, για να μην καταστρέψει με τις πράξεις του το αύριο».

Οι τρεις άνδρες σχετίζονται με τις ηλικίες του ανθρώπου: νεότητα, ενηλικίωση και γηρατειά. Και αυτές, με τη σειρά τους, σχετίζονται επίσης με το χθες (νεότητα), το σήμερα (ενηλικίωση) και το αύριο (γηρατειά) στην επιγραφή του πίνακα.

Ο Τιτσιάνο μπορεί να είχε υπ’ όψιν του παλαιότερες αναπαραστάσεις της Φρόνησης, όπως μια μικρή μαρμάρινη προτομή του 14ου αιώνα με τρία πρόσωπα σε ένα κεφάλι. Σύμφωνα με το Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης, πρόκειται για ένα σπάνιο «Vultus Trifrons» ή «Αλληγορία της Σωφροσύνης». Καθολικοί καλλιτέχνες του 15ου και 17ου αιώνα σκάλισαν το «Vultus Trifrons» για να συμβολίσουν την Αγία Τριάδα. Η φοιτήτρια Ζωή Γκοντέκε έγραψε στην τελική εργασία της για το Πανεπιστήμιο του Πόρτλαντ: «Οι επικρίσεις των τρικέφαλων απεικονίσεων ξεκίνησαν τον 15ο αιώνα, όπως στην «Summa Theologica» του Αγίου Αντωνίνου της Φλωρεντίας, που γράφει: «Οι ζωγράφοι… είναι κατακριτέοι όταν ζωγραφίζουν πράγματα που είναι αντίθετα με την πίστη, όταν δημιουργούν μια εικόνα της Αγίας Τριάδας ως ένα πρόσωπο με τρία κεφάλια, κάτι που είναι τερατώδες από τη φύση του».

Τα έργα με τις τρικέφαλες απεικονίσεις καταδικάστηκαν και τα περισσότερα καταστράφηκαν, πρώτα μετά το Συμβούλιο της Τριέντης (1545-1563) και αργότερα από τον Πάπα Ουρβανό Η΄, το 1628.

Ως αλληγορία, τα γλυπτά πρόσωπα αντικατοπτρίζουν τις τρεις διαθέσεις της Φρόνησης: τη μνήμη, τη νοημοσύνη και την πρόνοια, που αναφέρονται αντίστοιχα στο παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Σχετίζονται επίσης με τις ηλικίες του ανθρώπου (ένα κοινό θέμα της εποχής) και τα τελετουργικά της μετάβασης από τη νεότητα, στην ενηλικίωση και στα γηρατειά. «Η συγχώνευση των εννοιών της αρετής και του κύκλου της ανθρώπινης ζωής συμπίπτει με μια πιο λεπτή κατανόηση της ανθρώπινης φύσης, καθώς και με την εστίαση στο άτομο», αναφέρει η ιστοσελίδα του Met.

Οι ειδικοί πιστεύουν ότι το τρικέφαλο πλάσμα (λύκος-λιοντάρι-σκύλος) του Τιτσιάνο αναφέρεται στο βιβλίο «Hieroglyphica» του 1556 του συμπατριώτη του,  Τζιοβάνι Πιέριο Βαλεριάνο. Το πλάσμα μπορεί να αναχθεί σε ένα ελληνιστικό αιγυπτιακό άγαλμα του Σεράπιδος. Σύμφωνα με την Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου, είναι η «ενσάρκωση του Χρόνου: ο αδηφάγος λύκος που αντιπροσωπεύει το παρελθόν και καταβροχθίζει τη μνήμη όλων των πραγμάτων, το δυναμικό λιοντάρι που αντιπροσωπεύει το παρόν, ο σκύλος που αντιπροσωπεύει το μέλλον, που προχωράει μπροστά, πάντα γεμάτος ψευδείς ελπίδες».

Ο πίνακας του Τιτσιάνο δείχνει ότι η σοφία του σήμερα (που αντιπροσωπεύεται από την ενηλικίωση και το λιοντάρι) μπορεί να προέλθει μόνο από τη γνώση και την εμπειρία που αποκτήθηκε στο παρελθόν (η νεότητα και ο λύκος). Τέτοια σοφία φέρνει προνοητικότητα, η οποία απεικονίζεται (ως γηρατειά και σκύλος). Η σοφία και η προνοητικότητα καθιστούν δυνατή τη συνετή δράση.

Όλα αυτά τα έργα τέχνης σχετικά με τη σύνεση δίνουν έμφαση στην ενδοσκόπηση: μόνο χρησιμοποιώντας τις εμπειρίες και τις γνώσεις του παρελθόντος, μπορούμε να αξιολογήσουμε κάθε δεδομένη κατάσταση με σοφία πριν προβούμε στη σωστή ενέργεια. Αυτή η ενέργεια μπορεί να είναι ένας δύσκολος δρόμος, αλλά ο συνετός άνθρωπος καταλαβαίνει ότι όταν η σοφία εφαρμόζεται με πίστη και λογική, καθοδηγεί τις πιο δίκαιες ενέργειες.

Σε ένα καταφύγιο άγριας ζωής στο βουνό, ταξιδιώτες φωτογράφοι στρέφουν τους τηλεφακούς τους μέσα στα υγρά, νεφελώδη δάση του Εκουαδόρ (Δημοκρατία του Ισημερινού), αναζητώντας ένα φωτεινό πορτοκαλί πουλί που εκτελεί ένα θεαματικό τελετουργικό.

Είναι νωρίς το πρωί και η Κλαούντια Μπραζιλέιρο, 48 ετών, έχει φτάσει από τη Βραζιλία, όπου εργάζεται σε τράπεζα, στο καταφύγιο (Refugio) Paz de Las Aves στις Άνδεις για να φωτογραφίσει τα αρσενικά κοκοράκια των Άνδεων κατά τη διάρκεια της περιόδου ζευγαρώματος.

Η Μπραζιλέιρο και ο ξεναγός της, Ξαβιέρ Μουνιόζ, επέλεξαν ένα συγκεκριμένο σημείο στο καταφύγιο που βρίσκεται στους πρόποδες, τρεις ώρες βορειοανατολικά του Σάντο Ντομίνγκο, όπου τα αρσενικά εκτελούν τα τελετουργικά τους. Μετά το ζευγάρωμα, τα πουλιά εκτελούν μια περίτεχνη επίδειξη συμπεριφορών: συγκρουσιακό κτύπημα φτερών, υποκλίσεις σε άλλα αρσενικά και μια ηχηρή κακοφωνία.

Αλλά αυτό το πρωινό είναι πολύ ήσυχο.

«Ένα πουλί εμφανίστηκε στο βάθος, με κακό φως και πολύ γρήγορα», είπε η Μπραζιλέιρο στην Epoch Times. «Απογοητεύτηκα, γιατί ήθελα να τραβήξω καλές φωτογραφίες, να παρατηρήσω καλά τη συμπεριφορά αυτού του καταπληκτικού πουλιού, και δεν πήγε καλά».

Το ζευγάρι ήξερε τι να ψάξει. Το πουλί των Άνδεων είναι σχεδόν αδύνατο να μην το βρεις. Με το μεγαλύτερο μέρος του σώματός του να είναι καλυμμένο με βαθύ πορτοκαλί ή κόκκινο πτέρωμα, που έρχεται σε έντονη αντίθεση με το πράσινο της ζούγκλας, το πιο χαρακτηριστικό του γνώρισμα είναι η μεγάλη δισκοειδής λοφιοφόρος κορυφή στο μέτωπό του. Τα φτερά της ουράς αυτού του μεγάλου πουλιού είναι μαύρα και εκείνα στην ωμοπλάτη ανοιχτόγκριζα.

Εδώ, στα ομιχλώδη δάση του Εκουαδόρ, ο καιρός είναι σχεδόν πάντα συννεφιασμένος. Στο πάντα υγρό καταφύγιο Paz de Las Aves είναι εύκολη η παρατήρηση πολλών ειδών πουλιών, λόγω της εύκολης πρόσβασης σε αυτό. Το κοκοράκι των Άνδεων ζει στις τροπικές ζούγκλες κατά μήκος της οροσειράς των Άνδεων κοντά στον ισημερινό και δεν απειλείται από την καταστροφή του βιοτόπου του.

Αυτή η τοποθεσία είναι κατάλληλη και για κτίσιμο φωλιάς. Κατά τη διάρκεια της περιόδου ζευγαρώματος, τα αρσενικά επιδεικνύουν το λαμπερό φτέρωμά τους ενώ ανταγωνίζονται για τα θηλυκά, χοροπηδώντας, πηδώντας και εκπέμποντας διάφορες φωνές. Μετά το ζευγάρωμα, τα θηλυκά συνήθως χτίζουν μια φωλιά με λάσπη κάτω από ένα βραχώδες εξόγκωμα, όπου στη συνέχεια επωάζουν τα αυγά μόνα τους. Τα θηλυκά έχουν πιο θαμπά, καφετιά φτερά και πολύ λιγότερο εμφανές λοφίο.

Αν και αυτό το εντυπωσιακό πουλί τρέφεται κυρίως με φρούτα και έντομα, τρώει και βατράχια, μικρά ερπετά, ακόμη και ποντίκια. Ωστόσο, αντί να κυνηγούν για να ταΐσουν τα θηλυκά που φωλιάζουν μετά το ζευγάρωμα, τα αρσενικά μαζεύονται για να συμμετάσχουν σε τελετουργικούς χορούς για να προσελκύσουν νέες συντρόφους, καθώς τα κοκοράκια των Άνδεων είναι πολυγαμικά. Αυτήν την εποχή έφτασαν η Μπραζιλέιρο και ο σύντροφός της. Τέλεια συγκυρία, αλλά… δεν υπήρχαν πουλιά.

Μέχρι τώρα. Αν και η μέρα ξεκίνησε αργά, οι φωτογράφοι επέμειναν στην αναζήτησή τους. Η εποχή του ζευγαρώματος σήμαινε ότι πολλά αρσενικά θα έβγαιναν για να κάνουν την επίδειξή τους.

Αλλά όχι ακόμα.

Η Μπραζιλέιρο ήταν εμφανώς απογοητευμένη που δεν είχαν εμφανιστεί το πρωί.

«Ο Ξαβιέρ με είδε να κλαίω», είπε η Μπραζιλέιρο. Είπε ότι τα πουλιά μερικές φορές επιστρέφουν γύρω στο ηλιοβασίλεμα, και έτσι αποφάσισαν να επιστρέψουν το βράδυ. Και πράγματι, η τύχη τους άλλαξε.

«Περιμέναμε πάνω από μία ώρα και δεν είδαμε τίποτα. Σκεφτόμασταν να τα παρατήσουμε, αλλά τελικά μείναμε», είπε η Μπραζιλέιρο. «Τότε άκουσα ένα πουλί να φωνάζει και να κουρνιάζει λίγο μακριά από την κρυψώνα. Και ύστερα κι άλλα. Πάνω από τρία πουλιά άρχισαν να φωνάζουν, να χορεύουν και να έρχονται όλο πιο κοντά. Ο Ξαβιέρ και εγώ τρελαθήκαμε και εγώ έκλαψα ξανά… έκλαψα για να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου για το δώρο που μου έκαναν τα πουλιά».

Η Μπραζιλέιρο χαρακτήρισε «εκπληκτική εμπειρία» το να ακούει τις ψιλές φωνές τους και να τα βλέπει να επιδεικνύονται. Δεν ήταν καθόλου ντροπαλά, είπε, αλλά άλλαζαν συνεχώς κλαδί, πλησιάζοντας ακόμη πεςριασότερο τους φωτογράφους.

Ωστόσο, δεν ήταν το μόνο είδος που εμφανίστηκε.

Σε πολλά από τα μέρη του κόσμου που επισκέπτεται η Μπραζιλέιρο – από την Ινδία μέχρι το Μάτσου Πίτσου – ρωτά τους ξεναγούς για τα ταναγκέρ, τους τουκάνους, τους μακάους, τα κολιμπρί και άλλα πουλιά, για να ικανοποιήσει το ακόρεστο πάθος της για την παρατήρηση και τη φωτογράφιση πουλιών. Το ίδιο και σε αυτή την επίσκεψη. Φωτογράφησε τον εξωτικό τουκάνο με το πορφυρό στήθος, το ταναγκέρ με τα μπλε φτερά και το χρυσοκέφαλο ταναγκέρ. Και υπήρχαν κι άλλα.

«Έχω ήδη 222 είδη κολιμπρί», είπε, «από ένα σύνολο 363 ειδών. Έχω θέσει ως στόχο να φτάσω τα δύο τρίτα όλων των ειδών μέχρι το 2026, πριν γίνω 50». Έχοντας ακόμα είκοσι να φωτογραφίσει, παραδέχεται ότι «είναι όλο και πιο δύσκολο να βρω περισσότερα από δέκα είδη σε ένα ταξίδι».

Η Μπραζιλέιρο, που έχει φωτογραφίσει χιλιάδες είδη πουλιών και έχει δημιουργήσει πολλά φωτογραφικά άλμπουμ, αποκαλεί τον εαυτό της «τρελή» παρατηρήτρια πουλιών που έχει φτάσει στα άκρα για να καταγράψει τα «lifers» της, δηλαδή τα πουλιά που βλέπει για πρώτη φορά.

Θυμάται ένα ταξίδι: «Έξι ώρες με το τρένο, 12 ώρες με το αυτοκίνητο και μετά, δύο ώρες με μουλάρι», για να φωτογραφίσει το μονάλ των Ιμαλαΐων.

«Έχω κάνει τρελά πράγματα, όπως να αγοράσω εισιτήριο για το Κίτο επειδή εμφανίστηκε ένα πολύ ιδιαίτερο κολιμπρί», είπε, προσθέτοντας ότι μπορεί τότε να της είχαν μείνει μόνο λίγα κέρματα στην τσέπη, αλλά κατάφερε να τραβήξει την εικόνα.

«Ήταν ένα καταπληκτικό ταξίδι, έμεινα τρεις μέρες στο σημείο όπου βρισκόταν το κολιμπρί και βρέθηκαν μερικές ευκαιρίες για να το φωτογραφίσω», είπε. «Την τελευταία μέρα, ήταν πιο συνεργάσιμο, αλλά μετά εξαφανίστηκε ξανά».

Γκαλερί

ΚΕΡΚΥΡΑ – Το Μουσείο Ασιατικής Τέχνης της Κέρκυρας, εγκατεστημένο στο εντυπωσιακό Παλάτι του Αρχάγγελου Μιχαήλ και του Αγίου Γεωργίου, εγκαινίασε τον Ιούλιο την περιοδική έκθεση «Ζωγραφική Ζεν: Ο ήχος της σιωπής», με στόχο να φέρει το κοινό μπροστά στη βαθύτερη διάσταση της ζωγραφικής Ζεν.

Μια έκθεση εξαιρετικής πνευματικότητας και καλλιτεχνικής λιτότητας

Η έκθεση παρουσιάζει για πρώτη φορά στο κοινό σπάνιους ζωγραφικούς κυλίνδρους (kakemono), παραβάν της εποχής Έντο (1600-1868), καθώς και εκδόσεις με δείγματα από παραδοσιακό χειροποίητο ιαπωνικό χαρτί. Οι επισκέπτες καλούνται να εισέλθουν σε έναν κόσμο όπου η γραμμή, και όχι ο χρωματικός πλούτος , είναι η καρδιά της τέχνης, και η πνευματική φώτιση ο τελικός στόχος.

Τα εκθέματα ξεκινούν από τον 15ο και εκτείνονται μέχρι τον 19ο αιώνα. Ανήκουν στη συλλογή ενός ιδιώτη Έλληνα συλλέκτη, ο οποίος δεν θέλει να αποκαλύψει το όνομά του.

Το Ζεν είναι ένα παρακλάδι του βουδισμού. Ιδρύθηκε τον 6ο αιώνα μ.Χ. από τον Νταρούμα (ή αλλιώς Μποντιντάρμα, κατά την ινδική του ονομασία). Ο Νταρούμα ήταν ένας Ινδός μοναχός που πήγε στην Κίνα και δίδαξε το Ζεν, το οποίο πέρασε στην Ιαπωνία τον 7ο αιώνα μ.χ.

Τον 12ο αιώνα, το Ζεν είχε μεγάλη απήχηση στην ιαπωνική κοινωνία καθώς οι αξίες του – απλότητα, πειθαρχία και εσωτερική ηρεμία – ταίριαζαν απόλυτα με τον τρόπο ζωής των σαμουράι. Έπειτα, διείσδυσε στο σύνολο του ιαπωνικού έθνους μέσω της λογοτεχνίας και της τέχνης.

Κεντρική πρακτική του Ζεν είναι το «ζαζέν», ο καθιστός διαλογισμός, που ενδυναμώνει το πνεύμα και το σώμα, και οδηγεί στην προσωπική αφύπνιση και τη φώτιση. Ο ασκούμενος κάθεται ήρεμος, με την πλάτη ίσια, επικεντρώνοντας την προσοχή του στην αναπνοή και τις σκέψεις του, χωρίς όμως να τις «ακολουθεί». Μετά από κάποιο καιρό ο νους καθαρίζει και ο άνθρωπος βλέπει πιο καθαρά τη ζωή και τον εαυτό του.

Το Ζεν εστιάζει στο παρόν. Αυτό που θέλει να πετύχει είναι η συγκέντρωση. Θεωρεί ότι η ανθρώπινη ζωή είναι ένα πόνος και όταν είμαστε στο παρόν – στο εδώ και τώρα – είμαστε καλά. Ο Νταρούμα δίδαξε πως η φώτιση δεν βρίσκεται σε τελετές ή θεωρίες, αλλά στην άμεση εμπειρία του παρόντος.

Η ζωγραφική Ζεν αναπτύχθηκε κατά την περίοδο Μουρομάτσι (1392-1573) από μοναχούς που αναζητούσαν τη φώτιση μέσα από τον στοχασμό. Χαρακτηρίζεται από απλές, στιβαρές πινελιές που λειτουργούν σαν «οπτικοί γρίφοι», αινίγματα, που βοηθούν στη αυτογνωσία καλώντας τον θεατή να δει βαθύτερα.

Τα μονόχρωμα έργα της ζωγραφικής αυτής εκφράζουν απλότητα και αρμονία υποδηλώνοντας την απελευθέρωση και την τελειοποίηση του ανθρώπινου πνεύματος. Τα  μοναστήρια του Ζεν είναι κέντρα όπου αναπτύσσεται η πνευματικότητα και η τέχνη, με τους μοναχούς να δημιουργούν έργα ζωγραφικής πλούσια σε συμβολισμούς, τα οποία εκφράζουν τις διδαχές και τις εμπειρίες του Βουδισμού Ζεν. Η αφαίρεση στην τέχνη Ζεν δεν είναι μόνο αισθητική επιλογή αλλά και φιλοσοφική στάση, καθώς το έμμεσο και το αόριστο συχνά οδηγούν σε βαθύτερο προβληματισμό και αναζήτηση της αλήθειας.

Σημεία αιχμής της έκθεσης

Ξεχωρίζουν τα έργα της Σχολής Suiboku-ga, των σπουδαίων δασκάλων Hakuin Ekaku και Katsushika Hokusai, καθώς και τα παραβάν από την περίοδο Έντο. Κάθε έργο, με τον τρόπο του, καθοδηγεί τους θεατές στην εσωτερική ενατένιση μέσα από τις βασικές αρχές του Ζεν.

Σχολή Suiboku-ga (15ος αιώνας)

Τα έργα αυτής της σχολής είναι αντιπροσωπευτικά της παραδοσιακής αποτύπωσης Ζεν με μελάνι, και εκπέμπουν απλότητα και αναστοχασμό.

Η Suiboku-ga είναι το αποκορύφωμα της τεχνικής μονοχρωματικής ζωγραφικής με μελάνι, που εισήχθη στην Ιαπωνία από την Κίνα κατά την περίοδο Μουρομάτσι (1392-1573). Η τεχνική αυτή εφαρμοζόταν πάνω σε χειροποίητα χαρτιά (washi) που φτιάχνονται από ίνες φυτών, απορροφούν το μελάνι με ιδιαίτερο τρόπο και επιτρέπουν τη χαρακτηριστική «ανάσα» της γραμμής που βλέπουμε στη ζωγραφική Ζεν. Οι μοναχοί του Ζεν που μετέφεραν αυτήν την τεχνική τον 14ο αιώνα από την Κίνα στην Ιαπωνία, ενθάρρυναν τη χρήση της ζωγραφικής ως μορφής διαλογισμού, καθιστώντας τη διαδικασία μιας πινελιάς μέσο για εσωτερική διερεύνηση και αυτο-έκφραση.

Καλλιτεχνικά χαρακτηριστικά: κυριαρχία του μαύρου μελανιού σε διάφορους τόνους του γκρι, έμφαση στην κίνηση της πινελιάς και στη δύναμη του κενού (negative space).

Πνευματική διάσταση: ο θεατής καλείται να συμπληρώσει με τη φαντασία του το «ανείπωτο». Αυτό αντανακλά την Zen άποψη ότι η αλήθεια δεν λέγεται με λόγια, αλλά βιώνεται με σιωπή και άμεση εμπειρία.

Τα έργα που παρουσιάζονται στην έκθεση δείχνουν πώς η λιτότητα μπορεί να γεννήσει ένταση και βάθος, διαλύοντας την ψευδαίσθηση ότι η τέχνη χρειάζεται πλούτο χρωμάτων.

Hakuin Ekaku (1686-1769)

Ένας από τους σημαντικότερους δασκάλους του Ζεν Ρινζάι, αναβίωσε την τέχνη του Ζεν στην εποχή Έντο μέσω αισθητικά σεμνών, αλλά βαθύτατα συμβολικών απεικονίσεων όπως τη χρήση των κόαν, του «ποιος είναι ο ήχος του ενός χεριού», που μετατρέπουν την τέχνη σε εργαλείο πνευματικής αναζήτησης. Χρησιμοποίησε τον θρύλο του Νταρούμα για να διδάξει σημαντικά μαθήματα. Μια ιστορία λέει ότι ο Νταρούμα διέσχισε τον ποταμό Γιανγκτζί ισορροπώντας σε ένα καλάμι, ενώ μια άλλη τον παρουσιάζει να επιστρέφει στην Ινδία μετά τον θάνατό του, φορώντας μόνο ένα παπούτσι. Αυτές οι αφηγήσεις συμβολίζουν την υπέρβαση των φυσικών ορίων μέσω της βαθιάς διαλογιστικής πρακτικής.

Καλλιτεχνική συνεισφορά: ζωγράφιζε απλές, σχεδόν παιδικές μορφές (όπως ο Νταρούμα) με δυναμικές πινελιές, γεμάτες ενέργεια και χιούμορ.

Τα κόαν στη ζωγραφική: τα κόαν – παράδοξοι διάλογοι ή ερωτήματα που προκαλούν διάρρηξη της λογικής σκέψης – μεταφράστηκαν από τον Hakuin σε οπτικούς γρίφους, ώστε το έργο να λειτουργεί σαν πνευματικός καθρέφτης.

Πνευματικό μήνυμα: κάθε εικόνα του Hakuin δεν είναι μόνο ένα έργο τέχνης αλλά και κάλεσμα για εσωτερική αναζήτηση. Δεν μας δίνει απαντήσεις, μας αναγκάζει να κοιτάξουμε βαθύτερα.

Katsushika Hokusai (1760-1849) – Η σελήνη πάνω από τα κύματα

Στο έργο αυτό, ο μεγαλοφυής Hokusai πειραματίζεται με την αισθητική Ζεν, και η σελήνη πάνω από το κύμα γίνεται έκφραση φυσικής δύναμης και πνευματικής έντασης.

Ο Hokusai, γνωστός για τις περίφημες «Τριάντα έξι απόψεις του Φούτζι», πειραματίστηκε και με πιο εσωτερικές, Ζεν απεικονίσεις.

Το έργο «Η σελήνη πάνω από τα κύματα» φέρνει σε διάλογο δύο αντιθετικές δυνάμεις, την αέναη κίνηση της θάλασσας και τη σταθερή, αιώνια σελήνη.

Εξίσου χαρακτηριστικό είναι και το έργο του «Το μεγάλο κύμα έξω από την Καναγκάουα», που ξεχωρίζει για την απλότητα, την έμφαση στη φύση και τη χρήση βασικών γραμμών και χρωμάτων, που αντανακλούν τη Ζεν αισθητική.

Συμβολισμός: Το κύμα παραπέμπει στη ροή της ζωής, την αλλαγή, την ένταση, ενώ η σελήνη αντιπροσωπεύει τη γαλήνη, το φως της σοφίας και την αμετακίνητη ουσία.

Αισθητική αξία: Το έργο εκφράζει το Ζεν μέσα από την αρμονία των αντιθέσεων, η φύση γίνεται καθρέφτης της ψυχής. Δεν είναι απλώς μια θαλασσογραφία, αλλά ένας στοχασμός για την ισορροπία ανάμεσα στη φθορά και το αιώνιο.

Τα παραβάν της περιόδου Έντο (1600-1868)

Τα παραβάν δεν είναι απλά διακοσμητικά αντικείμενα, αλλά φορείς φιλοσοφίας και καθημερινής λειτουργικότητας.

Καλλιτεχνικό ύφος: Μεγάλης κλίμακας ζωγραφικές συνθέσεις που έπρεπε να είναι λιτές και ταυτόχρονα εκφραστικές, γιατί κοσμούσαν μοναστήρια ή σπίτια σαμουράι.

Συμβολική χρήση: Το ίδιο το παραβάν χωρίζει και ενώνει χώρους, όπως το Ζεν χωρίζει και ενώνει την καθημερινότητα με το πνευματικό βίωμα. Η σημασία τους στην έκθεση δείχνει πως η Ζεν αισθητική δεν περιορίστηκε σε μικρά έργα αλλά εντάχθηκε στην αρχιτεκτονική και την καθημερινή ζωή.

Συνοψίζοντας θα μπορούσαμε να πούμε ότι η Σχολή Suiboku-ga αποκαλύπτει τη δύναμη του κενού, ο Hakuin μας φέρνει αντιμέτωπους με «οπτικούς γρίφους», ο Hokusai δείχνει την αρμονία αντιθέτων (π.χ. σελήνη-κύμα), ενώ τα παραβάν της περιόδου Έντο ενσαρκώνουν τη λιτότητα του Ζεν στην καθημερινή ζωή.

Στην έκθεση παρέχονται επίσης πληροφορίες για τη διαδικασία κατασκευής των ιαπωνικών κυλίνδρων ζωγραφικής, καθώς κι ένα εργαστήριο συντήρησης αυτών των ιαπωνικών κυλίνδρων ζωγραφικής (kakemono και emakimono), το οποίο αποτελεί έναν εξειδικευμένο χώρο αφιερωμένο στη διατήρηση αυτών των ευαίσθητων έργων τέχνης, τα οποία είναι κατασκευασμένα από χαρτί ή μετάξι και συχνά διακοσμημένα με καλλιγραφία ή ζωγραφική.

Γιατί να επισκεφθείτε την έκθεση

Η έκθεση «Ζωγραφική Ζεν: Ο ήχος της σιωπής» δεν είναι μια απλή παρουσίαση έργων τέχνης. Είναι μια σπάνια ευκαιρία να δείτε σπάνια αριστουργήματα που σπάνια ταξιδεύουν εκτός Ιαπωνίας, από κυλίνδρους και παραβάν της περιόδου Έντο μέχρι εμβληματικά έργα των Hakuin και Hokusai. Θα βιώσετε τη Ζεν εμπειρία μέσα από την απλότητα, τη σιωπή και τον διάλογο με το «κενό» που οι καλλιτέχνες προβάλλουν στα έργα τους. Θα ανακαλύψετε τη γέφυρα μεταξύ Ανατολής και Δύσης, καθώς το μουσείο της Κέρκυρας – το μοναδικό μουσείο Ασιατικής τέχνης στην Ελλάδα – φέρνει το ιαπωνικό πνεύμα στο Ιόνιο. Επίσης, θα ζήσετε τη μαγεία της πανσελήνου στο μουσείο, μια ξεχωριστή εμπειρία όπου τέχνη, φύση και πνευματικότητα συνυφαίνονται. Θα αποδράσετε από την καθημερινότητα, βρίσκοντας σε μια αίθουσα τέχνης τη γαλήνη που συχνά λείπει από τη σύγχρονη ζωή.

Εμπειρία υπό το φως της πανσέληνου

Ιδιαίτερη συγκίνηση προσφέρει η βραδιά ξεναγήσεων υπό την πανσέληνο, κατά την οποία το μουσείο παραμένει ανοιχτό έως τα μεσάνυχτα (24:00), με δωρεάν είσοδο και ξενάγηση σε εικαστικά και πνευματικά μονοπάτια της έκθεσης.

Το Ανάκτορο Αρχαγγέλου Μιχαήλ και Αγίου Γεωργίου

Το Ανάκτορο στο οποίο φιλοξενείται η περιοδική αυτή έκθεση είναι ένα διαμάντι αρχιτεκτονικής. Είναι το μεγαλύτερο και σημαντικότερο οικοδόμημα της περιόδου του Ιονίου κράτους (1815-1864) η οποία συμπίπτει με αυτήν της «Αγγλικής προστασίας των Επτανήσων». Υπήρξε κατοικία του Βρετανού Ύπατου Αρμοστή στα Ιόνια Νησιά, ο οποίος έδωσε και την εντολή για την ανέγερσή του, στο οποίο συστεγάστηκαν η Ιόνιος Γερουσία και η Ιόνιος Βουλή, ενώ παράλληλα ήταν και η έδρα του Τάγματος Αρχαγγέλου Μιχαήλ και Αγίου Γεωργίου, που είχε ιδρυθεί το 1818 και από το οποίο έλαβε την ονομασία του το Ανάκτορο.

Το 1919 ξεκίνησαν διαπραγματεύσεις για τη δημιουργία Μουσείου Σινοιαπωνικής τέχνης, όπως ονομάστηκε αρχικά, με πυρήνα τη συλλογή-δωρεά του Γρηγορίου Μάνου. Το Μουσείο ιδρύθηκε τελικά το 1927 και έκτοτε στεγάζεται στο Ανάκτορο.

Διοργάνωση και τιμές εισιτηρίων

Η έκθεση τελεί υπό την ευγενική αιγίδα της πρεσβείας της Ιαπωνίας και της Περιφέρειας Ιονίων Νήσων, σε συνεργασία με το υπουργείο Πολιτισμού. Καθ’ όλη τη διάρκειά της, το κοινό μπορεί να θαυμάσει τα έργα με εισιτήριο 10 ευρώ (μείωση στα 5 ευρώ για ειδικές κατηγορίες, από 1η Νοεμβρίου μέχρι τη λήξη της έκθεσης στις 31 Δεκεμβρίου), ενώ υπάρχουν και μέρες με ελεύθερη είσοδο, όπως κατά τη διάρκεια της αυγουστιάτικης πανσελήνου.

Η έκθεση «Ζωγραφική Ζεν: Ο ήχος της σιωπής» δεν είναι απλώς μια έκθεση τέχνης· είναι μια πνευματική πρόσκληση. Στεγασμένη στο ιστορικό ανάκτορο Κέρκυρας, είναι σαν μία ζεν υπενθύμιση: η τέχνη δεν χρειάζεται φλυαρία, χρειάζεται ουσία.

Διάρκεια έκθεσης: 7 Ιουλίου–31 Δεκεμβρίου

Όταν ο δημοπράτης και εμπειρογνώμων παλαιών αντικειμένων Τσαρλς Χάνσον ξεκίνησε για τη δουλειά του το καλοκαίρι του 2018, δεν είχε ιδέα ότι θα συναντούσε το εύρημα της ζωής του.

Ήταν στο γραφείο του στο Χάμπτον Κωρτ, στο νοτιοδυτικό Λονδίνο, όταν μια ευκατάστατη κυρία έδωσε στον Χάνσον ένα χαρτοκιβώτιο που περιείχε δύο διακοσμητικά λουλούδια από σκληρό πέτρωμα: ένα κλαδί βερβερίδας και μια περικοκλάδα ιπομοίας (‘μωβ χωνάκι’). «Μέσα, τυλιγμένα σε μια παλιά πετσέτα, βρισκόταν το Άγιο Δισκοπότηρο ενός δημοπράτη – αυτό που θα πιστεύει ότι θα δει μόνο στα πιο τρελά του όνειρα: όχι ένα, αλλά δύο λουλούδια Οίκο Φαμπερζέ», δήλωσε ο Χάνσον σε δελτίο Τύπου. «Η τεράστια αξία τέτοιων ευρημάτων δεν μπορεί να υποτιμηθεί. Τέτοια έργα είναι τα πιο σπάνια της τέχνης του Φαμπερζέ και είναι πολύ ξεχωριστά».

Αυτό που έκανε αυτά τα λουλούδια Φαμπερζέ ιδιαίτερα σπάνια είναι ότι ήταν άγνωστα στους μελετητές. Σήμερα σώζονται μόνο περίπου 80 βοτανικές μελέτες του Φαμπερζέ, οι περισσότερες είναι καλά τεκμηριωμένες.

Η γυναίκα γνώριζε ότι ο Φαμπερζέ είχε φτιάξει τα λουλούδια, αλλά δεν είχε συνειδητοποιήσει τη σπανιότητά τους. Τα είχε κληρονομήσει από τον πατέρα της, ο οποίος, στη δεκαετία του 1960, είχε δεχτεί ένα εξοχικό και τρία αντικείμενα Fabergé ως αντάλλαγμα για εργασίες που είχε ολοκληρώσει σε ένα κτήμα στη Σκωτία. Φυλούσε τα μη ασφαλισμένα λουλούδια στο σπίτι της.

Αν και και τα δύο λουλούδια είχαν μικρές φθορές και δεν είχαν αποκατασταθεί, η ιπομοία πωλήθηκε για 160.000 λίρες (περίπου 21ο.000 ευρώ) και το κλαδί βερβερίδας για 170.000 λίρες (περίπου 222.000 ευρώ) στην αίθουσα δημοπρασιών Hanson’s London, στις 11 Ιουνίου 2018.

Απαράμιλλα αριστουργήματα εμπνευσμένα από τη φύση

Το βιβλίο της Μέριλιν Φάιφερ Σουέζυ «Fabergé Flowers» εξηγεί την ιστορία αυτών των βοτανικών μελετών, ενώ περιλαμβάνει και ένα εκτενές κεφάλαιο για τη δημιουργία τους.

Ο Φαμπερζέ παρήγαγε για πρώτη φορά λουλούδια από σμάλτο γύρω στα 1890. Τα σκληρά, από  λίθους λουλούδια δημιουργήθηκαν αργότερα, εμπνευσμένα από ένα μπουκέτο χρυσάνθεμων από το παλάτι του Κινέζου αυτοκράτορα, τα οποία ο Οίκος ανέλαβε να επισκευάσει.

Ένας τεχνίτης της Fabergé που επισκεύαζε τα χρυσάνθεμα είδε πώς η εταιρεία θα μπορούσε να δημιουργήσει παρόμοια λουλούδια από σκληρό πέτρωμα.

Οι καλλιτέχνες του Φαμπερζέ μελέτησαν ζωντανά δείγματα φυτών και εικόνες από βοτανικές εγκυκλοπαίδειες πριν σχεδιάσουν τα λουλούδια. Ο Πέτερ Καρλ Γκουστάβοβιτς Φαμπερζέ, μαζί με την ομάδα του, αποφάσιζε ποια σχέδια λουλουδιών θα αναπαράγονταν. Η ομάδα των έμπειρων τεχνιτών επέβλεπε κάθε βήμα της διαδικασίας, με τον Φαμπερζέ και τον σχεδιαστή του να εγκρίνουν ακόμη και τις πρώτες ύλες, που συχνά προέρχονταν από τα Ουράλια Όρη, πριν σταλούν στον φινλανδικής καταγωγής μάστορα χρυσοχόο, Χένρικ Βίγκστρομ, για περαιτέρω έγκριση.

Ο Βίγκστρομ επέβλεπε τη δημιουργική διαδικασία από την αρχή μέχρι το τέλος. Η μικρή ομάδα ειδικών του επεξεργάζονταν πρώτα την τεχνική διαδικασία μετατροπής των δισδιάστατων σχεδίων σε τρισδιάστατα αντικείμενα. Αυτό δεν περιελάμβανε μόνο την επιλογή των πολύτιμων μετάλλων και λίθων που θα αναπαρήγαγαν καλύτερα τα φρούτα και τα λουλούδια, αλλά και τον καθορισμό των τεχνικών και της διαδικασίας συναρμολόγησης κάθε κομματιού.

Λευκά λουλούδια όπως νάρκισσοι, λευκές πασχαλιές και υάκινθοι σκαλίζονταν σε λευκό χαλαζία, ενώ πολύχρωμα άνθη όπως τα μοσχομπίζελα διαμορφώνονταν από αχάτη, χαλαζία και κορνεόλη. Κόκκινα λουλούδια ή μούρα όπως η φούξια και τα σμέουρα σκαλίζονταν σε ροδονίτη από τα Ουράλια.

Οι τεχνίτες σμίλευαν τα φύλλα από σιβηρικό νεφρίτη και χάρασσαν με λεπτομέρεια κάθε πλευρά για να μιμηθούν τις φλέβες των φύλλων. Σύμφωνα με το βιβλίο «Fabergé Flowers»: «Ήταν μια μεγάλη πρόκληση για τον τεχνίτη να σμιλέψει ένα εξαιρετικά λεπτό φύλλο από νεφρίτη, μερικές φορές με αυλακωτά άκρα και συχνά με φυσικές φλέβες και ακόμη και στριφωτές μπούκλες φύλλων».

Ο Φαμπερζέ προτιμούσε νεφρίτη από την περιοχή της λίμνης Βαϊκάλης στη Σιβηρία και από τα υψίπεδα Σαγιάν στα ανατολικά του όρους Αλτάι, στα σύνορα με τη Μογγολία.

Οι τεχνίτες συχνά τοποθετούσαν τα λουλούδια σε βάζα από κρύσταλλο, που το σκάλιζαν ώστε να μοιάζει με βάζο γεμάτο νερό.

Το εργαστήριο του Βίγκστρομ δημιουργούσε τα μεταλλικά μέρη και συναρμολογούσε τα λουλούδια. Δημιουργούσαν διαφορετικά κράματα χρυσού για τους διαφορετικούς χρωματικά μίσχους των λουλουδιών: κράμα χρυσού με χαλκό για τους κόκκινο-καφέ μίσχους, και κράμα χρυσού με ασήμι για τους πράσινους μίσχους. Οι χρυσοχόοι χάρασσαν το μέταλλο για να αναπαράγουν τη φυσική υφή του μίσχου.

Συγκολλούσαν αγκάθια ή κλαδιά στους μίσχους και στερέωναν τα φύλλα είτε με χρυσές καρφίτσες είτε εισάγοντας τα φύλλα σε ειδικές θήκες τις οποίες κολλούσαν στη θέση τους.

Τα άνθη, που αποτελούνταν από πολλά ξεχωριστά κομμάτια, ράβονταν προσεκτικά μεταξύ τους με λεπτό χρυσό νήμα. Αν δεν ήταν δυνατό να βρεθεί σκληρός λίθος ή πολύτιμο μέταλλο που να ταιριάζει με το χρώμα ενός λουλουδιού, τότε δημιουργούσαν το κατάλληλο σμάλτο οι τεχνίτες του Fabergé.

Κατόπιν, η ομάδα του Βίγκστρομ τοποθετούσε πολύτιμους λίθους στους υπέρους των λουλουδιών. Μπορεί να ήταν μικρά διαμάντια ή πράσινος γρανάτης από τα Μέσα Ουράλια, που είχε υψηλό δείκτη διάθλασης και αντανακλούσε το φως με εκθαμβωτικό τρόπο.

Ο Φαμπερζέ συμπεριέλαβε ακόμη και πραγματικά φυτικά υλικά σε μερικές μελέτες λουλουδιών.

Οι δημοφιλείς πικραλίδες της εταιρείας περιείχαν ακόμα και τις τρίχες του κάλυκα, στερεωμένες με χρυσή κλωστή και διακοσμημένες με ακατέργαστα διαμάντια. Ο ανώτερος μάστορας της Fabergé, ο Φραντς Π. Μπίρμπαουμ, έγραψε στα απομνημονεύματά του το 1919 ότι «τα λαμπερά σημεία του διαμαντιού ανάμεσα στα λευκά χνούδια ήταν εξαιρετικά επιτυχημένα και εμπόδιζαν αυτό το τεχνητό λουλούδι να είναι μία υπερβολικά πιστή αναπαραγωγή της φύσης».

Ένα από τα αγαπημένα του Φαμπερζέ

Ο Φαμπερζέ χρησιμοποίησε περισσότερο το μοτίβο του κρίνου της κοιλάδας (μιγκέ). Σύμφωνα με το Βοτανικό Μουσείο του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης (τη βοτανική συλλογή του πανεπιστημίου), οι κρίνοι της κοιλάδας φύτρωσαν εκεί όπου έπεσαν τα δάκρυα της Παναγίας κατά τη σταύρωση του Χριστού. Παραδοσιακά, τα μικροσκοπικά άνθη τοποθετούνται σε νυφικά μπουκέτα και σε πέτα ως σύμβολο της επιστροφής της ευτυχίας.

Στην εποχή του Φαμπερζέ, οι κυρίες λάτρευαν το γλυκό τους άρωμα και οι πλούσιοι Ρώσοι συχνά τα εισήγαγαν με τρένο από τη νότια Γαλλία.

Το κρίνο της κοιλάδας ήταν επίσης το αγαπημένο λουλούδι μίας από τις πιο εξέχουσες πελάτισσες του Φαμπερζέ, της Αλεξάνδρας Φιοντόροβνας, συζύγου του τσάρου Νικολάου Β΄, του τελευταίου αυτοκράτορα της Ρωσίας. Η αυτοκράτειρα λάτρευε τα άνθη του Φαμπερζέ, και συχνά χάριζε κομμάτια σε φίλους ή τα χρησιμοποιούσε για να διακοσμήσει το χειμερινό της παλάτι.

Δύο εξαιρετικά δείγματα μιγκέ του Φαμπερζέ εκτίθενται στο Μουσείο Τέχνης του Κλήβελαντ. Το ένα απεικονίζει ένα μικροσκοπικό μιγκέ με τα μαργαριταρένια μπουμπούκια του σφιχτά κλειστά και ένα λείο χρυσό στέλεχος. Το άλλο κομμάτι είναι πιο λεπτομερές: αποτελείται από ένα χρυσό στέλεχος με υφή και ανοιχτά μπουμπούκια: σε κάθε μαργαριτάρι είναι προσαρτημένο ένα ασημένιο κομμάτι σε σχήμα κορώνας με διαμάντια. Αυτό δημιουργεί τα χαρακτηριστικά καμπανόσχημα άνθη του μιγκέ. Αυτά τα μικρά μοτίβα λουλουδιών έχουν αναπαραχθεί σε όλες τις συλλογές του Φαμπερζέ.

Σύμφωνα με το Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης, «το πιο σημαντικό έργο του Φαμπερζέ στις Ηνωμένες Πολιτείες» είναι το «Αυτοκρατορικό καλάθι με κρίνα της κοιλάδας» που βρίσκεται στο μουσείο, ως δάνειο από το Ίδρυμα Matilda Geddings Gray. Στα απομνημονεύματά του, ο Μπιρμπάουμ περιέγραψε το καλάθι με τα 19 στελέχη μιγκέ ως εξής: «Υφασμένο από χρυσά κλαδιά και βρύα σε διάφορα χρώματα χρυσού, τα φύλλα ήταν φτιαγμένα από νεφρίτη και τα λουλούδια από ολόκληρα μαργαριτάρια και διαμάντια». Το 1896, οι τεχνίτες παρουσίασαν το καλάθι στην τσαρίνα Αλεξάνδρα όταν επισκέφθηκε την Παν-ρωσική Βιομηχανική Διάσκεψη και Έκθεση Τέχνης στο Νίζνι Νόβγκοροντ.

Το 1898, ο Νικόλαος Β΄ χάρισε στη σύζυγό του το αυγό «Κρίνοι της Κοιλάδας». Αντικατοπτρίζει το εμπνευσμένο από τη φύση στυλ art nouveau, που προτιμούσε τις καμπύλες γραμμές, τις ρέουσες φόρμες και τα λεπτά κλωνάρια. Σκαλισμένα φύλλα νεφρίτη ΄φυτρώνουν’ από τη βάση, ενώ χρυσά στελέχη λουλουδιών στηρίζουν ένα σύμπλεγμα μικροσκοπικών κρίνων από μαργαριτάρια. Όπως όλα τα αυγά Φαμπερζέ, έχει μια έκπληξη: τρεις οβάλ κορνίζες στηρίζονται στην κορυφή του, με μία κορώνα πάνω από την κεντρική, η οποία περιέχει τη φωτογραφία του Νικολάου Β’, ενώ στις δύο άλλες που βρίσκονται από κάτω υπάρχουν οι φωτογραφίες των θυγατέρων του, Όλγας και Τατιάνας.

Κάθε βοτανική μελέτη του Φαμπερζέ αποτελεί επιτομή εξαιρετικής χειροτεχνίας και υπόδειγμα πολυτέλειας που αναδεικνύει με τον πιο εντυπωσιακό τρόπο τον πλούσιο ορυκτό πλούτο της Ρωσίας. Ο Φαμπερζέ δημιούργησε εξαιρετικές μελέτες φρούτων και λουλουδιών, που μοιάζουν σαν να έχουν μόλις μαζευτεί από τον κήπο και να έχουν τοποθετηθεί σε ένα βάζο – μόνο η λάμψη των διαμαντιών και των γρανατών υποδηλώνει ότι πρόκειται για απομίμηση της φύσης.

Την Κυριακή 10 Αυγούστου 2025, στις 20:00, πραγματοποιούνται τα εγκαίνια της φωτογραφικής έκθεσης «Nelly’s. Η Σαντορίνη του μεσοπολέμου», στο Κέντρο Φωτογραφίας Καστελάνα, στο Καστέλι Πύργου Σαντορίνης. H έκθεση παρουσιάζει μια επιλογή από τις λήψεις που αποτύπωσε η διακεκριμένη φωτογράφος Nelly’s, στο κυκλαδίτικο νησί πριν από τον μεγάλο καταστροφικό σεισμό του 1956. Διοργανώνεται από το Μουσείο Μπενάκη και το Κέντρο Φωτογραφίας Καστελάνα με την επιμέλεια της Αλίκης Τσίργιαλου (υπεύθυνη Φωτογραφικών Αρχείων Μουσείου Μπενάκη) και της Τόνιας Νούσια (αρχιτέκτων, μουσειολόγος). Η έκθεση θα διαρκέσει μέχρι τις 20 Οκτωβρίου 2025.

Η Νέλλη και η Σαντορίνη

Όπως αναφέρει το σχετικό δελτίο Τύπου, το καλοκαίρι του 1956, ένας μεγάλος σεισμός στην περιοχή της Αμοργού έπληξε το νησί της Σαντορίνης προκαλώντας την απώλεια δεκάδων κατοίκων και σημειώνοντας σημαντικές καταστροφές στο δομημένο περιβάλλον. Η προσεισμική μορφή της οφείλει πολλά στην εκτενή αποτύπωση της Ελληνίδας φωτογράφου του μεσοπολέμου, Έλλης Σουγιουλτζόγλου-Σεραϊδάρη (1899-1998). Γνωστή ως Nelly’s, επισκέφθηκε τη Θήρα για πρώτη φορά το καλοκαίρι του 1928, μετά από προτροπή της αδερφής της, Μάρως Σουγιουλτζόγλου, και του Σαντορινιού συζύγου της, Σπυρίδωνα Αλ. Μαλασπίνα. Με αφετηρία τον μεσαιωνικό οικισμό του Πύργου όπου διέμενε τότε η οικογένεια, η Νέλλη περιηγήθηκε το νησί με τη φωτογραφική της μηχανή ανά χείρας.

Το απόκρημνο ηφαιστειακό τοπίο και η ιδιαίτερη αρχιτεκτονική του νησιού κέντρισαν το ενδιαφέρον της. Σε τόνους άσπρου και μαύρου ισορροπούν αρμονικά οι σκούρες αποχρώσεις της λάβας και το βαθύ μπλε της θάλασσας με το εκτυφλωτικό αιγαιοπελαγίτικο φως που αντανακλά στην επιφάνεια των σπιτιών. Οι καμπύλες που διαγράφουν οι σκιές των κτιρίων, οι καμάρες στα γραφικά δρομάκια, οι τρούλοι των εκκλησιών αλλά και η ίδια η μορφολογία του εδάφους πρωταγωνιστούν στις συνθέσεις της. Η ανθρώπινη παρουσία είναι διακριτική, τόσο που οι οικισμοί φαντάζουν έρημοι. Οι λιγοστές ηλικιωμένες γυναίκες και τα παιδιά που εμφανίζονται στις φωτογραφίες της έχουν τοποθετηθεί σκηνογραφικά εξυπηρετώντας την εικονογραφική της γραφή. Σχεδόν εκατό χρόνια αργότερα, οι εικόνες (σε σύγχρονες ψηφιακές εκτυπώσεις) επιστρέφουν στον τόπο δημιουργίας τους και συνδιαλέγονται με ένα διαφορετικό πια νησιωτικό χώρο.

Η Νέλλη και το Μουσείο Μπενάκη

Η Έλλη Σουγιουλτζόγλου-Σεραϊδάρη παραχώρησε το φωτογραφικό της έργο στο Μουσείο Μπενάκη το 1984. Τρία χρόνια αργότερα, ο συλλέκτης Δημήτρης Τσίτουρας επιμελήθηκε το λεύκωμα Nelly’s. Σαντορίνη 1925-1930 (εκδόσεις Αρχείου Θηραϊκών Μελετών) και αποκάλυψε για πρώτη φορά στο κοινό τις λήψεις που πραγματοποίησε η διακεκριμένη φωτογράφος στο κυκλαδίτικο νησί κατά την προσεισμική περίοδο. Στα εγκαίνια της έκθεσης, για τη φωτογράφο και το έργο της θα μιλήσουν οι:

• Αλίκη Τσίργιαλου, υπεύθυνη των Φωτογραφικών Αρχείων του Μουσείου Μπενάκη και επιμελήτρια της έκθεσης
• Δημοσθένης Αγραφιώτης, ποιητής, καλλιτέχνης Διαμέσων, ομότιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας ΕΣΔΥ
• Δημήτρης Τσίτουρας, νομικός και συλλέκτης
• Νατάσα Μαρκίδου, αν. καθηγήτρια, Τμήμα Φωτογραφίας και Οπτικοακουστικών Τεχνών Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής

Τη συζήτηση θα συντονίσει η συνεπιμελήτρια της έκθεσης Τόνια Νούσια, αρχιτέκτων, μουσειολόγος.

Η έκθεση θα λειτουργεί καθημερινά από 10:00 έως 21:00 από τις 10 Αυγούστου έως τις 20 Οκτωβρίου 2025. Η είσοδος θα είναι ελεύθερη για τους επισκέπτες. Στο πλαίσιο της έκθεσης θα πραγματοποιηθούν τον Αύγουστο και τον Σεπτέμβριο εκδηλώσεις και συζητήσεις για το έργο της Nelly’s και τον ρόλο της φωτογραφίας στη μελέτη της πολιτισμικής κληρονομιάς, καθώς και εργαστήρια για παιδιά και ενήλικες. Η έκθεση και οι εκδηλώσεις που θα τη συνοδεύουν έχουν ενταχθεί στην πρωτοβουλία του Δήμου Θήρας «Σαντορίνη 2025: Έτος Ανάδειξης και Υποστήριξης της Αυθεντικότητας».

Ε. Μ.