SUGGESTED

Σε μια περίοδο αυξανόμενης ενεργειακής αβεβαιότητας, η Ελλάδα βρίσκεται μπροστά σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι: να αξιοποιήσει τον πλούτο των υδρογονανθράκων της ή να παραμείνει δέσμια πολιτικών καθυστερήσεων και «πράσινων» επιφυλάξεων. Η πρόσφατη είσοδος δύο αμερικανικών πετρελαϊκών κολοσσών – της ExxonMobil και της Chevron – στην ελληνική ΑΟΖ αναζωπυρώνει το ενδιαφέρον για έρευνες και γεωτρήσεις στα νότια και δυτικά θαλάσσια οικόπεδα της χώρας.

Οι κινήσεις αυτές όχι μόνο υπόσχονται νέες προοπτικές στον ενεργειακό τομέα, αλλά αποτελούν και μέρος ενός μεγαλύτερου γεωπολιτικού παιχνιδιού που εμπλέκει την Ευρώπη, τις ΗΠΑ, την Τουρκία και τη Λιβύη. Πόσο εφικτό είναι τελικά για την Ελλάδα να κερδίσει το ενεργειακό στοίχημα και ποιες παράμετροι θα καθορίσουν την έκβαση του; Το ακόλουθο ρεπορτάζ αναλύει τις τελευταίες εξελίξεις, βασιζόμενο σε τοποθετήσεις ειδικών, και φωτίζει τις προκλήσεις και ευκαιρίες που διαμορφώνονται.

Διεθνείς κολοσσοί στην ελληνική ΑΟΖ

Η είσοδος της Chevron στην ελληνική αγορά υδρογονανθράκων σηματοδοτεί μια νέα εποχή για τις έρευνες στη νότια Κρήτη. Για πρώτη φορά, οι δύο μεγαλύτερες αμερικανικές πετρελαϊκές εταιρείες δραστηριοποιούνται παράλληλα στην ελληνική ΑΟΖ, γεγονός με ιδιαίτερη βαρύτητα. Η διαδικασία αυτή ήταν το αποτέλεσμα μιας δεκαετίας σταδιακών βημάτων: από τον νόμο Μανιάτη το 2011 που «ξεπάγωσε» τις έρευνες, μέχρι τον πρώτο μεγάλο γύρο παραχωρήσεων το 2014 και την κύρωση των συμβάσεων το 2019. Πλέον, με την ανάθεση και των τελευταίων διαθέσιμων θαλάσσιων περιοχών νότια και νοτιοδυτικά της Κρήτης, ο κύκλος των αδειοδοτήσεων ολοκληρώνεται με δυναμικό τρόπο. Το ενδιαφέρον των δύο κολοσσών υποδηλώνει ότι τα ελληνικά κοιτάσματα βρίσκονται πλέον στο επίκεντρο του διεθνούς ενεργειακού ενδιαφέροντος.

Οι προσδοκίες είναι υψηλές: η ExxonMobil ήδη διεξήγαγε σεισμικές έρευνες σε δύο οικόπεδα νοτίως της Κρήτης τα τελευταία χρόνια, ενώ η Chevron έρχεται ως «καταλύτης» που μπορεί να επιταχύνει τις εξελίξεις. Η συνεργασία τους με την ελληνική ενεργειακή εταιρεία ΕΛΠΕ (Hellenic Energy) δημιουργεί μια ισχυρή κοινοπραξία με τεχνογνωσία, κεφάλαια και πολιτική στήριξη. Παράγοντες της αγοράς εκτιμούν ότι η σύμβαση με τη Chevron θα κυρωθεί από τη Βουλή εντός του έτους, ώστε να ξεκινήσει επίσημα η ερευνητική περίοδος. Σύμφωνα με το πλαίσιο των παραχωρήσεων, προβλέπεται αρχική περίοδος 3 ετών για σεισμικές και άλλες μελέτες, με δυνατότητα δύο διαδοχικών παρατάσεων 2 + 2 ετών πριν ληφθεί απόφαση για γεώτρηση. Αν και τυπικά αυτό δίνει ένα ορίζοντα επταετίας, οι ειδικοί τονίζουν ότι δεν είναι ανάγκη να εξαντληθεί αυτός ο χρόνος. Αντιθέτως, υπάρχει προσδοκία πως οι εταιρείες θα κινηθούν ταχύτερα, αξιοποιώντας το τρέχον momentum.

Γεωτρήσεις στο «ψυγείο» μέχρι το 2027

Παρά τη δυναμική είσοδο των πετρελαϊκών, οι πρώτες γεωτρήσεις δεν αναμένονται άμεσα. Ένα χαρακτηριστικό στοιχείο είναι η μετάθεση του χρονοδιαγράμματος γεώτρησης από την ExxonMobil. Όπως αποκαλύπτεται, η γεώτρηση που αρχικά σχεδιαζόταν για το 2025 στα νότια της Κρήτης ανεβλήθη διαδοχικά για το 2026 και τελικά μετατέθηκε για το 2027. Ο λόγος πίσω από αυτή την καθυστέρηση φαίνεται να είναι πολιτικός: οι εταιρείες εκτιμούν ότι η παρούσα ελληνική κυβέρνηση διατηρεί επιφυλακτική – αν όχι αρνητική – στάση απέναντι στην προοπτική εξόρυξης πετρελαίου. Δεν θα είχε νόημα, σημειώνουν κύκλοι της βιομηχανίας, να πραγματοποιηθεί μια γεώτρηση που ενδέχεται να ανακαλύψει αξιόλογο κοίτασμα, αν στη συνέχεια το επίσημο κράτος αρνηθεί να προχωρήσει στην εκμετάλλευσή του. Γι’ αυτό, η κοινοπραξία έκρινε σκόπιμο να περιμένει έως ότου δημιουργηθούν πιο πρόσφορες πολιτικές συνθήκες.

Το έτος-κλειδί φαίνεται πως είναι το 2027, χρονιά που στην Ελλάδα είναι προγραμματισμένο να διεξαχθούν οι επόμενες εθνικές εκλογές. Ενδεχομένως, μετά από εκείνη την εκλογική αναμέτρηση – και εφόσον το πολιτικό τοπίο μεταβληθεί ή η κυβέρνηση αλλάξει αφήγημα – να ανοίξει ο δρόμος για την αξιοποίηση των κοιτασμάτων. Η σημερινή κυβέρνηση Μητσοτάκη έχει δώσει δείγματα αντίθεσης προς τις εξορύξεις υδρογονανθράκων – ο ίδιος ο πρωθυπουργός είχε ακυρώσει ερευνητική γεώτρηση των ΕΛΠΕ στον Πατραϊκό Κόλπο, παρά τα διαπιστωμένα αποθέματα 200 εκατ. βαρελιών πετρελαίου. Επίσης, κατά τη διάρκεια της θητείας της κυβέρνησής του, ανεστάλησαν ή εγκαταλείφθηκαν έρευνες σε πολλά υποσχόμενες περιοχές, στα Ιωάννινα και τον ευρύτερο δυτικό ελλαδικό χώρο.

Με αυτά τα δεδομένα, η επιλογή της καθυστέρησης μοιάζει στρατηγική. Επιτρέπει στις εταιρείες να αποφύγουν μια μετωπική σύγκρουση με την Αθήνα στο ζήτημα της εξόρυξης και ταυτόχρονα να διατηρήσουν τα δικαιώματά τους μέχρι να υπάρξει πολιτικό «ok». Όπως αναφέρθηκε, οι μεγάλες εταιρείες ζήτησαν και έλαβαν παράταση στις ερευνητικές άδειες – επισήμως για να «επανεξετάσουν» τα σεισμικά δεδομένα που ήδη έχουν ολοκληρωθεί από το 2024. Αν και το επιχείρημα αυτό μοιάζει τυπικό, στην πράξη το μήνυμα είναι σαφές: οι γεωτρήσεις παγώνουν, ελπίζοντας σε ένα πιο πρόσφορο πολιτικό κλίμα μετά το 2027. Αξίζει να σημειωθεί ότι κυβερνητικοί αξιωματούχοι φέρεται να έχουν διαβεβαιώσει τους επενδυτές πως «το αφήγημα θα αλλάξει μετά τις εκλογές», ιδίως αν η επόμενη κυβέρνηση χρειαστεί συνεργασίες και προτάξει το εθνικό συμφέρον. Εν ολίγοις, το ενεργειακό στοίχημα της Ελλάδας φαίνεται άμεσα δεμένο με το πολιτικό χρονοδιάγραμμα και τις ιδεολογικές προτεραιότητες της εκάστοτε ηγεσίας.

Γεωπολιτικό παιχνίδι: ΕΕ, ΗΠΑ, Τουρκία και Λιβύη

Η εμπλοκή των ExxonMobil και Chevron στα ελληνικά ύδατα έχει σαφή γεωπολιτική διάσταση. Η Ανατολική Μεσόγειος εξελίσσεται σε σκακιέρα όπου ενέργεια και γεωπολιτική συμπλέκονται άρρηκτα, και η Ελλάδα επιχειρεί μια προσεκτική αλλά αποφασιστική κίνηση: να φέρει στο πλευρό της τα συμφέροντα ισχυρών διεθνών παικτών. Σύμφωνα με τον καθηγητή γεωπολιτικής Θεόδωρο Τσακίρη, η χώρα μας ουσιαστικά τοποθέτησε τον ισχυρότερο αποτρεπτικό παράγοντα απέναντι σε όποιον θα αμφισβητούσε έμπρακτα τα κυριαρχικά μας δικαιώματα – αυτόν των συμφερόντων των δύο μεγαλύτερων πετρελαϊκών εταιρειών του κόσμου. Οι εταιρείες αυτές είναι αμερικανικές, με στενούς δεσμούς με την πολιτική ηγεσία των ΗΠΑ, και η παρουσία τους στέλνει μήνυμα ότι οποιαδήποτε επιβουλή στην περιοχή αγγίζει πλέον άμεσα αμερικανικά γεωστρατηγικά και οικονομικά συμφέροντα. Με απλά λόγια, η Exxon και η Chevron λειτουργούν ως ανεπίσημη «ασπίδα» της Ελλάδας στην περιοχή.

Αυτή η εξέλιξη αποκτά ιδιαίτερη σημασία έναντι της Τουρκίας, η οποία τα τελευταία χρόνια επιχείρησε να ανατρέψει το status quo μέσω του αμφιλεγόμενου τουρκολιβυκού μνημονίου. Η συμφωνία Άγκυρας–Τρίπολης το 2019 χάραξε μονομερώς θαλάσσιες ζώνες, αγνοώντας πλήρως τα ελληνικά δικαιώματα (π.χ. επήρεια της Κρήτης και άλλων νησιών), και αποτέλεσε σοκ για την Αθήνα. Τώρα, όμως, η κατάσταση είναι διαφορετική. Η παρουσία των αμερικανικών κολοσσών de facto ακυρώνει το τουρκολιβυκό μνημόνιο στο πεδίο: τα οικόπεδα στα οποία δραστηριοποιούνται ή ενδιαφέρονται οι Exxon/Chevron εκτείνονται σε περιοχές που η Τουρκία και η κυβέρνηση της Τρίπολης θεωρούσαν μονομερώς δικές τους. Καθίσταται λοιπόν ανέφικτο για την Τουρκία να παρενοχλήσει τις έρευνες ή να επιβάλει τετελεσμένα, χωρίς να ρισκάρει ευθεία αντιπαράθεση με αμερικανικά συμφέροντα. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνεται, οι μεγάλοι παίκτες προσφέρουν «ομπρέλα» στα σύνορα της ελληνικής ΑΟΖ, καταργώντας στην πράξη το παράνομο μνημόνιο.

Παράλληλα, ανοίγει ο δρόμος για διπλωματικές διευθετήσεις με τη Λιβύη. Μέχρι τώρα, η έλλειψη ενιαίας κυβέρνησης στη Λιβύη (με έναν δυτικό και έναν ανατολικό πόλο εξουσίας) καθιστούσε δύσκολη την οποιαδήποτε συμφωνία οριοθέτησης θαλασσίων ζωνών με την Ελλάδα. Ωστόσο, η είσοδος της Chevron – που φέρεται να εξετάζει ακόμη και συνεργασίες στην ανατολική Λιβύη – δημιουργεί προϋποθέσεις να «τα βρούμε με τη Λιβύη», όπως εκτιμούν αναλυτές. Ήδη, η ανατολική πλευρά (στρατηγός Χάφταρ) έχει εκφράσει ανοιχτά τη διαφωνία της με το τουρκολιβυκό μνημόνιο, ενώ ακόμη και η Αίγυπτος προέβη σε επίδειξη ισχύος πραγματοποιώντας σεισμικές έρευνες σε θαλάσσιο μπλοκ που η Τρίπολη προσπάθησε να δώσει σε τουρκική εταιρεία – μπλοκάροντας έτσι στην πράξη την τουρκική επέκταση. Υπάρχουν, λοιπόν, πολλοί παράγοντες στη Λιβύη που δεν επιθυμούν να γίνουν «τουρκικό προτεκτοράτο» και αυτό αποτελεί ευκαιρία για την ελληνική διπλωματία να προωθήσει μια αμοιβαία αποδεκτή λύση. Η προοπτική σύναψης συμφωνίας Ελλάδας–Λιβύης για κοινή ΑΟΖ (ιδανικά με μια μεταβατική κυβέρνηση που θα εκπροσωπεί ολόκληρη τη χώρα) δεν φαντάζει πλέον ουτοπική.

Στο πλαίσιο αυτό, ο ρόλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των ΗΠΑ είναι καταλυτικός. Η ΕΕ έχει κάθε λόγο να στηρίξει την ανάπτυξη νέων πηγών φυσικού αερίου στη Μεσόγειο, ιδιαίτερα μετά την κρίση ενεργειακής ασφάλειας που προκάλεσε ο πόλεμος στην Ουκρανία. Ενδεικτικό είναι ότι Βρυξέλλες και Ουάσιγκτον έχουν συνάψει συμφωνία-μαμούθ ύψους 750 δισ. δολαρίων για εισαγωγές ενέργειας, προκειμένου η Ευρώπη να απεξαρτηθεί από το ρωσικό αέριο. Η συμφωνία αυτή, όπως επισημαίνεται, μπορεί να υλοποιηθεί και μέσω Ελλάδας: τα κοιτάσματα που θα εξορύξει η ExxonMobil στην Ελλάδα θα λογίζονται ως «αμερικανικά» προς εκπλήρωση των όρων του συμβολαίου ΕΕ–ΗΠΑ. Έτσι, η αξιοποίηση του ελληνικού πλούτου μπορεί να ενταχθεί στο ευρύτερο πλαίσιο του transatlantic energy deal, γεγονός που ευθυγραμμίζει τα ευρωπαϊκά συμφέροντα με την εξόρυξη ελληνικού φυσικού αερίου. Με λίγα λόγια, η γεωπολιτική συγκυρία ευνοεί την Ελλάδα: οι ΗΠΑ βλέπουν θετικά την ανάδειξη ενός νέου «ενεργειακού πυλώνα» στον σύμμαχο νότο της Ευρώπης, ενώ η ΕΕ αντιλαμβάνεται ότι η ενεργειακή ασφάλεια της μπορεί να ενισχυθεί μέσω των ελληνικών κοιτασμάτων. Το αν η Αθήνα θα αξιοποιήσει πλήρως αυτή την εύνοια, μένει να φανεί.

Ενεργειακή αυτονομία: Ευσεβής πόθος ή ρεαλιστική προοπτική;

Όλοι συμφωνούν ότι η Ελλάδα κάθεται πάνω σε σημαντικά δυνητικά κοιτάσματα υδρογονανθράκων – πόσο μεγάλα όμως και τι σημασία μπορεί να έχουν; Οι εκτιμήσεις ποικίλλουν, όμως σύμφωνα με τον καθηγητή γεωλογίας Αβραάμ Ζεληλίδη, τα βεβαιωμένα και πιθανόν εκμεταλλεύσιμα αποθέματα σε δυτική Ελλάδα και νότια της Κρήτης είναι ικανά να αλλάξουν τον ενεργειακό χάρτη της Ευρώπης. Όπως ανέφερε, εάν αξιοποιηθούν αυτά τα κοιτάσματα (τόσο τα θαλάσσια όσο και τα χερσαία), η Ευρώπη θα μπορούσε να καλύψει τις ενεργειακές της ανάγκες για τα επόμενα 50 χρόνια – με την προϋπόθεση βέβαια ότι θα εξαρτάται από την Ελλάδα. Για την ίδια την Ελλάδα, τα οφέλη θα ήταν κολοσσιαία: μιλάμε για δισεκατομμύρια ευρώ σε πιθανά έσοδα, ενεργειακή αυτάρκεια και γεωστρατηγική αναβάθμιση της χώρας.

Ο κος Ζεληλίδης σκιαγράφησε μάλιστα ένα εναλλακτικό μέλλον αν η Ελλάδα ξεκινήσει δυναμικά εξορύξεις, περιγράφοντας χαρακτηριστικά τι θα μπορούσε να συμβεί:

• Κατασκευή του αγωγού EastMed: Ένα φιλόδοξο έργο αγωγού φυσικού αερίου από την Ανατολική Μεσόγειο προς την Ευρώπη, που σήμερα έχει «παγώσει», θα έπαιρνε νέα ώθηση.
• Σύναψη ΑΟΖ με την Κύπρο: Η Ελλάδα θα προχωρούσε επιτέλους σε οριοθέτηση ΑΟΖ με την Κυπριακή Δημοκρατία, εδραιώνοντας ένα ενιαίο μέτωπο στα ενεργειακά της Ανατολικής Μεσογείου.
• Έρευνες στη λεκάνη του Ηροδότου: Οι έρευνες θα επεκτείνονταν και πέρα από την Κρήτη, σε άλλες πλούσιες αλλά ανεξερεύνητες περιοχές, όπως η λεκάνη του Ηροδότου νοτίως της Κρήτης.
• Οικονομική άνθηση: Τα έσοδα και οι επενδύσεις θα ήταν τέτοιας κλίμακας που οι μισθοί στην Ελλάδα θα μπορούσαν να τριπλασιαστούν, ενώ η ανάπτυξη θα δημιουργούσε ζήτηση για εργατικό δυναμικό πέραν του διαθέσιμου.

Φυσικά, αυτό το σχεδόν ουτοπικό σενάριο συνοδεύεται από αρκετές επιφυλάξεις. Ο ίδιος ειδικός παραδέχεται ότι ένας τόσο αστείρευτος πλούτος «προφανώς ενοχλεί» κάποιους – ίσως και τους εταίρους μας στην ΕΕ – που δεν θα ήθελαν μια Ελλάδα υπερβολικά ισχυρή ενεργειακά. Ωστόσο, το γεγονός παραμένει: η προοπτική ενεργειακής αυτοδυναμίας για τη χώρα μας και μέρος της Ευρώπης είναι υπαρκτή. Ειδικά στο πεδίο του φυσικού αερίου, τα μεγέθη των κοιτασμάτων (π.χ. νοτίως της Κρήτης) εκτιμώνται σε τρισεκατομμύρια κυβικά μέτρα μεθανίου – ποσότητες που μπορούν να συγκριθούν με τα μεγάλα πεδία της Ανατολικής Μεσογείου (Ισραήλ, Αίγυπτος) και να καταστήσουν την Ελλάδα σημαντικό εξαγωγέα.

Για να μετουσιωθεί όμως αυτή η προοπτική σε πραγματικότητα, απαιτείται πολιτική βούληση και σταθερότητα.Το ερώτημα είναι κατά πόσο η Ελλάδα θα καταφέρει να ξεπεράσει τα εμπόδια και να κινηθεί προς αυτή την κατεύθυνση. Το ενεργειακό μέλλον της χώρας – από ένα ταπεινό μέλος που εισάγει το σύνολο σχεδόν των ορυκτών καυσίμων, σε εν δυνάμει περιφερειακό κόμβο παραγωγής – βρίσκεται στο επίκεντρο μιας δύσκολης, αλλά και συναρπαστικής εξίσωσης.

Το τίμημα της «πράσινης» πολιτικής και οι εσωτερικές αντιστάσεις

Πέρα από τη γεωπολιτική και τα οικονομικά μεγέθη, υπάρχει και μια άλλη παράμετρος που καθορίζει τις εξελίξεις: το περιβαλλοντικό και πολιτικό πλαίσιο εντός Ελλάδας. Τα τελευταία χρόνια, όλες οι κυβερνήσεις – ανεξαρτήτως χρώματος – φρέναραν ή ανέστειλαν τις έρευνες υδρογονανθράκων, επικαλούμενες περιβαλλοντικές ευαισθησίες και την ανάγκη στροφής στις ανανεώσιμες πηγές. Υπήρξαν αλλεπάλληλες προσφυγές περιβαλλοντικών οργανώσεων στο Συμβούλιο της Επικρατείας (ΣτΕ), που μπλόκαραν σεισμικές έρευνες σε περιοχές-«φιλέτα». Δεν είναι μυστικό ότι οι μεγαλύτερες καθυστερήσεις στα ενεργειακά έργα στην Ελλάδα καταγράφονται στις δικαστικές αίθουσες του ΣτΕ. Κάθε φορά που μια διεθνής εταιρεία πήγαινε να ξεκινήσει έρευνες, ξεπηδούσαν αντιδράσεις – είτε τοπικές είτε πολιτικές είτε «πράσινες».

Ο Θεόδωρος Τσακίρης χαρακτηρίζει ορισμένους ακραίους οικολόγους «πράσινους Ταλιμπάν», σχολιάζοντας τον δογματισμό με τον οποίο αντιτάσσονται σε κάθε εξορυκτική δραστηριότητα. Η φράση είναι σκληρή, αλλά αντανακλά μια πραγματικότητα: ένα κομμάτι της κοινής γνώμης και του κρατικού μηχανισμού αντιμετωπίζει με εχθρότητα την ιδέα της εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων. Η κυβέρνηση Μητσοτάκη άλλωστε, ήδη από το 2019, πρόβαλε ένα αφήγημα «εθνικής πράσινης στροφής», εξαγγέλλοντας το τέλος του λιγνίτη και παγώνοντας έμμεσα το πρόγραμμα ερευνών πετρελαίου/αερίου. Χαρακτηριστική ήταν η απόφαση να κηρυχθεί η θαλάσσια περιοχή του Κυπαρισσιακού Κόλπου ως προστατευόμενο θαλάσσιο πάρκο, ακριβώς στο σημείο όπου γεωλογικές μελέτες υποδείκνυαν την ύπαρξη των μεγαλύτερων κοιτασμάτων της Δυτικής Ελλάδας. «Ποιος να τρυπήσει και ποιος να έρθει;» σχολιάζουν ειδικοί, σημειώνοντας ότι με τέτοιες κινήσεις οι επενδυτές αποθαρρύνονται εντελώς. Πράγματι, μετά την ανακήρυξη του πάρκου, η κοινοπραξία που είχε δικαιώματα στην περιοχή (Total-ΕΛΠΕ-Edison) αποχώρησε, στερώντας τη χώρα από μια πολλά υποσχόμενη έρευνα.

Το τίμημα αυτής της πολιτικής – της λεγόμενης «πράσινης πρεμούρας» – δεν είναι εύκολα μετρήσιμο, αλλά σίγουρα είναι υψηλό. Στερεί από την Ελλάδα την πιθανότητα ενεργειακής αυτοτέλειας και την αφήνει εκτεθειμένη στις διακυμάνσεις των διεθνών αγορών. «Πόσο μας κοστίζει τελικά αυτή η πράσινη εμμονή;» μπορεί να αναρωτηθεί κανείς. Η απάντηση, με βάση τα εκτιμώμενα αποθέματα, είναι εκατοντάδες δισεκατομμύρια ευρώ – αν υπολογίσει κανείς την αξία του πετρελαίου και φυσικού αερίου που μένει ανεκμετάλλευτο. Και δεν είναι μόνο τα χρήματα. Είναι η στρατηγική ευκαιρία να αναβαθμιστεί γεωπολιτικά η χώρα, είναι οι θέσεις εργασίας που χάνονται, είναι η ανάπτυξη που δεν έρχεται ποτέ.

Βεβαίως, οι περιβαλλοντικές ανησυχίες δεν είναι αβάσιμες. Η κλιματική κρίση και οι δεσμεύσεις για μείωση εκπομπών CO₂ πιέζουν όλη την Ευρώπη προς καθαρότερες μορφές ενέργειας. Η Ελλάδα, ως μέλος της ΕΕ, έχει υιοθετήσει φιλόδοξους στόχους για τις ΑΠΕ και πράγματι η πράσινη μετάβαση είναι αναγκαία μακροπρόθεσμα. Το ζητούμενο, όμως, είναι μια ισορροπία. Και εδώ τίθεται το ερώτημα: μπορεί η χώρα να κυνηγήσει ταυτόχρονα δύο στόχους – και την ανάπτυξη των δικών της ορυκτών καυσίμων και την πράσινη μετάβαση; Ή μήπως η έμφαση μονομερώς στο δεύτερο ακυρώνει το πρώτο, με αποτέλεσμα να πληρώνουμε το κόστος εισαγωγής ενέργειας ενώ καθυστερούμε και στη διείσδυση των ΑΠΕ;

H συγκυρία του πολέμου και της ενεργειακής κρίσης αλλάζει τα δεδομένα. Ακόμη και παραδοσιακά διστακτικές χώρες, όπως η Γερμανία, επαναξιολογούν την προσέγγισή τους προς το φυσικό αέριο ως «μεταβατικό καύσιμο». Σε αυτό το πλαίσιο, η Ελλάδα θα μπορούσε – χωρίς να εγκαταλείψει τους πράσινους στόχους της – να εκμεταλλευτεί τους υδρογονάνθρακές της ως γέφυρα προς ένα πιο βιώσιμο ενεργειακό μέλλον. Εξάλλου, τονίζουν, η ευκαιρία δεν θα υπάρχει για πάντα: το παράθυρο αξιοποίησης των ορυκτών καυσίμων κλείνει σταδιακά όσο ο κόσμος στρέφεται στις καθαρές τεχνολογίες. Αν η Ελλάδα δεν δράσει αυτή τη δεκαετία, ίσως σε λίγα χρόνια τα κοιτάσματά της να έχουν πολύ μικρότερη οικονομική αξία. Πρόκειται λοιπόν για ένα «ή τώρα ή ποτέ» δίλημμα, όπου η πλάστιγγα θα πρέπει να γείρει προσεκτικά, λαμβάνοντας υπ’ όψιν τόσο τις περιβαλλοντικές ευαισθησίες όσο και τις εθνικές ανάγκες.

Στρατηγικό βάθος και ελληνοτουρκικές ισορροπίες

Η ενεργειακή σκακιέρα της Ανατολικής Μεσογείου επηρεάζει άμεσα – και επηρεάζεται από – τις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Με την είσοδο των αμερικανικών εταιρειών στα ελληνικά οικόπεδα, η Αθήνα αποκτά στρατηγικό βάθος στον ανταγωνισμό της με την Άγκυρα. Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι οι γεωτρήσεις και τα κοιτάσματα έχουν γίνει προέκταση της εξωτερικής πολιτικής. Η Ελλάδα, αξιοποιώντας τις Exxon και Chevron, αλλάζει τους όρους του παιχνιδιού: πλέον, σε κάθε τουρκική πρόκληση, δεν αντιπαραβάλλει μόνο το δικό της ναυτικό ή τις δικές της διπλωματικές ενέργειες, αλλά και το γεγονός ότι στο πλευρό της βρίσκονται συμφέροντα δισεκατομμυρίων δολαρίων με ισχυρή διεθνή υποστήριξη.

Οι συνέπειες αυτού αρχίζουν ήδη να φαίνονται. Η Άγκυρα εμφανίζεται πιο προσεκτική ρητορικά όσον αφορά τις ελληνικές έρευνες νότια της Κρήτης. Παράλληλα, η συμμαχία Ελλάδας-Κύπρου-Ισραήλ-Αιγύπτου στον τομέα της ενέργειας ενισχύεται, στέλνοντας μήνυμα απομόνωσης της Τουρκίας αν επιμείνει σε αναθεωρητικές βλέψεις. Μια πιθανή οριοθέτηση ΑΟΖ Ελλάδας-Λιβύης θα ήταν το επιστέγασμα αυτής της νέας πραγματικότητας, «σβήνοντας» οριστικά τις γραμμές του τουρκολιβυκού μνημονίου από τον χάρτη.

Ζούμε σε μια εποχή όπου οι επιθέσεις δεν στοχεύουν μόνο εδάφη ή υποδομές, αλλά πρωτίστως το μυαλό και τις αντιλήψεις των κοινωνιών. Ο όρος cognitive warfare («γνωστικός πόλεμος») περιγράφει αυτή τη μετάβαση από την παραδοσιακή προπαγάνδα στη λεπτομερή διαμόρφωση αφήγησης με στόχο τη μεταβολή συμπεριφορών. Δεν πρόκειται απλώς για έλεγχο μεμονωμένων ειδήσεων, αλλά για υπονόμευση του πλαισίου μέσα στο οποίο οι πολίτες νοηματοδοτούν την πραγματικότητα [1]. Με άλλα λόγια, στόχος είναι η τροποποίηση των αντιλήψεων της πραγματικότητας σε τέτοιο βαθμό, ώστε η ίδια η ανθρώπινη νόηση να μετατρέπεται σε κρίσιμο πεδίο πολέμου [1]. Αυτό το είδος «μάχης των εγκεφάλων» έχει περιγραφεί και από στρατιωτικούς αναλυτές, που τονίζουν πως το πεδίο μάχης γίνεται πλέον η ανθρώπινη αντίληψη – η «μάχη για την γνωστική υπεροχή» [2]. Η Ρωσία, για παράδειγμα, χρησιμοποιεί συνδυασμό τεχνολογιών επικοινωνίας, ψεύτικων ειδήσεων και χειραγώγησης των αντιλήψεων για να επηρεάσει την κοινή γνώμη και να διαβρώσει την εμπιστοσύνη του κοινού σε ανοικτές πηγές πληροφόρησης [3]. Συνολικά, ο γνωστικός πόλεμος στοχεύει τις αξίες, τις πεποιθήσεις και τα αντανακλαστικά των κοινωνιών αντί για φυσικούς στόχους, προσπαθώντας να δημιουργήσει ένα νέο «πλαίσιο νοήματος» που εξυπηρετεί τους επιτιθέμενους.

Η Μουσουλμανική Αδελφότητα ως «θεσμικός» Δούρειος Ίππος;

Η Μουσουλμανική Αδελφότητα (ΜΑ) φαίνεται να εφαρμόζει μια στρατηγική διείσδυσης στους ευρωπαϊκούς θεσμούς εκ των έσω – έναν σύγχρονο «Δούρειο Ίππο». Επισήμως αποδέχεται τους δημοκρατικούς κανόνες, μόνο και μόνο για να τους αξιοποιήσει προς όφελός της. Αναλυτές σημειώνουν ότι η ΜΑ έχει οικοδομήσει στην Ευρώπη εκτενείς ιδεολογικές υποδομές, όχι με τη βία αλλά μέσω σχολείων, φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, τζαμιών και ‘ήπιας ισχύος’. Στόχος της είναι «η εγκαθίδρυση μιας μορφής ιδεολογικής ηγεμονίας μέσω της διείσδυσης στην κοινωνία των πολιτών υπό το πρόσχημα θρησκευτικών και εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων» [4]. Με άλλα λόγια, η ΜΑ εκμεταλλεύεται τις αξίες της ανεκτικότητας και της πολυφωνίας των φιλελεύθερων δημοκρατιών για να εισχωρεί σε θεσμούς και κοινότητες, προωθώντας σταδιακά τη δική της ατζέντα χωρίς ανοικτή σύγκρουση. Όπως τονίζει σχετική γαλλική κυβερνητική έκθεση, η στρατηγική της ΜΑ συνίσταται στη διείσδυση στους κοινωνικούς θεσμούς και την άσκηση επιρροής στο πλαίσιο της νομιμότητας, αντί μιας άμεσης αντιπαράθεσης [5]. Πρόκειται ουσιαστικά για οργανωμένο σχέδιο μετασχηματισμού εκ των έσω: δημιουργούνται ΜΚΟ, ενώσεις, πολιτιστικά κέντρα, που φαινομενικά λειτουργούν νόμιμα, αλλά στην πράξη λειτουργούν σαν δίκτυο προώθησης ενός εναλλακτικού ιδεολογικού πλαισίου – ακριβώς ό,τι περιγράφεται ως ‘πολιτικό entryism‘ (είσοδος/διείσδυση σε θεσμούς) [6].

Χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της τακτικής αναφέρονται και στην εκπαίδευση: σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες έχουν υπάρξει περιστατικά όπου μαθητές μη μουσουλμανικού θρησκεύματος καλούνται στο πλαίσιο του σχολικού προγράμματος να επισκεφθούν τεμένη ή να διδαχθούν στοιχεία από το Κοράνι, γεγονός που έχει προκαλέσει αντιδράσεις. Για παράδειγμα, στη Γερμανία το 2016, ένα ζευγάρι γονέων οδηγήθηκε σε δικαστική περιπέτεια επειδή αρνήθηκε να στείλει τον 13χρονο γιο του σε εκπαιδευτική επίσκεψη σε τζαμί, φοβούμενοι πιθανή «ριζοσπαστικοποίησή» του – οι αρχές τούς επέβαλαν πρόστιμο για παραβίαση της υποχρεωτικής φοίτησης [7], [8]. Παρομοίως, στη Βρετανία είχαν προκληθεί αντιπαραθέσεις όταν σχολεία οργάνωσαν εκδρομές μαθητών σε ισλαμικά τεμένη (με τις μαθήτριες μάλιστα να φορούν μαντήλι), θεωρώντας τες μέρος της θρησκευτικής αγωγής, ενώ μερίδα γονέων εξέφρασε ανησυχίες. Οι περιπτώσεις αυτές εντάσσονται σε μια ευρύτερη εικόνα όπου, στο όνομα της πολυπολιτισμικής εκπαίδευσης, ανοίγει χώρος για την κανονικοποίηση ισλαμικών πρακτικών στα σχολεία – εξέλιξη που ορισμένοι αναλυτές θεωρούν ως προσπάθεια «άλωσης» της παιδείας από ισλαμιστικούς κύκλους. Ας σημειωθεί ότι τα περισσότερα ευρωπαϊκά εκπαιδευτικά συστήματα διδάσκουν συγκριτική θρησκειολογία, συνεπώς τέτοιες δραστηριότητες δεν είναι από μόνες τους προϊόν συνωμοσίας· ωστόσο, οι αντιδράσεις των γονέων καταδεικνύουν πόσο ευαίσθητο είναι το θέμα [9], [10].

Αριθμοί, δίκτυα, θεσμοί: το παράδειγμα της Γαλλίας

Ιδιαίτερο βάρος δίδεται στη Γαλλία, όπου η παρουσία της Μουσουλμανικής Αδελφότητας είναι ιστορικά εδραιωμένη. Σύμφωνα με πρόσφατη αποχαρακτηρισμένη έκθεση του γαλλικού υπουργείου Εσωτερικών, ο κύριος φορέας της ΜΑ στη χώρα (η οργάνωση «Μουσουλμάνοι της Γαλλίας», πρώην UOIF) ελέγχει 139 τόπους λατρείας (τεμένη) και έχει επιρροή σε επιπλέον 68 [11]. Παράλληλα, μέσω παρακλαδιών της, διευθύνει περί τις 280 ενώσεις – αθλητικές, εκπαιδευτικές, φιλανθρωπικές – καθώς και 21 ιδιωτικά σχολεία, με δεδηλωμένο στόχο να δημιουργήσει τοπικά «οικοσυστήματα» που θα δομούν τη ζωή των μουσουλμάνων «από τη γέννηση μέχρι τον θάνατο» [12]. Αυτοί οι αριθμοί είναι αποκαλυπτικοί: δείχνουν ένα καλά οργανωμένο δίκτυο, παρόν σε δεκάδες νομούς της χώρας, που απλώνεται σε πολλούς τομείς της κοινωνίας (θρησκεία, εκπαίδευση, κοινωνική ζωή). Αν και τα 139 τζαμιά της ΜΑ αποτελούν μικρό ποσοστό των συνολικών μουσουλμανικών λατρευτικών χώρων στη Γαλλία, η συνοχή και ο συντονισμός τους τα καθιστούν υπερμεγέθη παράγοντα επιρροής [13], [14]. Όπως επισημαίνεται, αυτά τα τεμένη και ιδρύματα λειτουργούν υπό ενιαία καθοδήγηση και προάγουν ομοιόμορφη ιδεολογική γραμμή, κάτι που πολλαπλασιάζει την επιρροή τους [15].

Δεν στοχεύει όμως η οργανωμένη ισλαμιστική επιρροή μόνο τα κοινωνικά στρώματα χαμηλής μόρφωσης ή τους νεοαφιχθέντες μετανάστες. Αντιθέτως, όπως καταγράφουν ευρωπαϊκές υπηρεσίες ασφαλείας, οι ακτιβιστές της ΜΑ στρατολογούν ιδιαίτερα νέους δεύτερης, τρίτης και τέταρτης γενιάς, πολλοί από τους οποίους είναι μορφωμένοι και φαινομενικά πλήρως ενταγμένοι στην ευρωπαϊκή κοινωνία [16]. Για παράδειγμα, έκθεση της βελγικής ασφάλειας ανέφερε ήδη από το 2002 ότι η διεθνής Μουσουλμανική Αδελφότητα δρα με άκρα μυστικότητα στο Βέλγιο επί δεκαετίες και «στοχεύει ιδίως τη νεολαία, τους δεύτερης και τρίτης γενιάς μετανάστες» στις μουσουλμανικές κοινότητες [16]. Επιπλέον, τα μέλη της ΜΑ στην Ευρώπη συχνά είναι υψηλής μόρφωσης και διεισδύουν σε πολυάριθμες μη-κυβερνητικές οργανώσεις και ομάδες σε όλους τους τομείς της κοινωνίας, καθιστώντας την επιρροή της δυσανάλογα μεγάλη σε σχέση με τον πραγματικό αριθμό των μελών της [17]. Αυτό το στοιχείο την κάνει ιδιαίτερα αποτελεσματική, καθώς άτομα με κύρος και πρόσβαση στους θεσμούς μπορούν να προωθήσουν την ατζέντα της χωρίς να κινούν υποψίες.

Στη Γαλλία συγκεκριμένα, η επίσημη έκθεση προειδοποιεί ότι η ΜΑ χτίζει «παράλληλα ισλαμικά οικοσυστήματα» στην κοινωνία [18], [19]. Μέσω θρησκευτικών υποδομών (τεμενών), εκπαιδευτικών ιδρυμάτων (σχολείων, ισλαμικών ινστιτούτων), ψηφιακών δικτύων (κήρυκες στο YouTube/TikTok) και τοπικών κοινοτικών δομών, επιχειρείται η σταδιακή διαμόρφωση ενός ξεχωριστού πλαισίου ζωής για τους μουσουλμάνους πιστούς [20], [21]. Αυτό δεν παρουσιάζεται ως ανοιχτή ρήξη με τη Δημοκρατία, αλλά ως μια ύπουλη μετατόπιση – οι άνθρωποι ζουν εντός ενός περιβάλλοντος όπου σταδιακά κυριαρχούν οι θρησκευτικοί κανόνες έναντι των κοσμικών. Η έκθεση σημειώνει ότι αυτή η διαδικασία δεν γίνεται με επιβολή, αλλά με αργή εξοικείωση: δημιουργείται μια «εναλλακτική κοινωνική πραγματικότητα» όπου το κράτος περνά σε δεύτερο ρόλο και οι θρησκευτικές αρχές καθίστανται de facto κυρίαρχες [22], [23].

Από την «όσμωση» με Ρωσία-Κίνα έως τον ρόλο Τουρκίας-Κατάρ

Μια πτυχή που συχνά παραβλέπεται είναι η γεωπολιτική σύζευξη ισλαμιστικών κινημάτων με αναθεωρητικές δυνάμεις όπως η Ρωσία και η Κίνα. Στη θεωρία του ευρασιανισμού, ο Ρώσος ιδεολόγος Αλεξάντρ Ντούγκιν έχει ταχθεί υπέρ μιας ευρείας συμμαχίας «χερσαίων δυνάμεων» και του ισλαμικού κόσμου ενάντια στη Δύση. Στο έργο του «Ίδρυματα της Γεωπολιτικής», ο Ντούγκιν υποστηρίζει ένα «ηπειρωτικό ρωσο-ισλαμικό σύμφωνο» ως θεμέλιο της αντι-ατλαντικής στρατηγικής [24]. Αυτή η συμμαχία βασίζεται, κατά τον ίδιο, στον παραδοσιακό χαρακτήρα των ρωσικού και ισλαμικού πολιτισμού – ενάντια στις φιλελεύθερες αξίες της «ατλαντικής» (δυτικής) κοινωνίας [24]. Πράγματι, η επίσημη ρωσική εξωτερική πολιτική έχει στραφεί τα τελευταία χρόνια σε μια τέτοια κατεύθυνση: η Ρωσία αυτοπροσδιορίζεται ως μοναδικός πολιτισμός και ευρασιατική δύναμη και επιδιώκει στενές σχέσεις με την Κίνα, την Ινδία, αλλά και τις χώρες του ισλαμικού κόσμου ως μέρος ενός «Μεγάλου Ευρασιατικού Εταίρου» [25]. Ο βασικός αντίπαλος σε αυτό το όραμα κατονομάζεται ανοιχτά – οι Ηνωμένες Πολιτείες και οι σύμμαχοί τους – και ο στόχος είναι ο τερματισμός της αμερικανικής κυριαρχίας [26]. Εν ολίγοις, διαμορφώνεται μια άτυπη γεωπολιτική σύμπραξη όπου Ρωσία, Κίνα και ισλαμικά κινήματα (ή κράτη που τα υποστηρίζουν) συμπίπτουν στην επιδίωξη της αποδυνάμωσης της δυτικής αρχιτεκτονικής.

Στο επίπεδο της ευρωμεσογειακής περιφέρειας, αυτή η σύγκλιση εκδηλώνεται με πολλούς τρόπους. Η Τουρκία και το Κατάρ αναφέρονται συχνά ως οι άμεσοι υποστηρικτές της Μουσουλμανικής Αδελφότητας στην περιοχή. Η Τουρκία υπό τον Ερντογάν έχει δώσει άσυλο σε ηγετικά στελέχη της ΜΑ (ιδίως μετά το πραξικόπημα στην Αίγυπτο το 2013) και καλλιεργεί στενούς δεσμούς με ισλαμιστικά κινήματα. Μέσω των κρατικών της μηχανισμών – της MIT (μυστικές υπηρεσίες) ή του δικτύου θρησκευτικών ακολούθων (Diyanet) – φέρεται να ενθαρρύνει τους τουρκικής καταγωγής μουσουλμάνους στην Ευρώπη να μην αφομοιωθούν πλήρως, διατηρώντας ισχυρή την ταυτότητα και πίστη τους. Θυμίζουμε την πολύκροτη δήλωση του Ερντογάν ότι η «αφομοίωση είναι έγκλημα κατά της ανθρωπότητας» – το 2011 σε ομιλία του στο Ντύσσελντορφ κάλεσε τους Γερμανοτούρκους «να μάθουν γερμανικά, αλλά πρώτα να μάθουν τουρκικά» και να αντισταθούν στις πιέσεις πλήρους ενσωμάτωσης [27], [28]. Τέτοιες παραινέσεις, όπως και το γεγονός ότι η Άγκυρα επιδιώκει να παρουσιάζεται ως προστάτιδα των «δικών της» πολιτών στο εξωτερικό, συνιστούν μέρος ενός συνεκτικού σχεδίου άσκησης επιρροής στην ευρωπαϊκή πολιτική σκηνή μέσω της ομογένειας. Δεν είναι τυχαίο ότι ευρωπαϊκές χώρες (π.χ. Γερμανία, Αυστρία) έχουν κατά καιρούς εκφράσει ανησυχίες για ανάμιξη της Τουρκίας στα εσωτερικά τους, είτε μέσω χρηματοδότησης πολιτιστικών συλλόγων είτε με ελέγχους στα τεμένη και τους ιμάμηδες που λειτουργούν υπό την τουρκική Διεύθυνση Θρησκευτικών Υποθέσεων.

Το Κατάρ, από την άλλη, υπήρξε μεγάλος χορηγός ισλαμιστικών οργανώσεων – χρηματοδοτώντας ΜΚΟ, ιδρύματα και πολιτικούς σε όλη την Ευρώπη. Το αποκορύφωμα αυτής της επιρροής ήρθε στο φως με το σκάνδαλο «QatarGate» στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Στα τέλη του 2022, συνελήφθησαν εν ενεργεία και πρώην ευρωβουλευτές (όπως η αντιπρόεδρος του ΕΚ Εύα Καϊλή) κατηγορούμενοι ότι δωροδοκήθηκαν με μεγάλα χρηματικά ποσά από το Κατάρ ώστε να προωθούν φιλοκαταριανές θέσεις και να αποσιωπούν τις επικρίσεις για τις παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων [29], [30]. Συνολικά, οι αρχές αποκάλυψαν ότι επρόκειτο για τη μεγαλύτερη υπόθεση διαφθοράς στην ιστορία του ΕΚ, με κατασχεθέντα μετρητά άνω του 1 εκατ. ευρώ και ενδείξεις για εκατοντάδες περιπτώσεις προσπάθειας επηρεασμού αποφάσεων [31], [32]. Το γεγονός ότι το Κατάρ – στενός σύμμαχος της ΜΑ και τουρκικών συμφερόντων – διείσδυσε σε αυτό το επίπεδο των ευρωπαϊκών θεσμών, καταδεικνύει τον «πολιορκητικό κλοιό» γύρω από την Ευρώπη όχι μόνο σε επίπεδο ασφάλειας, αλλά και αφήγησης και πολιτικής. Συνδυαστικά, Ρωσία, Τουρκία, Κατάρ (και εν μέρει η Κίνα) «συσφίγγουν την περιφέρεια» του δυτικού συστήματος ασφαλείας – από την Μεσόγειο ως την καρδιά της Ευρώπης – δημιουργώντας αναταράξεις που μεταδίδονται ακόμη και στην απέναντι όχθη του Ατλαντικού.

Η τεχνητή νοημοσύνη ως πολλαπλασιαστής ισχύος

Ένας νέος παράγοντας πολλαπλασιασμού της ισχύος των επιχειρήσεων επιρροής είναι η ψηφιακή τεχνητή νοημοσύνη, και ειδικότερα τα τεχνολογικά μέσα παραπληροφόρησης όπως τα deepfake. Ο κίνδυνος που περιγράφεται είναι η δυνατότητα δημιουργίας σε πραγματικό χρόνο ψεύτικου οπτικοακουστικού «υλικού αποδείξεων», το οποίο θα μπορούσε να πυροδοτήσει μαζικές αντιδράσεις. Για παράδειγμα, ένα ψεύτικο βίντεο που δείχνει μια επίθεση εναντίον τεμένους ή μια υποτιθέμενη σφαγή μουσουλμάνων θα μπορούσε να διαδοθεί αστραπιαία σε δίκτυα όπως το TikTok, προκαλώντας οργή και ενδεχομένως βίαια ξεσπάσματα. Αυτός ο κίνδυνος κάθε άλλο παρά θεωρητικός είναι – έχουμε ήδη δείγματα του πώς η παραπληροφόρηση και τα fake news μπορούν να πυροδοτήσουν βία. Χαρακτηριστικά, το 2013 στην Ινδία, μια ομάδα πολιτικών διέδωσε ένα ψεύτικο βίντεο λιντσαρίσματος (παλιότερο υλικό από το Πακιστάν), παρουσιάζοντάς το ως πρόσφατο περιστατικό όπου μουσουλμάνοι δολοφονούσαν δύο Ινδουιστές – το βίντεο αυτό ξεσήκωσε το μίσος και συνέβαλε στο ξέσπασμα των πολύνεκρων ταραχών στη Μουζαφαραναγκάρ [33], [34]. Η τοπική αστυνομία επιβεβαίωσε ότι το βίντεο ήταν διετίας και εντελώς άσχετο, αλλά είχε ήδη κάνει εκατοντάδες κοινοποιήσεις και like προτού προλάβει να το μπλοκάρει [35]. Τέτοια περιστατικά δείχνουν πώς η διάδοση ψευδούς οπτικού υλικού «ως απόδειξη» μπορεί να υποκινήσει βία στον πραγματικό κόσμο. Στο πλαίσιο του γνωστικού πολέμου, με τη χρήση AI αυτό γίνεται ακόμη ευκολότερο: κακόβουλοι δρώντες μπορούν να παράγουν κατά παραγγελία πλαστές εικόνες ή βίντεο που αγγίζουν ευαίσθητες χορδές (θρησκευτικές, εθνοτικές, κ.ά.) και να τα διασπείρουν σε κρίσιμες στιγμές.

Ειδικοί προειδοποιούν ότι τέτοιες πρακτικές μπορούν να αποσταθεροποιήσουν αιφνιδιαστικά κοινωνίες. Κατά τις πρόσφατες συγκρούσεις στο Κασμίρ (επίθεση στην περιοχή Παχαλγκάμ φέτος τον Απρίλιο), σημειώθηκε πλημμυρίδα από φωτογραφίες κατασκευασμένες από AI, καθώς και ψεύτικα βίντεο στο διαδίκτυο, μέσα σε μερικές ώρες από το συμβάν [36], [37]. Αυτά τα deepfake, πολλές φορές συναισθηματικά χειριστικά και «ρεαλιστικά» οπτικά, διαδόθηκαν ταχύτερα από όσο μπορούσαν οι αρχές ή οι δημοσιογράφοι να τα διαψεύσουν [38], [39]. Το αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία πολωτικών αφηγημάτων και θεωριών συνωμοσίας (π.χ. ότι η επίθεση ήταν σκηνοθετημένη από την ινδική κυβέρνηση για να ενοχοποιήσει τους μουσουλμάνους), που βρήκαν πρόσφορο έδαφος σε διεθνή δίκτυα φανατικών [40], [41]. Είναι εύλογο λοιπόν να σκεφτούμε τι θα μπορούσε να συμβεί αν αύριο εμφανιστεί ένα πλαστό βίντεο που δείχνει – λόγου χάρη – αστυνομικούς σε ευρωπαϊκή πόλη να βεβηλώνουν το Κοράνι ή έναν δήθεν ακροδεξιό να πυρπολεί ένα τέμενος. Μέσα σε λίγα λεπτά, τα κοινωνικά δίκτυα θα πλημμυρίσουν από αγανάκτηση και ίσως ξεσπάσουν αναταραχές προτού καν επιβεβαιωθεί η αυθεντικότητα του υλικού. Το μείγμα deepfake + υπάρχοντα δίκτυα επιρροής μπορεί να αποτελέσει εκρηκτικό συνδυασμό για αιφνίδια αποσταθεροποίηση [42]. Γι’ αυτό και η αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης σε πραγματικό χρόνο (real-time fact-checking, σήμανση ύποπτου περιεχομένου, κλπ) αποκτά τεράστια σημασία για την εθνική ασφάλεια των δημοκρατιών.

Πολιτικές αντανακλάσεις: Λονδίνο, Παρίσι, Μαδρίτη, Ουάσιγκτον

Οι παραπάνω δυναμικές έχουν αρχίσει να αντικατοπτρίζονται και στο πολιτικό επίπεδο σημαντικών χωρών της Δύσης.

• Μεγάλη Βρετανία: Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Ηνωμένου Βασιλείου, όπου πρόσφατα γράφτηκε ιστορία με τον διορισμό μιας μουσουλμάνας πολιτικού σε ένα από τα ανώτατα αξιώματα ασφαλείας. Συγκεκριμένα, η Shabana Mahmood ανέλαβε καθήκοντα υπουργού Εσωτερικών (Home Secretary) στις 5 Σεπτεμβρίου 2025 [43], γεγονός που την καθιστά την πρώτη μουσουλμάνα γυναίκα επικεφαλής ενός εκ των μεγάλων κρατικών αξιωμάτων στη Βρετανία [44]. Ο ρόλος του υπουργού Εσωτερικών είναι κομβικός: έχει συνολική ευθύνη για το υπουργείο Εσωτερικών, συμμετέχει στο Υπουργικό Συμβούλιο και το Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας και ασκεί εποπτεία στην ΜΙ5 (Υπηρεσία Εσωτερικής Ασφάλειας)[45]. Η άνοδος της Mahmood (μέλους του Εργατικού Κόμματος, πακιστανικής καταγωγής) σε αυτή τη θέση θεωρείται από κάποιους ως συμβολική κορύφωση μιας μακράς διαδικασίας ενσωμάτωσης – αλλά επικριτές, ιδίως στην ακροδεξιά, την αντιμετωπίζουν με καχυποψία ως «άλωση» των βρετανικών θεσμών εκ των έσω. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η ίδια έχει δημόσια τοποθετηθεί υπέρ σκληρών αλλά δίκαιων πολιτικών στο μεταναστευτικό και κατά του εξτρεμισμού παρά το θρήσκευμά της [46], [47], όμως η χρονική συγκυρία του διορισμού (μετά τις ταραχές και τον πόλεμο Ισραήλ-Χαμάς το 2024) τονίζει τις εύθραυστες ισορροπίες: η κυβέρνηση Στάρμερ φαίνεται να επιχειρεί να συμβολίσει την επιτυχή πολυπολιτισμικότητα, αναθέτοντας σε μια Βρετανίδα μουσουλμάνα την ευθύνη της ασφάλειας – κάτι αδιανόητο πριν λίγες δεκαετίες.
• Γαλλία & Ισπανία: Στην ηπειρωτική Ευρώπη, βλέπουμε επίσης πολιτικές αντιδράσεις που συνδέονται με τα ανωτέρω δίκτυα επιρροής. Στη Γαλλία, μετά τις πρόσφατες ταραχές και εν μέσω πολυπληθών διαδηλώσεων υπέρ των Παλαιστινίων, η κυβέρνηση Μακρόν βρέθηκε σε δύσκολη θέση όσον αφορά τη στάση της στη σύρραξη Ισραήλ-Χαμάς το 2023-24. Από τη μία, η Γαλλία καταδίκασε την τρομοκρατία της Χαμάς· από την άλλη, αντιμετώπισε εσωτερική πίεση να υιοθετήσει πιο κριτική γραμμή έναντι του Ισραήλ (π.χ. να υποστηρίξει κατάπαυση του πυρός ή αναγνώριση κράτους της Παλαιστίνης). Αντίστοιχα, στην Ισπανία, όπου κυβερνά συνασπισμός σοσιαλιστών και αριστερών, παρατηρήθηκαν πρωτοφανείς αποφάσεις: τον Μάιο 2024 η Ισπανία αναγνώρισε επίσημα το Παλαιστινιακό κράτος – μία από τις ελάχιστες χώρες της ΕΕ που το έπραξαν [48]. Επίσης, μετά τον πόλεμο στη Γάζα, ο πρωθυπουργός Πέδρο Σάντσεθ προχώρησε το φθινόπωρο 2025 σε πλήρες εμπάργκο όπλων κατά του Ισραήλ και ανακοίνωσε ότι απαγορεύεται σε πλοία που μεταφέρουν καύσιμα για τον ισραηλινό στρατό να δένουν σε ισπανικά λιμάνια [49], [50]. Όπως δήλωσε, τα μέτρα αυτά σκοπεύουν να «σταματήσουν τη γενοκτονία στη Γάζα» και αντανακλούν την πλειοψηφική άποψη της ισπανικής κοινωνίας [51], [52]. Πρόκειται για μια έντονα συγκρουσιακή στάση απέναντι σε έναν δυτικό σύμμαχο (το Ισραήλ) – στάση που προκάλεσε τη μήνιν του Τελ Αβίβ (ο Ισραηλινός ΥΠΕΞ κατηγόρησε την Ισπανία για «αντισημιτισμό», κάτι που η Μαδρίτη απέρριψε κατηγορηματικά [52], [53]. Ανεξαρτήτως της ηθικής διάστασης, οι κινήσεις αυτές δείχνουν ότι χώρες του ευρωπαϊκού νότου ενίοτε ευθυγραμμίζονται με αφηγήματα του «παγκόσμιου Νότου» – δηλαδή υιοθετούν μια κριτική στάση προς το status quo της δυτικής εξωτερικής πολιτικής, κάτι που επιδοκιμάζεται από ισλαμιστικούς και αριστερούς κύκλους διεθνώς. Εντός αυτών των αφηγημάτων γίνεται λόγος και για την ιστορική Ανδαλουσία: ακραίοι ισλαμιστές συχνά αναφέρονται νοσταλγικά στην εποχή που μεγάλο μέρος της Ιβηρικής ήταν το μουσουλμανικό al-Andalus, υπονοώντας ότι η «Δύση» κάποτε στέρησε από το Ισλάμ εδάφη στην Ευρώπη. Δεν είναι τυχαίο ότι το βορειοαφρικανικό παρακλάδι της Αλ Κάιντα ονόμασε το προπαγανδιστικό του βραχίονα «Al-Andalus» [54], χρησιμοποιώντας συμβολικά τον όρο για να αντλήσει υποστήριξη. Η αναβίωση του αφηγήματος της Ανδαλουσίας στις τρέχουσες ρητορικές (π.χ. σε εξτρεμιστικά κηρύγματα ή διαδικτυακή προπαγάνδα) συμπληρώνει την πίεση που αισθάνονται η Ισπανία και γενικότερα η Ευρώπη: οι ισλαμιστές παρουσιάζουν την ιστορία σαν έναν διαρκή αγώνα ενάντια στη Δύση, όπου ακόμη και η μεσαιωνική Reconquista ή η πτώση της Ανδαλουσίας το 1492 θεωρούνται αδικίες που κάποτε θα ανατραπούν.
• Ηνωμένες Πολιτείες: Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, παρατηρούμε ότι η απειλή της Μουσουλμανικής Αδελφότητας λαμβάνεται πλέον σοβαρά υπ’ όψιν και μετατρέπεται σε πολιτική συζήτηση. Ήδη από τα χρόνια της διακυβέρνησης Τραμπ είχε τεθεί επί τάπητος το ενδεχόμενο να χαρακτηριστεί η ΜΑ ως τρομοκρατική οργάνωση στις ΗΠΑ, αν και τότε δεν προχώρησε. Μετά την επίθεση της Χαμάς στο Ισραήλ (Οκτ. 2023) – όπου σκοτώθηκαν και Αμερικανοί – η πίεση αυτή αναβίωσε έντονα. Τον Ιούλιο 2025, ομάδα Αμερικανών γερουσιαστών με επικεφαλής τον Τεντ Κρουζ εισήγαγε εκ νέου νομοσχέδιο (Muslim Brotherhood Terrorist Designation Act 2025) που ζητά την ένταξη της παγκόσμιας ΜΑ στη λίστα ξένων τρομοκρατικών οργανώσεων [55]. Οι εισηγητές τονίζουν ότι η ΜΑ λειτουργεί ως μήτρα τρομοκρατικών οργανώσεων – υπενθυμίζοντας ότι η Χαμάς αποτελεί κλάδο της ΜΑ που διέπραξε τη φονικότερη σφαγή Εβραίων μετά το Ολοκαύτωμα και ότι η ΜΑ «επιζητά την ανατροπή των μη-ισλαμιστικών κυβερνήσεων, συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ» [56]. Μάλιστα σημειώνουν πως πολλοί σύμμαχοι των ΗΠΑ στη Μέση Ανατολή αλλά και ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες έχουν ήδη απαγορεύσει τη ΜΑ ως τρομοκρατική [57] (π.χ. η Αίγυπτος, η Σ. Αραβία, τα Εμιράτα, αλλά και η Αυστρία). Το νομοσχέδιο υποστηρίζεται από ισχυρά λόμπι (AIPAC, Republican Jewish Coalition, κ.ά.) και παρά το ότι ακόμη εκκρεμεί, σηματοδοτεί μια διακομματική στροφή: για πρώτη φορά υπάρχει σοβαρή πιθανότητα οι ΗΠΑ να προβούν σε αυτό το βήμα [58], [59]. Εφόσον συμβεί, θα είναι μια ξεκάθαρη ένδειξη ότι η απειλή έχει γίνει αντιληπτή και πέραν του Ατλαντικού – και πιθανότατα θα πυροδοτήσει αντιδράσεις (θετικές από ορισμένους συμμάχους, αρνητικές από Τουρκία/Κατάρ). Σε κάθε περίπτωση, το γεγονός αυτό δείχνει πως η «γνωστική πολιορκία» της Ευρώπης, όπως περιγράφηκε, θεωρείται μέρος μιας παγκόσμιας πρόκλησης για τη Δύση, στην οποία οι ΗΠΑ δεν μένουν αμέτοχες.

Σύγκλιση Ισλάμ και Αριστεράς: ιστορικό και μεθοδολογία

Μια ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα διάσταση είναι η σχέση ισλαμιστικών κινημάτων με την κοσμική Αριστερά. Η σύγκλιση αυτή δεν είναι τόσο ιδεολογική όσο μεθοδολογική. Δηλαδή, παρότι το πολιτικό Ισλάμ και ο μαρξισμός-λενινισμός διαφέρουν ριζικά ως προς το δόγμα, οι ισλαμιστές ηγέτες έχουν κατά καιρούς δανειστεί οργανωτικά και στρατολογικά εργαλεία από το οπλοστάσιο της Αριστεράς (ιδίως της σοβιετικής παράδοσης). Ήδη από τη δεκαετία του 1950-60, στοχαστές όπως ο Σαγιέντ Κουτμπ (Sayyid Qutb), βασικός ιδεολόγος της Μουσουλμανικής Αδελφότητας στην Αίγυπτο, ανέπτυξαν θεωρίες «ισλαμικής πρωτοπορίας» που θυμίζουν έντονα τον λενινιστικό «ρόλο της επαναστατικής πρωτοπορίας». Ο Κουτμπ μιλούσε για μια «κοινωνία πρωτοπόρων πιστών» που θα οδηγήσει την ισλαμική αναγέννηση, ιδέα που όπως παρατηρούν οι ειδικοί έχει σαφείς ομοιότητες με τη λενινιστική έννοια της επαναστατικής εμπροσθοφυλακής [60]. Μάλιστα, σύμφωνα με τον Τούρκο μελετητή Ömer Çaha, αυτό δεν είναι τυχαίο – ο Κουτμπ είχε επηρεαστεί από μαρξιστικές και λενινιστικές επαναστατικές μεθόδους, καθώς στα νιάτα του είχε έρθει σε επαφή με σοσιαλιστικές ιδέες («Leninist background») [60]. Έτσι, ενώ η ΜΑ απέρριπτε τον κομμουνιστικό αθεϊσμό, υιοθέτησε τεχνικές όπως η μυστική οργάνωση σε πυρήνες, η πειθαρχημένη ιεραρχία, η κατήχηση μελλοντικών ηγετών (κάτι ανάλογο με τα κομματικά σχολεία) και η έμφαση σε έναν διαρκή «αγώνα» (τζιχάντ) που θυμίζει το λενινιστικό δόγμα του διαρκούς ταξικού αγώνα.

Ιστορικά παραδείγματα τέτοιου μεθοδολογικού δανεισμού αφθονούν. Το παλαιστινιακό κίνημα, για παράδειγμα, παρείχε πρόσφορο έδαφος για συγκυριακές συμμαχίες μεταξύ αριστερών και ισλαμιστών. Στις δεκαετίες 1970-80, πρόσωπα και ρεύματα της ευρωπαϊκής (και ελληνικής) Αριστεράς στήριξαν ενεργά τον ΟΑΠ του Γιάσερ Αραφάτ στον αγώνα του κατά του Ισραήλ, θεωρώντας τον εθνικοαπελευθερωτικό. Ο Αραφάτ ο ίδιος ήταν ιδεολογικά κοσμικός, με σοσιαλιστικές επιρροές – η Φατάχ και άλλες οργανώσεις του ΟΑΠ είχαν μαρξιστικές συνιστώσες και λάμβαναν ανοιχτή υποστήριξη από τη Σοβιετική Ένωση [61], [62]. Η KGB μάλιστα διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στον εξοπλισμό και την εκπαίδευση των παλαιστινιακών ένοπλων ομάδων από τις αρχές του ’70, χαρακτηρίζοντας τους Παλαιστινίους ως «την πρωτοπορία του αραβικού απελευθερωτικού κινήματος» [61]. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, όταν στις αρχές της δεκαετίας του ’90 η ισλαμιστική Χαμάς ανέβηκε στο προσκήνιο (ιδρυθείσα το 1987 ως παρακλάδι της ΜΑ στη Γάζα), παρατηρήθηκε μια σύγκλιση τακτικών: η κοσμική Φατάχ και η θρησκευτική Χαμάς, παρότι αντίπαλες πολιτικά, βρέθηκαν να διεξάγουν παράλληλους αγώνες κατά του Ισραήλ (πρώτη Ιντιφάντα, κλπ) και να υιοθετούν αμφότερες μεθόδους ένοπλης πάλης, κινητοποίησης των μαζών, κ.ο.κ. Επίσης, η Χαμάς – ενώ ιδεολογικά διαφωνούσε με τον μαρξισμό – έμαθε από τον ΟΑΠ τη σημασία της διεθνούς δικτύωσης και της προπαγάνδας. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι γύρω στο 1990 υπήρξε στην πράξη μια σύγκλιση μεθόδων μεταξύ Φατάχ/ΟΑΠ και Χαμάς: αμφότερες αξιοποίησαν δίκτυα κοινωνικής πρόνοιας για λαϊκή υποστήριξη, αμφότερες είχαν πολιτική και στρατιωτική πτέρυγα, και αμφότερες ανέπτυξαν ευέλικτη τακτική (διαπραγματεύσεις από τη μία, ένοπλες ενέργειες από την άλλη).

Αντίστοιχα, ορισμένοι ηγέτες της Ισλαμικής Επανάστασης στο Ιράν το 1979 είχαν συνεργαστεί με αριστερές ομάδες για την ανατροπή του Σάχη. Ο Αγιατολάχ Χομεϊνί φιλοξενήθηκε από τη γαλλική κυβέρνηση και υποστηρίχθηκε άτυπα από κύκλους της γαλλικής αριστεράς όσο βρισκόταν εξόριστος έξω από το Παρίσι [63], [64]. Εκεί, πριν το 1979, έδινε διαβεβαιώσεις σε φιλελεύθερους και αριστερούς συνομιλητές ότι μετά την πτώση του Σάχη το νέο καθεστώς θα σεβαστεί τη δημοκρατία, τα δικαιώματα των γυναικών, κλπ [63], [65]. Ωστόσο, μόλις επέστρεψε θριαμβευτής στην Τεχεράνη, αναίρεσε αυτές τις υποσχέσεις. Όπως αποκάλυψε ο πρώτος πρόεδρος της επαναστατικής Ιρανικής Δημοκρατίας, Αμπολχασάν Μπανισάντρ, ο ίδιος ο Χομεϊνί τού είπε ότι όσα έλεγε στη Γαλλία ήταν απλώς «τα βολικά που έπρεπε να πει» και ότι δεν δεσμευόταν να τα τηρήσει αν θεωρούσε πως έπρεπε να πράξει αλλιώς [65]. Σύντομα, οι ισλαμιστές ξεκαθάρισαν τους λογαριασμούς τους με τους αριστερούς συμμάχους: το Κομμουνιστικό Κόμμα (Tudeh) και οι αντάρτες Μουτζαχεντίν κυνηγήθηκαν ανελέητα, και πολλοί εκτελέστηκαν ή φυλακίστηκαν. Το μάθημα ήταν σαφές: η σύμπραξη Αριστεράς-Ισλάμ μπορεί να είναι πρόσκαιρη και ωφελιμιστική, με τους ισλαμιστές να εκμεταλλεύονται την οργανωτική βοήθεια ή τη διεθνή δικτύωση της Αριστεράς για να πετύχουν τους στόχους τους, και μετά να επιβάλουν τη δική τους ατζέντα.

Παρομοίως, ο Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ στην Αίγυπτο, αν και εθνικιστής, ενσωμάτωσε πολλά στοιχεία σοβιετικού μοντέλου στο κράτος του: μονοκομματικό σύστημα, μυστικές υπηρεσίες σταλινικού τύπου, κρατικό πατερναλισμό στην οικονομία. Δέχτηκε και ο ίδιος την επιρροή της ΕΣΣΔ (όπλα, οικονομική βοήθεια) και χρησιμοποίησε την ρητορική του αντιαποικιοκρατικού αγώνα που συνέδεε τον αραβικό σοσιαλισμό με την παγκόσμια αριστερά. Την ίδια εποχή, η Μουσουλμανική Αδελφότητα – που αρχικά είχε συγκρουστεί με τον Νάσερ – επέζησε στην παρανομία, και στην ιδεολογία της ρίζωσε η σκέψη του Κουτμπ περί «επαναστατικού Ισλάμ» που, όπως είδαμε, έφερνε στοιχεία λενινισμού. Έτσι, έστω από διαφορετικές αφετηρίες, διαμορφώθηκε ένα παράδοξο πλαίσιο κοινού αντιπάλου: τόσο για ένα τμήμα της άκρας αριστεράς όσο και για τους ισλαμιστές, ο αντίπαλος συμβολιζόταν από τη Δύση, τον καπιταλισμό, τον ιουδαιοχριστιανικό πολιτισμό – ό,τι θεωρούσαν αιτία της καταπίεσης των λαών. Αυτό το κοινό αίσθημα εχθρότητας προς το status quo επέτρεψε μια άρρητη συνεργασία ή τουλάχιστον αλληλοκατανόηση: π.χ. στις δεκαετίες ’70–’80 αριστεροί διανοούμενοι στον αραβικό κόσμο αλλά και στην Ευρώπη έβλεπαν στο πολιτικό Ισλάμ έναν σύμμαχο στον αντιιμπεριαλισμό. Ακόμα και στην Ελλάδα, τη δεκαετία του 1980, υπήρξαν συμπάθειες προς την παλαιστινιακή υπόθεση και το Ιράν του Χομεϊνί σε ορισμένα αριστερά στρώματα, στο πλαίσιο τού «ο εχθρός του εχθρού μου είναι φίλος μου».

Παράλληλα ιστορικά παραδείγματα: από την Τεχεράνη του ’79 έως το Κάιρο

Αξίζει να συνοψίσουμε εν συντομία μερικές ιστορίες-ορόσημα που φωτίζουν τις παραπάνω σχέσεις:

• Ιρανική Επανάσταση 1979: Ο Χομεϊνί, εξόριστος τότε στη Γαλλία με τη βοήθεια της εκεί αριστεράς, υποστηρίχθηκε από ένα ευρύ φάσμα (φιλελεύθερους, αριστερούς, ισλαμιστές) για να πέσει ο Σάχης. Ωστόσο, μόλις κατέλαβε την εξουσία, στράφηκε εναντίον των πρώην συμμάχων του. Ένας από τους στενότερους συνεργάτες του στο Παρίσι, ο Μπανισάντρ (ο οποίος έγινε και πρώτος πρόεδρος), χαρακτήρισε αργότερα τη συμπεριφορά του Χομεϊνί ως «προδοσία» των αρχών της επανάστασης, λέγοντας πως ο Αγιατολάχ αθέτησε όλες τις δεσμεύσεις περί δημοκρατίας και δικαιωμάτων και εγκαθίδρυσε δικτατορία των μουλάδων [66], [65]. Επίσης φέρεται να παραδέχθηκε ότι όσα έλεγε στη Γαλλία τα έλεγε επειδή τον συνέφερε, χωρίς να αισθάνεται δεσμευμένος από αυτά [65]. Το μάθημα: η προσωρινή «προοδευτική μάσκα» έπεσε μόλις εδραιώθηκε η εξουσία.
• Αίγυπτος – Νάσερ: Ο Νάσερ, παρότι καταδίωξε αρχικά τη Μουσουλμανική Αδελφότητα, ταυτόχρονα υιοθέτησε σοβιετικές πρακτικές στην κρατική οργάνωση. Η Αδελφότητα, μετά την καταστολή, ριζοσπαστικοποιήθηκε περαιτέρω στο περιθώριο. Έτσι έχουμε ένα διπλό ρεύμα: το κοσμικό κράτος να σοβιετικοποιείται εν μέρει, και τους ισλαμιστές να μαθαίνουν από τον ένοπλο, μυστικό αγώνα (όπως τον διεξήγαγαν και οι κομμουνιστές). Ο αιγυπτιακός ισλαμισμός της εποχής πήρε τη μορφή ενός υπόκωφου «τζιχάντ με λενινιστική πειθαρχία» – χαρακτηριστικό που αργότερα κληροδότησε και σε οργανώσεις όπως η Αλ Κάιντα (οι θεωρητικοί της οποίας επηρεάστηκαν έντονα από τον Κουτμπ).
• Παλαιστινιακό – OΑΠ και Χαμάς: Όπως ήδη αναλύθηκε, ο Γιάσερ Αραφάτ και η ΟΑΠ έχαιραν σοβιετικής στήριξης (χρήματα, όπλα, εκπαίδευση στελεχών στην Ανατολική Ευρώπη) [61], [62]. Αυτό διαμόρφωσε έναν επαγγελματισμό στην οργάνωση (Φατάχ) που θύμιζε πολύ έναν μαρξιστικό-λενινιστικό εθνικοαπελευθερωτικό στρατό. Στα τέλη του ’80, αναδύεται η Χαμάς, ένα ισλαμιστικό κίνημα ενάντια στο Ισραήλ, το οποίο όμως αντιγράφει αρκετές τακτικές του ΟΑΠ: οργανώνει κοινωνικές υπηρεσίες, συμμετέχει σε ένοπλη αντίσταση, αποκτά πολιτική πτέρυγα (κόμμα) – κάτι ανάλογο με το δίπολο Φατάχ/ΟΑΠ. Στη δεκαετία του ’90 βλέπουμε ότι παρόλο που ΟΑΠ και Χαμάς συγκρούονταν, επί του πρακτέου και οι δύο είχαν στρατούς, είχαν διαπραγματεύσεις (η ΟΑΠ με το Όσλο, η Χαμάς άτυπα μέσω τρίτων) και διατηρούσαν επαφές με περιφερειακές δυνάμεις (η ΟΑΠ με ΕΣΣΔ/Ρωσία, η Χαμάς με Ιράν/Κατάρ). Είναι ενδεικτικό ότι με τη πτώση της ΕΣΣΔ και την άνοδο του ισλαμισμού, οι παλαιστινιακές μαρξιστικές οργανώσεις (π.χ. η PFLP) εξασθένησαν, ενώ η Χαμάς γιγαντώθηκε ως το νέο «όχημα αντίστασης» [67]. Έτσι, η ιστορία έκανε έναν κύκλο: ο αγώνας που ξεκίνησε ως αριστερός/εθνικιστικός κατέληξε να συνεχίζεται ως θρησκευτικός, με τα οργανωτικά μέσα του αγώνα να περνούν από τη μία όχθη στην άλλη.

Συνολικά, αυτά τα παραδείγματα δείχνουν μια μεθοδολογική ώσμωση μεταξύ ριζοσπαστικών κινημάτων, ανεξαρτήτως ιδεολογίας. Μπορεί να ειπωθεί πως το πολιτικό Ισλάμ του 20ού αιώνα «σμιλεύτηκε» εν μέρει πάνω στα πρότυπα του επαναστατικού μαρξισμού: δανείστηκε την έννοια της αφοσιωμένης πρωτοπορίας, της υπόγειας οργάνωσης, της παγκοσμίου αφηγήσεως (ιερός πόλεμος εναντίον ενός παγκόσμιου εχθρού), ακόμα και της διεθνούς αλληλεγγύης (βλ. μαχητές τζιχάντ από πολλές χώρες, κατ’ αντιστοιχία των διεθνιστών μαχητών της αριστεράς). Από την άλλη πλευρά, ένα κομμάτι της άκρας αριστεράς επίσης άλλαξε: απομακρύνθηκε από τον παραδοσιακό προλεταριακό διεθνισμό και προσέγγισε ταυτότητες και θρησκείες ως νέα πεδία αγώνα, κάτι που εξυπηρέτησε μια άτυπη συμπόρευση με ισλαμικές δυνάμεις κατά του κοινού αντιπάλου.

Το πεδίο μάχης μεταφέρεται στην αντίληψη – Θωράκιση των δημοκρατιών

Όπως γίνεται σαφές, ο αγώνας πλέον μεταφέρεται από τον δρόμο στο μυαλό. Από τις σχολικές αίθουσες μέχρι τις συνεδριάσεις δημοτικών συμβουλίων, και από τα mainstream μέσα ενημέρωσης μέχρι τα κοινωνικά δίκτυα στα smartphone, το κρίσιμο πεδίο είναι αυτό της αντίληψης και της αφήγησης. Οι δημοκρατικές κοινωνίες βρίσκονται σε ένα είδος γνωστικού πολιορκητικού κλοιού: δέχονται επιρροές, προπαγάνδα και υπονομευτικές αφηγήσεις τόσο από εξτρεμιστικά κινήματα (ισλαμιστικά, ακροδεξιά, κ.ά.) όσο και από εχθρικά κράτη. Η άμυνα ενάντια σε αυτή την απειλή δεν μπορεί να περιοριστεί στην αστυνομία και τις μυστικές υπηρεσίες. Χρειάζεται ολιστική προσέγγιση:

• Διαφάνεια στους θεσμούς και ιχνηλασιμότητα χρηματοδοτήσεων: Οι δυτικές δημοκρατίες οφείλουν να εντοπίζουν και να αποκαλύπτουν έγκαιρα τα «μαύρα» κεφάλαια ή τις ξένες χρηματοδοτήσεις που εισρέουν σε ΜΚΟ, εκπαιδευτικά ιδρύματα, θρησκευτικούς συλλόγους, κλπ. Σκάνδαλα όπως το Qatargate έδειξαν πόσο αναγκαίοι είναι αυστηρότεροι κανόνες διαφάνειας για την προφύλαξη των θεσμών από τη διαφθορά και την ξένη επιρροή [68], [69]. Πράγματι, μετά το Qatargate, η ΕΕ υιοθέτησε ένα πακέτο μέτρων για να θωρακίσει τη δημοκρατική διαδικασία, με αυστηρότερες υποχρεώσεις δημοσιοποίησης οικονομικών συμφερόντων και ξένων επαφών των αξιωματούχων [69], [70]. Ανάλογα, το 2025. οι ΗΠΑ εξέδωσαν εκτελεστικό διάταγμα που απαιτεί μεγαλύτερη διαφάνεια για ξένα κονδύλια σε πανεπιστήμια, αναγνωρίζοντας τον κίνδυνο εκμετάλλευσης της παιδείας από ξένα καθεστώτα [71].
• Ανθεκτικότητα στην παραπληροφόρηση και ψηφιακή παιδεία: Οι πολίτες πρέπει να θωρακιστούν γνωστικά απέναντι στη διασπορά ψευδών ειδήσεων και μίσους στο διαδίκτυο. Η καλλιέργεια κριτικής σκέψης, η εκμάθηση τρόπων επαλήθευσης των πηγών και η ευαισθητοποίηση γύρω από τα deepfake και τα bot είναι απαραίτητα στοιχεία της σύγχρονης παιδείας. Όπως τόνισε πρόσφατα ανάλυση, η ζημία που μπορεί να προκαλέσει η ψυχολογική χειραγώγηση είναι πραγματική – πρέπει να τη θεωρούμε ισοδύναμη με σωματική βλάβη, διότι μπορεί να οδηγήσει σε βίαιες πράξεις βασισμένες σε ψευδείς πεποιθήσεις [42]. Η νομική συζήτηση διεθνώς έχει ήδη ανοίξει: μπορεί μια εκστρατεία παραπληροφόρησης να θεωρηθεί «ένοπλη επίθεση» σύμφωνα με το Διεθνές Δίκαιο; Μέχρι να απαντηθούν οριστικά τέτοια ερωτήματα, οι δημοκρατίες οφείλουν να επενδύσουν στην ανθεκτικότητα των κοινωνιών τους, ενισχύοντας την εμπιστοσύνη σε αξιόπιστες πηγές πληροφόρησης και θωρακίζοντας τον δημόσιο λόγο από την κρυφή χειραγώγηση.
• Σεβασμός και προστασία των δικαιωμάτων που θωρακίζουν την ελευθερία σκέψης: Διεθνείς συμβάσεις κατοχυρώνουν την ελευθερία της σκέψης, της έκφρασης και απαγορεύουν την πολεμοχαρή προπαγάνδα. Η αυστηρή τήρηση αυτών των πλαισίων και η επικαιροποίησή τους στην εποχή του κυβερνοπολέμου είναι καθοριστική [72]. Παράλληλα, όμως, τα κράτη πρέπει να ισορροπήσουν την ασφάλεια με την ελευθερία: να λαμβάνουν μέτρα κατά της υποκίνησης μίσους και της ξένης ανάμιξης, χωρίς να διολισθαίνουν σε λογοκρισία ή δίωξη της ειρηνικής διαφωνίας.

Συμπερασματικά, η Ευρώπη αντιμετωπίζει σήμερα μια πολύπλευρη πρόκληση: έναν ακήρυχτο γνωστικό πόλεμο όπου αντί για τείχη και στρατούς, αντιπαλεύονται αφηγήματα, ιδέες και η ίδια η αντίληψη της πραγματικότητας. Από τις επιδιώξεις της Μουσουλμανικής Αδελφότητας να αποκτήσει θεσμική επιρροή, μέχρι την εργαλειοποίηση της τεχνητής νοημοσύνης για τη σπορά διχόνοιας, γίνεται σαφές ότι η διαφύλαξη του «ευρωπαϊκού μυαλού» είναι υψίστης σημασίας. Η ενίσχυση της θεσμικής διαφάνειας, η διακομματική επαγρύπνηση έναντι των εξωτερικών παρεμβάσεων (όπως δείχνει και η κινητικότητα στο αμερικανικό Κογκρέσο [73]), και η καλλιέργεια μιας εγγράμματης, ενημερωμένης κοινωνίας αποτελούν τις καλύτερες ασπίδες. Οι δημοκρατίες θα πρέπει να πρωτοστατήσουν στην προστασία της αλήθειας στον δημόσιο χώρο – διότι όπως μας θυμίζει η ιστορία, οι πόλεμοι κερδίζονται ή χάνονται πρωτίστως στο μυαλό και στην καρδιά των ανθρώπων.

Πηγές: Τα δεδομένα και τα παραδείγματα που παρουσιάστηκαν τεκμηριώνονται από επίσημες εκθέσεις, έγκυρα δημοσιογραφικά δίκτυα και έρευνες. Ενδεικτικά αναφέρθηκαν: η διαρροή της γαλλικής κρατικής έκθεσης για τη ΜΑ [11], [12], δημοσιεύματα του Reuters [74], [49], του Guardian [27], του Al Jazeera [52], [48], αναλύσεις του NATO [3], ακαδημαϊκές μελέτες για τον γνωστικό πόλεμο [1], καθώς και ιστορικές πηγές για τη δράση των σοβιετικών υπηρεσιών και των ισλαμιστικών κινημάτων [61], [60]. Οι παραπομπές στις αγκύλες παραπέμπουν στα αντίστοιχα αποσπάσματα. Είναι φανερό ότι η θωράκιση της Ευρώπης απέναντι σε αυτό το είδος «πολιορκίας» απαιτεί επίγνωση, διαρκή έλεγχο των ευάλωτων σημείων και προσαρμογή των δημοκρατικών θεσμών στα νέα δεδομένα. Οι μάχες του 21ου αιώνα μπορεί να δίνονται στα σκιώδη πεδία της πληροφορίας – όμως η έκβασή τους θα κρίνει την ελευθερία και την συνοχή των κοινωνιών μας. [1], [73]

[1] [42] [72] What Is Cognitive Warfare and Why Does It Matter for You?

https://greatergood.berkeley.edu/article/item/what_is_cognitive_warfare_and_why_does_it_matter_for_you

[2] [3] Cognitive Warfare – NATO’s ACT

https://www.act.nato.int/activities/cognitive-warfare/

[4] How the Muslim Brotherhood Is Capturing Europe

https://www.thefp.com/p/how-the-muslim-brotherhood-is-capturing

[5] [13] [14] [15] [18] [19] [20] [21] [22] [23] TRENDS Research & Advisory – The Muslim Brotherhood in France: Structures, Influence, and State Response

https://trendsresearch.org/insight/the-muslim-brotherhood-in-france-structures-influence-and-state-response/?srsltid=AfmBOop-_dHvp-lwxomrAP5hULG4hCWjEtlbAjr1tF8K48sXsfclI7Xs

[6] [11] [12] Explainer: the French government’s Muslim Brotherhood report – Hyphen

https://hyphenonline.com/2025/06/04/muslim-brotherhood-france-government-report-explainer/

[7] [8] Parents face court after refusing to let son go on school trip to mosque | The Independent | The Independent

https://www.independent.co.uk/news/world/europe/parents-face-court-after-refusing-let-son-go-school-trip-mosque-a7385451.html

[9] [10] Parents ban kids going on school visit to Exeter mosque due to ‘terror fears’ | Religious studies and theology | The Guardian

https://www.theguardian.com/education/2015/apr/30/exeter-mosque-parents-ban-children-school-visit

[16] [17] extremism.gwu.edu

https://extremism.gwu.edu/sites/g/files/zaxdzs5746/files/2023-09/verbatim-final_0.pdf

[24] [25] [26] Foundations of Geopolitics – Wikipedia

https://en.wikipedia.org/wiki/Foundations_of_Geopolitics

[27] [28] Germany hits back after Turkish PM tells immigrants to resist assimilation | Germany | The Guardian

https://www.theguardian.com/world/2011/feb/28/turkish-pm-addresses-immigrants-germany

[29] [30] [31] [32] [68] [69] [70] The European Parliament is still learning its lesson from corruption scandals – Atlantic Council

https://www.atlanticcouncil.org/blogs/new-atlanticist/the-european-parliament-is-still-learning-its-lesson-from-corruption-scandals/

[33] [34] [35] Muzaffarnagar riots: fake video spreads hate on social media | Latest News India – Hindustan Times

https://www.hindustantimes.com/india/muzaffarnagar-riots-fake-video-spreads-hate-on-social-media/story-WEOKBAcCOQcRb7X9Wb28qL.html

[36] [37] [38] [39] [40] [41] Digital Aftershocks: Deepfakes in the Wake of the Pahalgam Attack in Kashmir – GNET

https://gnet-research.org/2025/08/18/digital-aftershocks-deepfakes-in-the-wake-of-the-pahalgam-attack-in-kashmir/

[43] [45] The Rt Hon Shabana Mahmood MP – GOV.UK

https://www.gov.uk/government/people/shabana-mahmood

[44] [46] [47] What are the priorities for the new home secretary, Shabana Mahmood? | Shabana Mahmood | The Guardian

https://www.theguardian.com/politics/2025/sep/06/what-are-the-priorities-for-the-new-home-secretary-shabana-mahmood

[48] [49] [50] [51] [52] [53] Spain PM Sanchez imposes arms embargo on Israel to ‘stop Gaza genocide’ | Israel-Palestine conflict News | Al Jazeera

https://www.aljazeera.com/news/2025/9/8/spain-imposes-total-arms-embargo-on-israel-to-stop-genocide-in

[54] [PDF] (U) Foreign Terrorist Organizations’ Official Media Arms and Violent …

https://www.dhs.gov/sites/default/files/publications/15-271-IA%20-%20Media%20Arms%20-%20Maniglia_update_v11_accessible.pdf

[55] [56] [57] [58] [59] [73] Sen. Cruz Introduces the Muslim Brotherhood Terrorist Designation Act | Senator Ted Cruz

https://www.cruz.senate.gov/newsroom/in-the-news/sen-cruz-introduces-the-muslim-brotherhood-terrorist-designation-act

[60] Sayyid Qutb – Wikipedia

https://en.wikipedia.org/wiki/Sayyid_Qutb

[61] [62] [67] Palestine–Russia relations – Wikipedia

https://en.wikipedia.org/wiki/Palestine%E2%80%93Russia_relations

[63] [64] [65] [66] Iran’s first president says Khomeini betrayed 1979 Islamic revolution | Reuters

https://www.reuters.com/article/world/irans-first-president-says-khomeini-betrayed-1979-islamic-revolution-idUSKCN1PT1IQ/

[71] Transparency Regarding Foreign Influence at American Universities

https://www.whitehouse.gov/presidential-actions/2025/04/transparency-regarding-foreign-influence-at-american-universities/

[74] Government-commissioned report says Muslim Brotherhood posing threat to French unity | Reuters

https://www.reuters.com/world/government-commissioned-report-says-muslim-brotherhood-posing-threat-french-2025-05-21/

Περισσότερο από μια δεκαετία μετά το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης, εξακολουθεί να τίθεται το ερώτημα: βιώνει η Ελλάδα ένα «success story» ή μήπως η αισιοδοξία δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα; Τα τελευταία χρόνια, κυβερνητικοί αξιωματούχοι και μέσα ενημέρωσης παρουσιάζουν μια εικόνα ανάκαμψης, όμως τα επίσημα δεδομένα σκιαγραφούν μια διαφορετική – και συχνά ανησυχητική – πραγματικότητα. Παρά τη συνεχή παρουσία της οικονομίας στη δημόσια συζήτηση και το άγχος των πολιτών, ο μέσος Έλληνας δεν είναι επαρκώς ενημερωμένος για την πραγματική κατάσταση. Σε μια προσπάθεια να παρουσιαστούν απλά και τεκμηριωμένα τα βασικά μεγέθη και οι κοινωνικές επιπτώσεις, εξετάζουμε τις εξελίξεις σε εισοδήματα, ανταγωνιστικότητα, δημόσιο χρέος, επενδύσεις, στέγαση, υγεία, φτώχεια και πληθωρισμό. Τα στοιχεία – από Eurostat, ΕΛΣΤΑΤ, ΔΝΤ, ΟΟΣΑ και άλλες επίσημες πηγές – αποκαλύπτουν μια χώρα που μπορεί μεν να βγήκε από την ύφεση, αλλά βαδίζει προς τις τελευταίες θέσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης με κρίσιμους δείκτες ευημερίας.

Εισόδημα και αγοραστική δύναμη

Το βιοτικό επίπεδο των Ελλήνων παραμένει αισθητά χαμηλότερο από αυτό των λοιπών Ευρωπαίων. Σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία της Eurostat, η πραγματική αγοραστική δύναμη στην Ελλάδα είναι από τις χαμηλότερες στην ΕΕ – χαμηλότερη ακόμη και από εκείνη πολλών παραδοσιακά φτωχότερων χωρών. Μάλιστα, η Ελλάδα είναι ήδη σημαντικά φτωχότερη από όλες τις δέκα χώρες με το χαμηλότερο εισόδημα στην ΕΕ, με μοναδική εξαίρεση τη Βουλγαρία. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι το εισόδημα ενός Έλληνα μπορεί να αγοράσει στη χώρα του λιγότερα αγαθά από ό,τι το εισόδημα οποιουδήποτε άλλου Ευρωπαίου (πλην Βουλγάρου) μπορεί να αγοράσει στη δική του χώρα. Και η Βουλγαρία, σύμφωνα με τις τάσεις, πιθανότατα θα μας ξεπεράσει μέσα στα επόμενα δύο χρόνια. Πράγματι, σε όρους πραγματικής κατανάλωσης των νοικοκυριών, η Ελλάδα κατατάσσεται πλέον στις τελευταίες θέσεις: το 2024, η κατά κεφαλήν πραγματική κατανάλωση (AIC) ήταν περίπου 25% κάτω από τον μέσο όρο της ΕΕ, συγκρίσιμη με εκείνη της Βουλγαρίας και αισθητά χαμηλότερη από χωρών όπως η Ρουμανία.

Η εικόνα αυτή γίνεται ακόμα πιο σαφής αν δούμε τη μακροχρόνια εξέλιξη των εισοδημάτων. Από την έναρξη της κρίσης μέχρι σήμερα, τα ελληνικά νοικοκυριά έχασαν σημαντικό έδαφος. Το διαθέσιμο εισόδημα στην Ελλάδα όχι μόνο δεν πλησίασε τον ευρωπαϊκό μέσο όρο, αλλά αντιθέτως απομακρύνθηκε: μεταξύ 2008 και 2023, το πραγματικό διαθέσιμο εισόδημα στη χώρα μας μειώθηκε σωρευτικά κατά περίπου 18%, τη στιγμή που στον μέσο όρο της ΕΕ αυξήθηκε κατά 11%. Με άλλα λόγια, ενώ η Ευρώπη συνολικά κατέγραψε έστω μέτρια άνοδο ευημερίας, η Ελλάδα βγήκε από τη δεκαπενταετία αυτή φτωχότερη. Δεν είναι περίεργο, λοιπόν, που η απόσταση από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο αντί να μικραίνει, μεγαλώνει.

Πέρα όμως από τους μέσους όρους, έχει σημασία και η κατανομή των εισοδημάτων. Τα τελευταία χρόνια σημειώθηκε κάποια αύξηση σε ονομαστικούς μισθούς και συντάξεις, όμως ο υψηλός πληθωρισμός ροκανίζει αυτή τη βελτίωση, ιδίως για τα ασθενέστερα στρώματα. Μετά το 2021, η εκτίναξη των τιμών είχε ως αποτέλεσμα τα πραγματικά εισοδήματα των περισσότερων νοικοκυριών να υποχωρήσουν. Ο πληθωρισμός έπληξε δυσανάλογα τους χαμηλόμισθους, καθώς τα βασικά αγαθά (τροφή, λογαριασμοί, καύσιμα) αποτελούν μεγαλύτερο μέρος των δαπανών τους. Πρόσφατοι υπολογισμοί έδειξαν ότι οι αυξήσεις τιμών επιβάρυναν πολύ περισσότερο το φτωχότερο 10% των πολιτών σε σχέση με το πλουσιότερο 10%. Έτσι, αν και τα επίσημα στοιχεία δείχνουν μείωση της ανεργίας και ονομαστική άνοδο εισοδημάτων, η αγοραστική δύναμη του μέσου Έλληνα παραμένει συμπιεσμένη. Δεν είναι τυχαίο ότι ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας δυσκολεύεται πλέον να ανταποκριθεί σε βασικές ανάγκες, όπως θα δούμε και παρακάτω, για τη στέγαση, την υγεία και τη διατροφή.

Ανταγωνιστικότητα και παραγωγικότητα

Μια κύρια αιτία της υστέρησης στα εισοδήματα είναι η χαμηλή ανταγωνιστικότητα και παραγωγικότητα της ελληνικής οικονομίας. Παρά τις θυσίες της τελευταίας δεκαετίας (μειώσεις μισθών, εσωτερική υποτίμηση, κλπ), η Ελλάδα δεν κατάφερε να αναβαθμίσει το παραγωγικό της μοντέλο. Αντιθέτως, υστερεί σε όλους τους δείκτες που σχετίζονται με την παραγωγικότητα, την καινοτομία και την πολυπλοκότητα των παραγόμενων προϊόντων.

Σύμφωνα με τη μέτρηση οικονομικής πολυπλοκότητας του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ, η Ελλάδα βρίσκεται στον απόλυτο πάτο της ΕΕ εδώ και δεκαετίες. Αυτό σημαίνει ότι η χώρα μας έχει τη χαμηλότερη ικανότητα στην Ευρώπη να παράγει σύνθετα προϊόντα υψηλής προστιθέμενης αξίας. Δεν πρόκειται για θεωρητική έννοια: μια οικονομία που εξάγει κυρίως πρώτες ύλες ή απλά μεταποιημένα αγροτικά προϊόντα (π.χ. ελιές αντί για φαρμακευτικά παράγωγα ελιάς) δεν μπορεί να δημιουργήσει υψηλά εισοδήματα. Αντίθετα, οι ανταγωνιστικές οικονομίες είναι εκείνες που επεκτείνουν την παραγωγή τους σε πιο σύνθετα αγαθά και υπηρεσίες, αποκομίζοντας μεγαλύτερη υπεραξία. Σε αυτό το πεδίο, η Ελλάδα έχει μείνει πίσω. Δεν είναι μόνο ότι δεν παράγουμε μικροτσίπ και δορυφόρους – πολλές από τις δέκα φτωχότερες χώρες της ΕΕ έχουν ήδη προσελκύσει τέτοιου είδους βιομηχανίες. Το ανησυχητικό είναι ότι δεν έχουμε αναπτύξει ούτε μια στοιχειώδη βιομηχανική βάση μεσαίας ή υψηλής τεχνολογίας. Αυτό δεν αποτελεί απλώς «διαρθρωτικό πρόβλημα», αλλά μια στρατηγική αποτυχία: η Ελλάδα μπήκε στην εποχή της παγκοσμιοποίησης χωρίς κανένα συγκροτημένο οικονομικό σχέδιο, την ώρα που γύρω της οι άλλες χώρες προοδεύουν.

Η χαμηλή παραγωγικότητα αποτυπώνεται και στους αριθμούς. Παρά το ότι οι Έλληνες εργαζόμενοι δουλεύουν περισσότερες ώρες από τους περισσότερους Ευρώπαίους (σχεδόν 40 ώρες την εβδομάδα κατά μέσο όρο), η παραγωγή ανά ώρα εργασίας είναι απογοητευτικά χαμηλή. Το ΑΕΠ που παράγεται ανά ώρα εργασίας στην Ελλάδα αντιστοιχεί μόλις στο 60% του μέσου όρου της ΕΕ. Με άλλα λόγια, μία ώρα δουλειάς στην Ελλάδα παράγει κατά μέσο όρο 40% λιγότερη αξία από μία ώρα δουλειάς στην Ευρώπη. Αυτό εξηγεί γιατί οι μισθοί μας υστερούν: δεν είναι βιώσιμο να υπάρχουν υψηλές απολαβές όταν η παραγωγικότητα είναι τόσο χαμηλή. Οι λόγοι είναι πολλοί – από τη χαμηλή τεχνολογική ένταση και τις ελλείψεις σε υποδομές, μέχρι τις αναποτελεσματικές πρακτικές στις επιχειρήσεις και το κράτος. Ένας άλλος παράγοντας είναι ότι η μείωση της ανεργίας τα τελευταία χρόνια επιτεύχθηκε κυρίως μέσω ευέλικτων ή χαμηλόμισθων θέσεων εργασίας και όχι μέσω δημιουργίας καινοτόμων επιχειρήσεων. Η ανεργία υποχώρησε από το 28% στο ~11%, αλλά αυτό έγινε σε μεγάλο βαθμό «με το ζόρι»: οι μισθοί συγκρατήθηκαν σε χαμηλά επίπεδα και τα εργασιακά δικαιώματα περιορίστηκαν, ωθώντας πολλούς νέους ή μορφωμένους εργαζόμενους σε δουλειές κατώτερης εξειδίκευσης ή στην αναζήτηση εργασίας στο εξωτερικό (500-800 χιλιάδες νέοι Έλληνες). Αυτή η «σπατάλη προσόντων» (brain waste) αποτελεί διπλή απώλεια: αφ’ ενός νέοι με πτυχία εργάζονται ως σερβιτόροι ή ταχυμεταφορείς, αφ’ ετέρου η οικονομία στερείται τη δυναμική που θα μπορούσαν να προσφέρουν οι γνώσεις και οι δεξιότητές τους.

Επιπλέον, παρά τα πολύ χαμηλά εργασιακά κόστη (οι μισθοί στην Ελλάδα ανταγωνίζονται πλέον αυτούς σε χώρες της Ανατολικής Ευρώπης), οι ξένες παραγωγικές επενδύσεις παραμένουν ισχνές. Όπως παρατηρούν αναλυτές, ακόμη και με μισθούς… Βουλγαρίας, η Ελλάδα δεν καταφέρνει να προσελκύσει σημαντικές βιομηχανικές ή τεχνολογικές μονάδες . Αυτό υποδηλώνει ότι το πρόβλημα δεν είναι πλέον το εργατικό κόστος, αλλά το επιχειρηματικό περιβάλλον: πολυπλοκότητα στη γραφειοκρατία, αστάθεια στη φορολογία, δυσκαμψίες στη δικαιοσύνη, φαινόμενα διαφθοράς και ευνοιοκρατίας. Με άλλα λόγια, το επενδυτικό κλίμα θεωρείται ακόμα «νοσηρό» και αφιλόξενο σε σύγκριση με άλλες χώρες . Οι ανταγωνίστριες οικονομίες της ΕΕ έχουν καταφέρει να βελτιώσουν θεαματικά την παραγωγικότητά τους χωρίς να φτωχοποιήσουν τους εργαζομένους τους – η Ελλάδα όμως δυσκολεύεται να ακολουθήσει αυτό τον δρόμο.

Δημόσιο χρέος και αξιολόγηση

Ένα από τα πιο συζητημένα μεγέθη της ελληνικής οικονομίας είναι το δημόσιο χρέος. Μετά την εκτόξευσή του στα χρόνια της κρίσης (και εκ νέου το 2020 λόγω πανδημίας), το χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ ακολουθεί πτωτική τάση. Από περίπου 206% του ΑΕΠ το 2020, μειώθηκε στο 153% το 2024. Παρά τη σημαντική αυτή μείωση, η Ελλάδα εξακολουθεί να έχει το υψηλότερο χρέος στην ΕΕ ως ποσοστό του ΑΕΠ (μακράν δεύτερη η Ιταλία με ~144%). Ο μέσος όρος της ΕΕ είναι μόλις 76% του ΑΕΠ , ενώ οι δέκα οικονομικά ασθενέστερες χώρες διατηρούν το χρέος τους κάτω από το 50% του ΑΕΠ. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι πολλές αναπτυσσόμενες ευρωπαϊκές χώρες έχουν ακόμη περιθώριο να δανειστούν για να χρηματοδοτήσουν ανάπτυξη, ενώ η Ελλάδα βρίσκεται δημοσιονομικά με την πλάτη στον τοίχο. Το υπέρμετρο βάρος του χρέους περιορίζει την ικανότητα του κράτους να δαπανήσει σε παραγωγικές επενδύσεις ή κοινωνικές παροχές, καθώς προέχει η διασφάλιση της βιωσιμότητάς του.

Θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί ότι η μείωση από το 206% στο 153% του ΑΕΠ οφείλεται αποκλειστικά σε συνετή δημοσιονομική διαχείριση και υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης. Η πραγματικότητα όμως είναι πιο σύνθετη: πάνω από το μισό αυτής της μείωσης οφείλεται στον υψηλό πληθωρισμό των ετών 2021-2023. Συγκεκριμένα, υπολογίζεται ότι από τις 56 ποσοστιαίες μονάδες που «έπεσε» το χρέος ως προς το ΑΕΠ, οι 32 μονάδες οφείλονται στη διόγκωση του ονομαστικού ΑΕΠ λόγω πληθωρισμού, ενώ μόνον οι 24 μονάδες προήλθαν από πραγματική ανάπτυξη και αποπληρωμή χρέους. Ο πληθωρισμός – αν και πόνεσε τα νοικοκυριά – «βοήθησε» λογιστικά στη μείωση του λόγου χρέους/ΑΕΠ, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι λύθηκε το πρόβλημα. Άλλωστε, όταν ο πληθωρισμός υποχωρήσει, ο ρυθμός μείωσης του χρέους θα επιβραδυνθεί εάν δεν υπάρχουν επαρκείς ρυθμοί ανάπτυξης.

Παρ’ όλα αυτά, το προφίλ του ελληνικού χρέους έχει βελτιωθεί σε ορισμένες κρίσιμες παραμέτρους. Χάρη στα μέτρα ελάφρυνσης των ευρωπαϊκών προγραμμάτων, το μεγαλύτερο μέρος του χρέους βρίσκεται σε χέρια επίσημων δανειστών (ESM, ευρωπαϊκές κυβερνήσεις) με σχετικά χαμηλά επιτόκια και μεγάλες λήξεις. Το ελληνικό Δημόσιο πληρώνει σήμερα έναν από τους χαμηλότερους τόκους στην Ευρώπη ως ποσοστό του ΑΕΠ. Το μέσο επιτόκιο εξυπηρέτησης του χρέους είναι μόλις ~1,7% ετησίως – πολύ κάτω από τα επιτόκια αγοράς. Ακόμη και τα δάνεια που πρόσφατα αποπλήρωσε πρόωρα η κυβέρνηση είχαν επιτόκιο γύρω στο 2,5%, δηλαδή φθηνότερο από το 3,5% που θα δανειζόμασταν σήμερα από τις αγορές. Αυτό εξηγεί γιατί, παρά το τεράστιο χρέος, οι ετήσιες πληρωμές τόκων δεν έχουν εκτροχιάσει τον προϋπολογισμό. Η Ελλάδα κατόρθωσε να εξέλθει από το καθεστώς ενισχυμένης εποπτείας και να κερδίσει την εμπιστοσύνη των αγορών. Το φθινόπωρο του 2023, οι οίκοι πιστοληπτικής αξιολόγησης επανέφεραν τη χώρα στην επενδυτική βαθμίδα: η S&P και η Fitch αναβάθμισαν την πιστοληπτική ικανότητα σε BBB μετά από 13 χρόνια «junk» καθεστώτος , ενώ και άλλοι οίκοι (DBRS, Scope, R&I) έκαναν ανάλογες κινήσεις. Η εξέλιξη αυτή μειώνει το κόστος δανεισμού και βελτιώνει την εικόνα της οικονομίας διεθνώς.

Ωστόσο, η ψαλίδα ανάμεσα στο ύψος του χρέους και στην πιστοληπτική αξιοπιστία κρύβει ένα σημαντικό μάθημα: εκείνο που μετράει τελικά δεν είναι απλώς το πόσο χρέος έχει μια χώρα, αλλά το πώς χρησιμοποιεί το χρέος αυτό. Οι αγορές και οι οίκοι αξιολόγησης δίνουν βάρος στη βιώσιμη ανάπτυξη. Αν ο πρόσθετος δανεισμός χρηματοδοτεί παραγωγικές επενδύσεις που ενισχύουν την οικονομία, τότε μια χώρα μπορεί να γίνει πιο αξιόχρεη ακόμη κι αν αυξηθεί το χρέος της. Για παράδειγμα, εάν το Δημόσιο δανειστεί για να κατασκευάσει μια αυτοχρηματοδοτούμενη υποδομή (π.χ. μια γέφυρα ), αυτό το έργο θα αυξήσει τα έσοδα του κράτους (από φόρους, εισφορές, διόδια, κλπ) περισσότερο από το κόστος εξυπηρέτησης του δανείου. Στην περίπτωση αυτή, το επιπλέον χρέος κάνει τη χώρα πιο ισχυρή οικονομικά και όχι πιο αδύναμη. Δυστυχώς, στην Ελλάδα σπανίζουν τέτοιες περιπτώσεις. Οι περισσότερες δαπάνες χρηματοδοτήθηκαν τα προηγούμενα χρόνια είτε από την υπερφορολόγηση (στην περίοδο των μνημονίων) είτε από έκτακτες ενισχύσεις (στην περίοδο της πανδημίας), χωρίς να έχουν αφήσει σημαντικό αναπτυξιακό αποτύπωμα. Είναι χαρακτηριστικό ότι πρόσφατα το υπουργείο Οικονομικών αποφάσισε να αποπληρώσει πρόωρα δάνεια 1,6 δισ. ευρώ αντί να τα αξιοποιήσει παραγωγικά, παραδεχόμενο εμμέσως ότι δεν έχει ώριμα σχέδια δημόσιων επενδύσεων με απόδοση πάνω από 2-2,5% . Συνολικά, λοιπόν, το χρέος παραμένει μια βαριά κληρονομιά που περιορίζει τις επιλογές πολιτικής, παρότι το κόστος του είναι διαχειρίσιμο βραχυπρόθεσμα. Η ανάκτηση της επενδυτικής βαθμίδας είναι μια θετική εξέλιξη που αντανακλά τη βελτίωση ορισμένων μεγεθών, αλλά το βάρος του χρέους εξακολουθεί να σκιάζει τις προοπτικές ανάκαμψης της χώρας.

Επενδύσεις και η δομή τους

Ένα από τα πλέον αδύναμα σημεία της ελληνικής οικονομίας είναι οι επενδύσεις. Για πάνω από μια δεκαετία, οι συνολικές επενδυτικές δαπάνες (δημόσιες και κυρίως ιδιωτικές) υποχώρησαν δραματικά. Η περίοδος 2010-2016 σφραγίστηκε από αποεπένδυση: χιλιάδες επιχειρήσεις έκλεισαν ή συρρικνώθηκαν, η ανεργία εκτοξεύτηκε και το παραγωγικό κεφάλαιο της χώρας φθάρηκε. Αν και μετά το 2017 παρατηρείται μια δειλή άνοδος των επενδύσεων, η Ελλάδα εξακολουθεί να έχει το χαμηλότερο ποσοστό επενδύσεων στην ΕΕ. Σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat, οι επενδύσεις πάγιου κεφαλαίου (ακαθάριστος σχηματισμός παγίου) διαμορφώνονται κάτω από το 14% του ΑΕΠ τα τελευταία χρόνια – τη στιγμή που ο ευρωπαϊκός μέσος όρος υπερβαίνει το 22% και χώρες όπως η Ιρλανδία ή η Πολωνία ξεπερνούν το 25-30%. Αυτό το «επενδυτικό κενό» έχει σοβαρές συνέπειες: χωρίς επενδύσεις σε εργοστάσια, εξοπλισμό, υποδομές και νέες επιχειρήσεις, δεν μπορεί να υπάρξει βιώσιμη ανάπτυξη και δημιουργία ποιοτικών θέσεων εργασίας. Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο επισημαίνει ότι παρά την πρόσφατη βελτίωση, το επίπεδο επενδύσεων στην Ελλάδα παραμένει χαμηλό και αποτελεί δομική αδυναμία που βαραίνει τις μεσοπρόθεσμες προοπτικές ανάπτυξης.

Εξίσου προβληματική είναι και η δομή των επενδύσεων που πραγματοποιούνται. Πού κατευθύνονται τα χρήματα που επενδύονται στην Ελλάδα; Δυστυχώς, ένα μεγάλο μέρος δεν πηγαίνει σε κλάδους που αυξάνουν την παραγωγική δυναμικότητα και τις εξαγωγές. Τα τελευταία χρόνια έχει σημειωθεί έντονο ενδιαφέρον (ιδίως από ξένους) σε τομείς όπως τα ακίνητα και ο τουρισμός. Προγράμματα τύπου «χρυσή βίζα» προσέλκυσαν σημαντικά κεφάλαια σε αγορά ακινήτων – το 2023, οι ξένες επενδύσεις σε αγοραπωλησίες ακινήτων διπλασιάστηκαν σε σχέση με το 2022. Συνολικά, εκτιμάται ότι περίπου 1 στα 5 ευρώ Ξένων Άμεσων Επενδύσεων (FDI) πηγαίνει σε ακίνητα (αγορές/διαχείριση), ποσοστό μεγαλύτερο και από ό,τι απορροφά η μεταποίηση. Αντίθετα, οι επενδύσεις σε βιομηχανικούς τομείς, σε καινοτομία και τεχνολογία παραμένουν περιορισμένες. Για παράδειγμα, μόλις το 17% των νέων ξένων επενδύσεων το 2023 κατευθύνθηκε στη μεταποίηση – και αυτές αφορούν σε μεγάλο βαθμό εξαγορές ή επεκτάσεις υφιστάμενων μονάδων, όχι δημιουργία νέων μεγάλων εργοστασίων. Ακόμα και στον κρίσιμο τομέα της ενέργειας, οι επενδύσεις (π.χ. σε ΑΠΕ) προχωρούν, αλλά συναντούν γραφειοκρατικά εμπόδια και δεν έχουν φτάσει την απαιτούμενη κλίμακα.

Η αναπτυξιακή υστέρηση γίνεται φανερή όταν συγκρίνουμε την Ελλάδα με τις γειτονικές της χώρες. Οι δέκα φτωχότερες χώρες της ΕΕ (κυρίως στην Ανατολική Ευρώπη) κατάφεραν την τελευταία δεκαπενταετία να προσελκύσουν μαζικά παραγωγικές επενδύσεις – σε μεταποίηση, τεχνολογία, logistics, εμπόριο – γεγονός που εκτόξευσε την ανάπτυξή τους . Αντίθετα, η Ελλάδα δεν έχει καταφέρει να σχεδιάσει και να υλοποιήσει μια στρατηγική προσέλκυσης τέτοιων επενδύσεων. Οι περισσότερες επενδύσεις εδώ εξακολουθούν να στρέφονται σε τομείς χαμηλής παραγωγικότητας (κατανάλωση, real estate, τουριστικές υπηρεσίες) ή σε εξαγορές υφιστάμενων περιουσιακών στοιχείων (π.χ. αγορά κόκκινων δανείων, ιδιωτικοποιήσεις υφιστάμενων υποδομών) παρά σε δημιουργία νέων παραγωγικών δυνατοτήτων. Αυτό έχει ως συνέπεια χαμηλό αντίκτυπο στην απασχόληση και στις εξαγωγές. Είναι ενδεικτικό ότι οι ελληνικές εξαγωγές αγαθών, παρά τη βελτίωση των τελευταίων ετών, παραμένουν κοντά στο 20% του ΑΕΠ – όταν ο ευρωπαϊκός μέσος όρος ξεπερνά το 45%. Το επενδυτικό χάσμα της Ελλάδας, που είχε υπολογιστεί μέχρι και 8% του ΑΕΠ πριν λίγα χρόνια, σταδιακά κλείνει χάρη και στους πόρους του Ταμείου Ανάκαμψης, όμως παραμένει σημαντικό εμπόδιο. Αν δεν αυξηθούν οι ιδιωτικές επενδύσεις σε παραγωγικούς τομείς, δύσκολα θα δούμε ρυθμούς ανάπτυξης τέτοιους που θα φέρουν πραγματική σύγκλιση με την υπόλοιπη Ευρώπη.

Στεγαστική κρίση

Ένα από τα πιο χειροπιαστά προβλήματα που αντιμετωπίζουν σήμερα οι πολίτες – ιδίως οι νεότερες γενιές – είναι η δυσκολία εξασφάλισης προσιτής στέγης. Η στεγαστική κρίση στην Ελλάδα έχει επιδεινωθεί, παρότι οι συνθήκες μοιάζουν εκ πρώτης όψεως ευνοϊκές: η χώρα μας είχε για χρόνια σχετικά χαμηλές τιμές κατοικιών (λόγω της κατάρρευσης 40% την περίοδο 2009-2017) και υψηλό ποσοστό ιδιοκατοίκησης. Τι έχει πάει στραβά; Η απάντηση βρίσκεται στη στασιμότητα των εισοδημάτων. Από το 2018, οι τιμές των κατοικιών έχουν πράγματι ανακάμψει και αυξάνονται – κατά περίπου 7-8% ετησίως μέχρι το 2022. Όμως, η άνοδος αυτή δεν είναι μοναδική στην Ευρώπη. Στην πραγματικότητα, σε αρκετές από τις φτωχότερες χώρες της ΕΕ οι τιμές ακινήτων αυξήθηκαν πολύ περισσότερο (καθώς ξεκινούσαν από πολύ χαμηλότερη βάση). Η διαφορά είναι ότι στις χώρες αυτές αυξήθηκαν παράλληλα και τα εισοδήματα, ενώ στην Ελλάδα τα εισοδήματα έμειναν πίσω. Έτσι, το στεγαστικό πρόβλημα εδώ δεν οφείλεται τόσο σε μια απότομη «φούσκα» τιμών όσο στο ότι το βαλάντιο του μέσου νοικοκυριού δεν μπορεί να συμβαδίσει με το κόστος στέγασης.

Οι αριθμοί είναι αποκαλυπτικοί: Οι Έλληνες δαπανούν πλέον κατά μέσο όρο το 35,2% του διαθέσιμου εισοδήματός τους για στέγαση (ενοίκιο ή κόστος ιδιόκτητης κατοικίας), το υψηλότερο ποσοστό σε όλη την ΕΕ . Ο ευρωπαϊκός μέσος όρος είναι σχεδόν ο μισός (περίπου 20%). Ακόμη και στις ακριβότερες αγορές κατοικιών της Ευρώπης (όπως η Δανία ή το Λουξεμβούργο), το μέσο νοικοκυριό δεν πληρώνει τόσο μεγάλο μερίδιο του εισοδήματός του για στέγη όσο στην Ελλάδα. Ιδιαίτερα για τους οικονομικά ασθενέστερους, η κατάσταση είναι δραματική: σχεδόν 1 στους 3 Έλληνες που ζουν κοντά στο όριο της φτώχειας (εισόδημα <60% του μέσου όρου) δηλώνει ότι αδυνατεί να ανταποκριθεί στο κόστος στέγασης . Το ποσοστό αυτό (περίπου 32% των φτωχών) είναι από τα υψηλότερα στην Ευρώπη, όταν στην πλειονότητα των χωρών κάτω του 10% των φτωχών αντιμετωπίζουν τέτοιο πρόβλημα. Ενδεικτικό είναι επίσης ότι το στεγαστικό βάρος πλήττει πλέον και τα μεσαία στρώματα. Ένας δείκτης της λεγόμενης «στεγαστικής φτώχειας» – που μετρά όσους δυσκολεύονται με το κόστος κατοικίας παρότι δεν είναι χαμηλού εισοδήματος – δείχνει ότι και στα μεσαία και ανώτερα εισοδηματικά κλιμάκια περίπου το 15% των ανθρώπων πιέζονται σημαντικά από τα έξοδα σπιτιού. Στην υπόλοιπη Ευρώπη, τέτοια φαινόμενα έχουν σχεδόν εξαλειφθεί τα τελευταία χρόνια, αλλά στην Ελλάδα επιμένουν και παγιώνονται.

Πού οφείλεται αυτή η κατάσταση; Ένας λόγος είναι ότι, μεταμνημονιακά, δεν υπήρξε στεγαστική πολιτική με κοινωνικό πρόσημο. Τα προγράμματα κοινωνικής κατοικίας είναι ουσιαστικά ανύπαρκτα στη χώρα μας, σε αντίθεση με πολλά ευρωπαϊκά κράτη που διαθέτουν μεγάλο απόθεμα δημόσιων κατοικιών ή επιδοτούν ενεργά τα ενοίκια. Επιπλέον, ορισμένες κυβερνητικές πολιτικές φαίνεται να επιδείνωσαν το πρόβλημα. Η μαζική προώθηση της «χρυσής βίζας» (που προσέφερε άδεια διαμονής σε όσους αγόραζαν ακίνητα αξίας ≥250.000 ευρώ) ενθάρρυνε ξένους επενδυτές να αγοράσουν κατοικίες στις μεγάλες πόλεις, ανεβάζοντας τις τιμές. Παράλληλα, η έκρηξη των βραχυχρόνιων μισθώσεων τύπου Airbnb – όπου ολόκληρες πολυκατοικίες πλέον λειτουργούν σαν ανεπίσημα ξενοδοχεία – απέσυρε μεγάλο αριθμό διαμερισμάτων από την παραδοσιακή αγορά ενοικίων, μειώνοντας την προσφορά και εκτοξεύοντας τα μισθώματα. Στα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη οι τάσεις αυτές έχουν τεθεί υπό έλεγχο ή ήταν ηπιότερες. Αντίθετα, στην Ελλάδα οι τιμές των ενοικίων συνέχισαν να ανεβαίνουν ακόμη και το 2023, την ώρα που στην υπόλοιπη Ευρώπη άρχισαν να σταθεροποιούνται . Οι ειδικοί επισημαίνουν ότι η εμμονή στην προσέλκυση επενδυτών ακινήτων χωρίς δικλείδες προστασίας (π.χ. περιορισμοί στις βραχυχρόνιες μισθώσεις, σταθερά φορολογικά κίνητρα για αναβάθμιση κενών κατοικιών, κλπ) εντείνει τη στεγαστική κρίση . Πρόκειται ουσιαστικά για ένα κοινωνικό ζήτημα που χρήζει άμεσης προσοχής, καθώς πλήττει τον πυρήνα της καθημερινότητας: τη δυνατότητα των ανθρώπων να έχουν αξιοπρεπή κατοικία. Οι συνέπειες φαίνονται ήδη – από τη συγκατοίκηση πολλών νεαρών ενηλίκων με τους γονείς τους μέχρι τα 30+ τους χρόνια (η Ελλάδα είναι στις πρώτες θέσεις στην ΕΕ ως προς την ηλικία αποχώρησης από την πατρική οικία), μέχρι την αύξηση του αριθμού των αστέγων στα μεγάλα αστικά κέντρα. Η στέγη, άλλοτε δεδομένη αξία στην ελληνική κοινωνία της ιδιοκατοίκησης, έχει μετατραπεί σε ζητούμενο για ολοένα μεγαλύτερο μέρος της κοινωνίας.

Δημόσια υγεία και φτώχεια

Η οικονομική κρίση δεν ήταν χωρίς κόστος και για το πιο θεμελιώδες αγαθό: την υγεία. Οι δημόσιες δαπάνες υγείας περικόπηκαν δραστικά την προηγούμενη δεκαετία και, παρά μια μικρή ανάκαμψη λόγω πανδημίας, παραμένουν σε συγκριτικά χαμηλό επίπεδο. Η Ελλάδα ξοδεύει περίπου 9% του ΑΕΠ για την υγεία, όταν ο μέσος όρος της ΕΕ είναι γύρω στο 11% . Ακόμα πιο ανησυχητικό, όμως, είναι το πώς αυτή η υποχρηματοδότηση μεταφράζεται σε εμπειρίες των πολιτών. Σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία της Eurostat, η Ελλάδα κατέγραψε το υψηλότερο ποσοστό πληθυσμού στην ΕΕ με ανικανοποίητες ιατρικές ανάγκες: το 2024 περίπου 21,9% των Ελλήνων ηλικίας 16+ χρειάστηκαν ιατρική φροντίδα αλλά δεν την έλαβαν. Αυτό το ποσοστό είναι υπερτριπλάσιο του ευρωπαϊκού μέσου όρου (~3,6%) και μακράν το υψηλότερο στην Ευρώπη. Με άλλα λόγια, 1 στους 5 συμπολίτες μας δηλώνει ότι δεν μπόρεσε να πάει σε γιατρό ή νοσοκομείο όταν το είχε ανάγκη, είτε λόγω κόστους είτε λόγω δυσκολίας πρόσβασης είτε λόγω μεγάλου χρόνου αναμονής.

Αυτό που αναδύεται είναι η εικόνα μιας πιεσμένης δημόσιας υγείας: ελλείψεις προσωπικού στα νοσοκομεία, ράντζα στους διαδρόμους, αγροτικοί γιατροί δυσεύρετοι, τεράστιες αναμονές για χειρουργεία ρουτίνας. Πολλοί ασθενείς στρέφονται αναγκαστικά στον ιδιωτικό τομέα, επιβαρύνοντας τον οικογενειακό τους προϋπολογισμό. Δεν είναι τυχαίο ότι η Ελλάδα έχει από τις υψηλότερες ιδιωτικές δαπάνες υγείας (out-of-pocket) στην Ευρώπη – οι πολίτες πληρώνουν από την τσέπη τους ένα μεγάλο μέρος των ιατρικών δαπανών. Αυτό, σε συνδυασμό με τη μείωση των εισοδημάτων, οδηγεί στο απαράδεκτο φαινόμενο άνθρωποι να μην μπορούν να αγοράσουν φάρμακα ή να αναβάλουν αναγκαίες εξετάσεις γιατί δεν έχουν χρήματα. Η υγειονομική κρίση κορυφώθηκε με την πανδημία, όταν παρά τις ηρωικές προσπάθειες του προσωπικού, φάνηκε πόσο είχε αποδυναμωθεί το ΕΣΥ από τα χρόνια λιτότητας. Σήμερα, παρά τις όποιες μεταρρυθμίσεις, το σύστημα βρίσκεται σε μεταίχμιο: χρειάζεται επενδύσεις και προσωπικό για να ανταποκριθεί, ειδάλλως η υγεία θα καταστεί είδος πολυτελείας για τους λίγους.

Παράλληλα, η φτώχεια στην Ελλάδα παραμένει σε απαράδεκτα υψηλά επίπεδα για ευρωπαϊκή χώρα. Το 2022, σχεδόν 1 στους 4 Έλληνες (26,9% του πληθυσμού) βρισκόταν σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού . Αυτός ο σύνθετος δείκτης (AROPE) περιλαμβάνει όσους έχουν εισόδημα κάτω από το 60% του διάμεσου, αντιμετωπίζουν υλικές στερήσεις ή ζουν σε οικογένειες με πολύ χαμηλή ένταση εργασίας. Η Ελλάδα είναι η τρίτη χειρότερη στην ΕΕ σε αυτόν τον δείκτη, μετά τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία . Ακόμα πιο ανησυχητικό είναι το ποσοστό της σοβαρής υλικής και κοινωνικής στέρησης: το 2023, περίπου 13,5% των Ελλήνων δεν μπορούσαν να καλύψουν βασικές ανάγκες (τροφή, θέρμανση, ηλεκτρικό, βασικά αγαθά) – ποσοστό τριπλάσιο του ευρωπαϊκού μέσου όρου (6,8%) . Και πάλι, είμαστε τρίτοι χειρότεροι στην ΕΕ, πίσω μόνο από Ρουμανία και Βουλγαρία. Αν και στα χρόνια πριν την πανδημία υπήρξε μια τάση μείωσης της φτώχειας, από το 2020 κι έπειτα αυτή η πρόοδος φαίνεται να έχει σταματήσει και, σύμφωνα με τα στοιχεία του 2023, η ακραία φτώχεια μάλιστα αυξάνεται ελαφρά. Η εξέλιξη αυτή αποδίδεται στον υψηλό πληθωρισμό που «γονάτισε» τα φτωχά νοικοκυριά και στην ανεπαρκή στόχευση των ενισχύσεων. Η Ελλάδα διαθέτει μεν ένα δίχτυ κοινωνικής προστασίας (επιδόματα, ΕΕΕ/ΚΕΑ, συντάξεις, κλπ), όμως εξακολουθεί να παράγει φτώχεια ταχύτερα απ’ ό,τι τη μειώνει. Ο κοινωνικός ιστός δοκιμάζεται: τα ποσοστά παιδικής φτώχειας και αποστέρησης είναι ιδιαιτέρως υψηλά (πάνω από 1 στα 3 παιδιά υφίστανται υλικές στερήσεις), ενώ η ανισότητα εισοδήματος παραμένει από τις υψηλότερες στην ΕΕ.

Συνολικά, όσον αφορά υγεία και φτώχεια, η εικόνα είναι μιας χώρας όπου η οικονομική δυσπραγία μετατρέπεται σε κοινωνική κρίση. Φτωχοί και ευάλωτοι πολίτες αδυνατούν να ικανοποιήσουν βασικές ανάγκες – να ζεστάνουν το σπίτι τους, να φάνε αξιοπρεπώς, να λάβουν ιατρική περίθαλψη. Η μέριμνα του κράτους για αυτούς απέχει από το να θεωρηθεί επαρκής, με αποτέλεσμα η Ελλάδα να αποτελεί αρνητική εξαίρεση στην Ευρώπη σε μια σειρά από κοινωνικούς δείκτες.

Πληθωρισμός: είδη διατροφής, ενέργεια, ενοίκια

Ο πρόσφατος πληθωρισμός λειτούργησε σαν επιταχυντής των προαναφερθέντων προβλημάτων. Η Ελλάδα, όπως και όλη η Ευρώπη, βίωσε το 2022-23 το μεγαλύτερο κύμα ακρίβειας των τελευταίων τεσσάρων δεκαετιών. Ο εναρμονισμένος δείκτης τιμών καταναλωτή εκτοξεύθηκε – ο μέσος πληθωρισμός το 2022 έφτασε το 9,3% (ελαφρώς πάνω από τον μέσο όρο της ΕΕ), ενώ και το 2023 κυμάνθηκε κοντά στο 4% κατά μέσο όρο. Όμως, πίσω από τον γενικό δείκτη κρύβονται μεγάλες διαφοροποιήσεις σε βασικές κατηγορίες αγαθών: είδη διατροφής, καύσιμα, λογαριασμοί ρεύματος, ενοίκια. Αυτά είναι τα έξοδα που «πονούν» περισσότερο το πορτοφόλι του πολίτη, και σε αυτά ακριβώς σημειώθηκαν οι μεγαλύτερες αυξήσεις.

• Τρόφιμα: Από τα μέσα του 2021 οι τιμές στα τρόφιμα πήραν την ανιούσα, αρχικά λόγω διεθνών παραγόντων (αυξήσεις σε ενέργεια, πρώτες ύλες, προβλήματα εφοδιασμού) και αργότερα λόγω δευτερογενών επιδράσεων. Το 2022, η ετήσια αύξηση τιμών στα τρόφιμα προσέγγισε το 10% και παρόμοια ήταν η τάξη μεγέθους και το 2023. Αυτοί οι ρυθμοί είναι πρωτόγνωροι – ιστορικά ο πληθωρισμός τροφίμων ήταν 1-3%. Ακόμη και όταν ο γενικός πληθωρισμός άρχισε να αποκλιμακώνεται στα τέλη του 2023, τα τρόφιμα συνέχισαν να ακριβαίνουν με ρυθμό ~10% σε ετήσια βάση. Αυτό σημαίνει σωρευτικά πάνω από 20% αύξηση σε δύο χρόνια σε βασικά είδη διαβίωσης όπως γαλακτοκομικά, κρέας, έλαια, ψωμί. Οι καταναλωτές το ένιωσαν έντονα στο ράφι του σούπερ μάρκετ. Η κυβέρνηση, στην προσπάθεια να ανακόψει το ράλι των τιμών, εφάρμοσε διάφορα «πρωτότυπα» μέτρα – όπως το περίφημο «καλάθι του νοικοκυριού» (μια λίστα προϊόντων με συγκράτηση τιμών) και τις θεαματικές αυτοψίες στα σούπερ μάρκετ από υπουργούς. Δυστυχώς, τα μέτρα αυτά απέτυχαν στην πράξη. Οικονομικές αναλύσεις έδειξαν ότι όχι μόνο δεν είχαν λογική βάσει των κανόνων της αγοράς, αλλά πιθανώς έφεραν και αντίθετο αποτέλεσμα , καθησυχάζοντας προσωρινά τον κόσμο ενώ οι τιμές συνέχισαν να ανεβαίνουν ανεξέλεγκτες. Τελικά, η αποκλιμάκωση του πληθωρισμού στα τρόφιμα ήρθε αργά (μέσα στο 2024) και σε μικρό βαθμό – οι τιμές παραμένουν σε υψηλό επίπεδο και το καλάθι της νοικοκυράς είναι σημαντικά βαρύτερο σε κόστος σε σχέση με δύο χρόνια πριν.
• Ενέργεια: Η έκρηξη των τιμών της ενέργειας – ιδιαίτερα του ηλεκτρικού ρεύματος και των καυσίμων – επηρέασε όλη την Ευρώπη λόγω και του πολέμου στην Ουκρανία. Στην Ελλάδα όμως, οι ανατιμήσεις ήταν πρώιμες, απότομες και παρατεταμένες. Η τιμή του ηλεκτρικού ρεύματος για τα νοικοκυριά άρχισε να ανεβαίνει ραγδαία ήδη από το φθινόπωρο του 2021, πολύ πριν συμβεί αυτό στις περισσότερες χώρες της ΕΕ. Μέχρι το καλοκαίρι του 2022 είχε διπλασιαστεί σε σχέση με ένα έτος πριν, προκαλώντας σοκ στους οικογενειακούς προϋπολογισμούς. Η κυβέρνηση άργησε να παρέμβει – για πολλούς μήνες οι λογαριασμοί εκτοξεύονταν με τη ρήτρα αναπροσαρμογής, ενώ άλλα κράτη εφάρμοζαν νωρίτερα πλαφόν ή γενναίες επιδοτήσεις. Τελικά, μετά από κοινωνική κατακραυγή, επιβλήθηκε ένας συνδυασμός πλαφόν στην αποζημίωση των παρόχων και επιδότησης των λογαριασμών, που αναχαίτισε τις αυξήσεις. Ωστόσο, αυτό έγινε αφού οι καταναλωτές πλήρωσαν επί μήνες υπέρογκα ποσά. Αντίστοιχα, στα καύσιμα κίνησης, η βενζίνη στην Ελλάδα παρέμεινε από τις ακριβότερες της Ευρώπης (λόγω και υψηλής φορολογίας) ξεπερνώντας τα €2 το λίτρο σε περιόδους κορύφωσης. Συνολικά, η ενεργειακή ακρίβεια στην Ελλάδα υπήρξε από τις εντονότερες στην ΕΕ, με τις τιμές να ανεβαίνουν νωρίτερα και περισσότερο, και να πέφτουν αργότερα από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Αυτό είχε ευρύτερες συνέπειες: αύξησε το κόστος παραγωγής για τις επιχειρήσεις, επιβάρυνε δυσανάλογα τα φτωχά νοικοκυριά (που ξοδεύουν μεγαλύτερο μερίδιο του εισοδήματος σε ρεύμα και θέρμανση) και φυσικά τροφοδότησε δευτερογενή πληθωρισμό σε όλη την οικονομία.
• Ενοίκια: Ήδη αναφερθήκαμε στη στεγαστική κρίση, αλλά αξίζει να τονιστεί η σύνδεσή της με τον πληθωρισμό. Τα ενοίκια αποτελούν μέρος του «καλαθιού» του ΔΤΚ και παρουσίασαν σημαντική άνοδο τα τελευταία δύο χρόνια. Σε αντίθεση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες όπου το φαινόμενο περιορίστηκε (ή μπήκαν προσωρινά όρια στις αυξήσεις ενοικίων, όπως σε πόλεις της Γερμανίας και της Ισπανίας), στην Ελλάδα τα ενοίκια συνέχισαν να αυξάνονται ανεξέλεγκτα. Ο ετήσιος ρυθμός ανόδου τους το 2022 ξεπέρασε το 5% και το 2023 συνέχισε σε υψηλά επίπεδα, παρά τη σταδιακή επιβράδυνση του γενικού πληθωρισμού. Αυτό σημαίνει ότι η κρίση στη στέγη οξύνθηκε περαιτέρω: πολλά συμβόλαια ενοικίων αναπροσαρμόστηκαν προς τα πάνω, ενώ οι νέες μισθώσεις γίνονται σε αισθητά υψηλότερες τιμές σε σχέση με λίγα χρόνια πριν. Και πάλι, ο συνδυασμός ανεπαρκούς προσφοράς κατοικιών προς ενοικίαση και αυξημένης ζήτησης από τουρίστες/επενδυτές έπαιξε ρόλο. Ειδικοί εκτιμούν ότι η πλήρης εξομάλυνση στην αγορά ενοικίων θα αργήσει, αφού δεν υπάρχει γρήγορος τρόπος να αυξηθεί το διαθέσιμο στεγαστικό απόθεμα, ενώ τα εισοδήματα δεν αναμένεται να καλύψουν εύκολα το χαμένο έδαφος. Σε κάθε περίπτωση, ο πληθωρισμός των ενοικίων καθιστά την κατοικία έναν από τους μεγαλύτερους πονοκεφάλους για τα ελληνικά νοικοκυριά.

Συνολικά, ο πληθωρισμός λειτούργησε ως «φόρος φτώχειας»: έπληξε περισσότερο όσους είχαν λιγότερα. Η Ελλάδα, που μόλις έβγαινε από τη λιτότητα, βρέθηκε αντιμέτωπη με ένα νέο κύμα ακρίβειας που διέβρωσε την όποια βελτίωση στα εισοδήματα. Παρά την αποκλιμάκωση του 2023-24, οι τιμές βασικών αγαθών έχουν καθίσει σε πολύ υψηλότερο επίπεδο από το 2020. Αυτό σημαίνει ότι η αγοραστική δύναμη θα παραμείνει ασθενική και τα φτωχά νοικοκυριά θα χρειαστούν αρκετό χρόνο (και ουσιαστικές αυξήσεις εισοδημάτων) για να ανασάνουν πραγματικά.

Η Ιερά Μονή Αγίας Αικατερίνης του Σινά – η αρχαιότερη εν λειτουργία Ορθόδοξη μονή παγκοσμίως – ταλανίζεται από μια πρωτοφανή εσωτερική κρίση. Οι μοναχοί της ιστορικής αδελφότητας διχάστηκαν σε αντίπαλες παρατάξεις, με επίκεντρο τον επί δεκαετίες Ηγούμενο και Αρχιεπίσκοπο Σινά Δαμιανό. Το πρόσφατο διάστημα, ένα μέρος της αδελφότητας αμφισβήτησε ανοικτά την ηγεσία του, οδηγώντας σε σκηνές εμφύλιας σύρραξης μέσα στο μοναστήρι και σε μια αλυσίδα παρεμβάσεων από εκκλησιαστικά πατριαρχεία, την ελληνική και την αιγυπτιακή κυβέρνηση. Η κρίση αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα όχι μόνο για θρησκευτικούς λόγους, αλλά και λόγω του γεωστρατηγικού συμβολισμού της Μονής: βρίσκεται σε αιγυπτιακό έδαφος (Χερσόνησος του Σινά), υπό καθεστώς αυτοδιοίκητου από την Ορθόδοξη Εκκλησία, και αποτελεί Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Το ερώτημα πλέον είναι αν θα αποκατασταθεί η εύθραυστη ειρήνη εντός της Μονής ή αν οι εξελίξεις θα σημάνουν αλλαγές στο καθεστώς και τον έλεγχό της με ευρύτερες πολιτικές προεκτάσεις.

Διχασμός των μοναχών και προσπάθεια ανατροπής του Ηγουμένου

Η αφετηρία της κρίσης εντοπίζεται στην εσωτερική διαμάχη μεταξύ του Αρχιεπισκόπου-Ηγουμένου Δαμιανού και μερίδας μοναχών της Σιναϊτικής αδελφότητας. Ο Σεβ. Δαμιανός (κατά κόσμον Δημήτριος Σαμαρτζής) ηγείται της Μονής από το 1973 και χαίρει διεθνούς κύρους, καθώς όμως έχει φτάσει την ηλικία των 90 ετών πλέον, πολλοί μέσα στη Μονή έκριναν πως αδυνατεί να συνεχίσει να διοικεί αποτελεσματικά. Τα τελευταία χρόνια βρισκόταν συχνά εκτός Σινά – στην Αθήνα ή το Κάιρο – αφήνοντας τη διαχείριση σε στενούς συνεργάτες του . Αυτό φαίνεται να αποξένωσε τον Ηγούμενο από την υπόλοιπη αδελφότητα και να καλλιέργησε δυσαρέσκεια.

Στις 30 Ιουλίου 2025, η Ιερά Σύναξη των πατέρων της Μονής (ουσιαστικά η γενική συνέλευση των μοναχών) φέρεται να έλαβε απόφαση παύσης του Δαμιανού από την ηγουμενία . Με άλλα λόγια, μια μερίδα περίπου 15 μοναχών ζήτησε την απομάκρυνση του γηραιού ηγουμένου από τη θέση του. Ο ίδιος ο Αρχιεπίσκοπος αντέδρασε έντονα: όταν κατάφερε να επιστρέψει στο μοναστήρι μαζί με τη συνοδεία του, προέκυψαν αντιπαραθέσεις στην πύλη για το αν θα του επιτραπεί η είσοδος . Σύμφωνα με μαρτυρίες, υπήρξαν φραστικές και σωματικές αψιμαχίες μεταξύ των πιστών στον ηγούμενο και της αντικαθεστωτικής ομάδας. Τελικώς, ο π. Δαμιανός και οι πιστοί του εισήλθαν και ένα μέρος της «παλιάς συνοδείας» – δηλαδή οι μοναχοί που θεωρήθηκαν «πραξικοπηματίες» – απομακρύνθηκαν από τη Μονή. Ωστόσο, οι τελευταίοι επέστρεψαν λίγο αργότερα και κατέλαβαν πάλι χώρους του μοναστηριού, κλιμακώνοντας την κρίση.

Η κατάσταση έφτασε σε αδιέξοδο με έναν Ηγούμενο ‘εγκλωβισμένο’ εντός της Μονής και τους αντικαθεστωτικούς μοναχούς να στρατοπεδεύουν στον περίβολο. Στις 30 Αυγούστου, ο π. Δαμιανός προχώρησε στο δραστικό μέτρο να διαγράψει 11 μοναχούς από το μοναχολόγιο της Μονής – δηλαδή να τους αποβάλει από την αδελφότητα – χαρακτηρίζοντάς τους «πραξικοπηματίες» και «στασιαστές» . Δήλωσε μάλιστα πως δεν θα επιτραπεί να συμμετάσχουν αυτοί οι μοναχοί σε ενδεχόμενη διαδικασία διαδοχής νέου ηγουμένου, εκτός αν υποβάλουν έγγραφη συγγνώμη για τις ενέργειές τους. Ο Αρχιεπίσκοπος, σε μια προσπάθεια πίεσης, απαγόρευσε και την είσοδο προσκυνητών/επισκεπτών στο μοναστήρι όσο οι «στασιαστές» παρέμεναν στον προαύλιο χώρο. Το σκηνικό αυτό, με τους τουρίστες να κρατούνται μακριά από ένα από τα ιερότερα μνημεία, προσέδωσε στη διένεξη χαρακτήρα ‘θρίλερ’, όπως περιγράφηκε από ελληνικά μέσα ενημέρωσης.

Η στάση του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων και οι εκκλησιαστικές τριβές

Η αυτοδιοίκητη Μονή Σινά τυπικά υπάγεται πνευματικά στο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων, το οποίο διατηρεί την «υψηλή κυριότητα» και απλώς τελεί την ενθρόνιση του εκάστοτε νέου Αρχιεπισκόπου-Ηγουμένου όταν εκλέγεται από την αδελφότητα. Στην πράξη όμως, η Μονή λειτουργεί ως αυτόνομη και αυτοδέσποτη Εκκλησία – κάτι που ο π. Δαμιανός υπενθύμισε εμφατικά: «η Ιερά Μονή Σινά είναι αυτόνομη, αυτοδέσποτη, ελεύθερη, ασύδοτη, ακαταπάτητη, μη υποκείμενη σε οποιονδήποτε Πατριαρχικό Θρόνο», ξεκαθάρισε σε επιστολή του. Οι σχέσεις μεταξύ του Αρχιεπισκόπου Σινά και του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων ήταν διαχρονικά ψυχρές. Πρακτικά, οι μόνες επαφές περιορίζονταν σε εθιμοτυπικές ανταλλαγές ευχών και ευλογιών όταν οι Σιναΐτες μοναχοί επισκέπτονταν τα Ιεροσόλυμα. Κατά την τρέχουσα κρίση όμως, το Πατριαρχείο του Θεόφιλου Γ΄ είδε ευκαιρία να αποκτήσει πιο ενεργό ρόλο στα του Σινά.

Στις αρχές Αυγούστου, ενώ η ένταση σιγόβραζε, το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων αποφάσισε να παρέμβει. Έστειλε μια τριμελή αντιπροσωπεία μοναχών (μέλη της αδελφότητας του Παναγίου Τάφου) στο Σινά με σκοπό τη διαμεσολάβηση. Επισήμως, η κίνηση παρουσιάστηκε ως προσπάθεια «εἰρήνευσης» ανάμεσα στις δύο πλευρές. Ωστόσο, διεπράχθη σοβαρό διπλωματικό ατόπημα: το Πατριαρχείο εμφανώς τάχθηκε υπέρ των «ανταρτών» μοναχών και εναντίον του Ηγουμένου. Συγκεκριμένα, στην επίσημη ιστοσελίδα του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων δημοσιεύθηκε αναλυτική ενημέρωση μόνο για τη συνάντηση που είχαν οι εκπρόσωποί του με τους «Σιναΐτες Πατέρες» (την αντικαθεστωτική ομάδα των μοναχών), ενώ δεν έγινε καμία αναφορά στη συνάντηση με τον π. Δαμιανό . Με αυτό τον τρόπο, το Πατριαρχείο έδειξε έμμεσα την προτίμησή του και πήρε θέση υπέρ των μοναχών που είχαν εκδιωχθεί από τον Ηγούμενο. Σχετικά με τη συνάντηση με τον ίδιο τον Δαμιανό, αρκέστηκε να αναφέρει γενικόλογα ότι «προτρέπει και τις δύο πλευρές σε ενότητα». Η κίνηση αυτή εξόργισε τον Αρχιεπίσκοπο Σινά, που απομακρύνθηκε ακόμη περισσότερο από το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων .

Η διγλωσσία και η όψιμη ανάμειξη των Ιεροσολύμων αντί να σβήσει, φούντωσε τη φωτιά. «Το Πατριαρχείο άργησε να παρέμβει, και όταν το έκανε πήρε ανοιχτά θέση, με κίνδυνο να τινάξει το τιμόνι στον αέρα», σχολίασε δηκτικά εκκλησιαστικός συντάκτης. Από την άλλη πλευρά, το Οικουμενικό Πατριαρχείο φάνηκε να κρατά διαφορετική στάση. Σε ανακοίνωσή του, στις 29 Αυγούστου, το Φανάρι στήριξε τον Δαμιανό ως τον νόμιμο εκπρόσωπο και ηγούμενο της Μονής. Αυτή η δήλωση, παρότι διακριτική, εξέφραζε τη θεσμική προσήλωση στους ιερούς κανόνες: ένας εγγεγραμμένος Αρχιεπίσκοπος δεν μπορεί να καθαιρείται αυθαίρετα από μερίδα μοναχών χωρίς κανονική διαδικασία. Η Εκκλησία της Ελλάδος επίσης παρακολούθησε με ενδιαφέρον – ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Ιερώνυμος φέρεται, σε συνεννόηση με τον Οικουμενικό Πατριάρχη, να συμμετείχε σε παρασκηνιακές ζυμώσεις για εκτόνωση της κρίσης.

Τελικά, στις 8 Σεπτεμβρίου 2025, ήρθε η αποφασιστική εξέλιξη στο εκκλησιαστικό πεδίο: το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων ανακοίνωσε επίσημα την παύση του Αρχιεπισκόπου Δαμιανού από τον θρόνο της Μονής Σινά. Η Σύνοδος των Ιεροσολύμων, σε συνεδρία της, έλαβε ομόφωνη απόφαση να κηρύξει έκπτωτο τον Δαμιανό, λαμβάνοντας υπόψη (α) την απόφαση της Σιναϊτικής Αδελφότητας της 30ής Ιουλίου (για παύση του Ηγουμένου), (β) την επίσημη έγκληση/καταγγελία που υπέβαλαν οι μοναχοί περί «κανονικών παραπτωμάτων» του Ηγουμένου, και (γ) τη νεότερη επιστολή παραίτησης που ο ίδιος ο Δαμιανός απέστειλε. Στην ανακοίνωση τονίζεται ότι από τις 12 Σεπτεμβρίου και εξής, ο σεβαστός ιεράρχης θα φέρει τον τίτλο «Αρχιεπίσκοπος πρὸην Σινά, Φαράν και Ραϊθώ» – ένδειξη σεβασμού στην προχωρημένη ηλικία του και στη διάθεσή του να διευκολύνει τις διαδικασίες διαδοχής. Το Πατριαρχείο διαβεβαίωσε πως προτεραιότητά του είναι η ειρήνη και η ενότητα της Εκκλησίας, καλώντας παράλληλα τη Σιναϊτική Αδελφότητα να προχωρήσει σύμφωνα με την παράδοση στην εκλογή νέου Προκαθημένου. Έτσι, τυπικά τουλάχιστον, έκλεισε ο κύκλος του Δαμιανού στην ηγεσία της Μονής, ύστερα από 52 χρόνια.

Ο ρόλος της Αιγύπτου: Φιλελεύθερες διακηρύξεις ή προσπάθεια ελέγχου;

Πίσω από την εσωτερική εκκλησιαστική διαμάχη, πολλοί βλέπουν να διαδραματίζεται μια παράλληλη σκακιέρα γεωπολιτικών συμφερόντων. Η Μονή Σινά, εκτός από πνευματικό προπύργιο της Ορθοδοξίας, είναι τοποθετημένη σε αιγυπτιακό έδαφος (Νότιο Σινά) και υπόκειται στην κρατική κυριαρχία της Αιγύπτου. Το Κάιρο ανέκαθεν τηρούσε μια προσεκτική στάση, αναγνωρίζοντας το ιδιότυπο καθεστώς θρησκευτικής αυτονομίας της Μονής και την τεράστια πολιτιστική της αξία. Επισήμως, οι αιγυπτιακές αρχές δηλώνουν ότι σέβονται απόλυτα την θρησκευτική ελευθερία του τόπου – άλλωστε η Μονή είναι Μνημείο UNESCO – και επιθυμούν άριστες σχέσεις με την ελληνική κυβέρνηση . Ωστόσο, παρασκηνιακά, η κρίση στο Σινά φαίνεται να έδωσε στην Αίγυπτο μια ευκαιρία ή πρόφαση να αυξήσει τον έλεγχό της στην περιοχή. «Πολλοί κατηγορούν τον π. Δαμιανό ότι, με τον τρόπο του, ανοίγει την κερκόπορτα για να εισέλθει η Αίγυπτος στο μοναστήρι – κάτι που η Αίγυπτος αποζητά εναγωνίως, ψάχνει την αφορμή», σχολίασε εύστοχα ο δημοσιογράφος Δημήτρης Λυκούδης.

Πράγματι, εδώ και λίγα χρόνια, η κυβέρνηση του προέδρου Σίσι έχει εξαγγείλει ένα φιλόδοξο σχέδιο τουριστικής «ανάπλασης» του Νότιου Σινά, με έμφαση και στην περιοχή της Αγίας Αικατερίνης. Το πρότζεκτ, που αποκαλείται «Η Μεγάλη Μεταμόρφωση», στοχεύει στην προσέλκυση έως και 30 εκατομμυρίων τουριστών ως το 2028, με τεράστια οικονομικά οφέλη για την Αίγυπτο. Παρουσιάστηκε μάλιστα ως «δώρο της Αιγύπτου στον κόσμο και σε όλες τις θρησκείες» και «απαραίτητη βιώσιμη ανάπτυξη» για την τοπική οικονομία. Στην πράξη, όμως, εγείρονται σοβαρές ανησυχίες: το BBC κατέγραψε φόβους ότι η μαζική τουριστική ανάπτυξη θα αλλοιώσει την πολιτιστική και θρησκευτική κληρονομιά του Όρους Σινά, επιβάλλοντας αλλαγές χωρίς τη σύμφωνη γνώμη της τοπικής κοινότητας των Βεδουίνων. Ο ίδιος ο Δαμιανός είχε προειδοποιήσει ότι ο πραγματικός σκοπός της αιγυπτιακής πλευράς δεν είναι απλώς η διατήρηση του θρησκευτικού χαρακτήρα της περιοχής – όπως διακηρύσσει – αλλά η οικειοποίηση του χώρου και η μετατροπή του σε αξιοθέατο τύπου ‘θρησκευτικής Ντίσνεϋλαντ’ . Η Μονή, με τα κειμήλια και το κύρος της, βρίσκεται στο επίκεντρο αυτών των βλέψεων, καθώς η ‘μουσειοποίησή’ της θα απέφερε εκατομμύρια στα αιγυπτιακά ταμεία μέσω του τουρισμού.

Η νομική αντιπαράθεση δεν άργησε να ξεσπάσει. Τον Μάιο του 2025 σημειώθηκε μια εξέλιξη-σταθμός: στις 28/5/2025 δικαστήριο της Αιγύπτου (Εφετείο Ισμαηλίας) εξέδωσε απόφαση η οποία – όπως καταγγέλουν οι μοναχοί – ανέτρεπε το από αιώνων καθεστώς της Μονής. Η απόφαση αυτή ερμηνεύεται ότι ανοίγει τον δρόμο για την υπαγωγή της Μονής σε καθεστώς μουσείου (μουσειοποίηση) και τη μετατροπή της σε τουριστικό αξιοθέατο ‘φολκλόρ’. Οι ακριβείς λεπτομέρειες δεν δημοσιοποιήθηκαν, αλλά είναι σαφές ότι το αιγυπτιακό κράτος δοκίμασε τα όρια της αυτονομίας της Μονής μέσω της δικαστικής οδού. Η πλευρά Δαμιανού αντέδρασε εντόνως, υποβάλλοντας εφέσεις και κινητοποιώντας τη διεθνή κοινή γνώμη. Ήδη από τον Ιούλιο, ο νομικός Νικόλας Φαραντούρης (σύμβουλος της ελληνικής κυβέρνησης) απευθύνθηκε στην UNESCO ζητώντας να προστατευθεί το status της Αγίας Αικατερίνης. Το ζήτημα έλαβε διεθνή δημοσιότητα.

Στην Ελλάδα, η κρίση αυτή ερμηνεύτηκε και ως δοκιμασία ισχύος μεταξύ Αθήνας και Καΐρου για την πολιτιστική κληρονομιά. Ως απάντηση στη δικαστική απειλή, η ελληνική κυβέρνηση έλαβε μια ασυνήθιστη πρωτοβουλία: την 1η Αυγούστου 2025 ψήφισε νόμο που αναγνωρίζει για πρώτη φορά νομική προσωπικότητα στη Μονή Σινά εντός της ελληνικής έννομης τάξης. Συγκροτήθηκε ειδικό Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου, με ευρεία διακομματική στήριξη στη Βουλή, ώστε το μοναστήρι «από την ανυπαρξία να οδηγηθεί στην ύπαρξη» σε επίπεδο νομικών συναλλαγών . Όπως εξήγησε η αρμόδια υφυπουργός Παιδείας Σοφία Ζαχαράκη, η Μονή δεν έχει μέχρι σήμερα νομική προσωπικότητα στην Αίγυπτο – και η ικανοποίηση αυτού του αιτήματος αποτελεί κρίσιμο σκέλος της λύσης. «Είναι ο μίτος της Αριάδνης» σημείωσε, υποδηλώνοντας ότι η αναγνώριση του μοναστηριού στην Ελλάδα θα ενισχύσει την ελληνική θέση απέναντι στο Κάιρο. Πράγματι, στην Αθήνα εκτιμούν ότι η κίνηση αυτή λειτουργεί ως μοχλός πίεσης προς την αιγυπτιακή πλευρά για να αποδώσει και εκεί ανάλογα δικαιώματα στη Μονή, θωρακίζοντας τη λειτουργία της.

Αξίζει να σημειωθεί ότι ακόμη και εντός της Σιναϊτικής Αδελφότητας, οι απόψεις διχάστηκαν ως προς τη στάση έναντι της Αιγύπτου. Ο στενός συνεργάτης του Δαμιανού, επίσκοπος Πορφύριος (εκπρόσωπος της Μονής στην Αθήνα), καυτηρίασε δημοσίως την «αντικανονική πράξη» των δεκαπέντε μοναχών να ζητήσουν παύση ηγουμένου «στην κορύφωση του πολέμου» – παρομοιάζοντας δηκτικά ότι «όταν ο πόλεμος μαίνεται και κάποιοι θέτουν θέμα στρατηγού, η μοίρα του πολέμου είναι προδιαγεγραμμένη». Με άλλα λόγια, θεώρησε ότι οι «στασιαστές» μοναχοί επέλεξαν τη χειρότερη δυνατή συγκυρία (εν μέσω επίθεσης στα κεκτημένα της Μονής) για να προκαλέσουν ηγετικό κενό. Υπονόησε δε ότι ορισμένοι εξ αυτών ίσως ενήργησαν απερίσκεπτα, διευκολύνοντας άθελά τους τους αιγυπτιακούς σχεδιασμούς. Αυτό φάνηκε και από την παράγραφο Δ της επιστολής παραίτησης του Δαμιανού: δήλωσε ότι αίρει τα επιτίμια και δέχεται πίσω τους έντεκα μοναχούς, εφόσον δείξουν «έμπρακτη μεταμέλεια» δηλώνοντας ρητά την αντίθεσή τους στην απόφαση του αιγυπτιακού δικαστηρίου της 28/5/2025 και αποδεχθούν τον νέο ελληνικό νόμο 5224/2025. Ουσιαστικά, ο απερχόμενος ηγούμενος απαίτησε από τους πρώην αντιπάλους του να ταχθούν ξεκάθαρα υπέρ της υπεράσπισης του ειδικού καθεστώτος της Μονής. Αυτό φανερώνει ότι, σε τελική ανάλυση, και οι δύο «αντιμαχόμενες» πλευρές στο εσωτερικό της Μονής συνειδητοποιούν πως η απειλή εξωτερικής παρέμβασης (κρατικής ή πατριαρχικής) είναι η πλέον επικίνδυνη εξέλιξη.

Η ελληνική διπλωματική παρέμβαση και η λύση της «τιμητικής αποχώρησης»

Καθ’ όλη τη διάρκεια του θέρους, η ελληνική πολιτεία βάδισε σε τεντωμένο σκοινί: αφ’ ενός δεν επιθυμούσε να εμπλακεί ανοιχτά στα εσωτερικά εκκλησιαστικά ζητήματα μιας αυτοδιοίκητης Μονής, αφ’ ετέρου ανησυχούσε για τον κίνδυνο να χρησιμοποιηθεί η αναταραχή ως πρόσχημα από την Αίγυπτο για περαιτέρω παρέμβαση. «Παρακολουθούμε στενά, αλλά δεν εμπλεκόμαστε στα εσωτερικά της Μονής, καθώς ενέχουν τον κίνδυνο περαιτέρω περιπλοκής μιας υπόθεσης που προσπαθούμε να διαχειριστούμε σε συνεργασία με τις αιγυπτιακές αρχές», δήλωσε διπλωματικά ο ΥΠΕΞ Γιώργος Γεραπετρίτης. Στο παρασκήνιο, όμως, στήθηκε ένας έντονος διπλωματικός μαραθώνιος. Πληροφορίες αναφέρουν ότι πραγματοποιήθηκαν αλλεπάλληλες συσκέψεις στα ελληνικά υπουργεία Εξωτερικών και Παιδείας, όπου όλοι οι επιτελείς κατέληξαν ότι ο π. Δαμιανός, με την αδιάλλακτη στάση του, «προκαλούσε μόνον προβλήματα» και ότι η εξομάλυνση θα ερχόταν μόνο μέσω διαδοχής. Ακόμη και προσωπικοί φίλοι και σύμμαχοι του Αρχιεπισκόπου εντός κυβέρνησης άρχισαν να αποσύρουν τη σιωπηρή υποστήριξή τους, διαπιστώνοντας ότι ο ίδιος είχε καταστεί μέρος του προβλήματος.

Το πρώτο βήμα ήταν να βρεθεί μια φόρμουλα «τιμητικής εξόδου» για τον πολύπειρο ιεράρχη, ώστε να αποφευχθεί η εικόνα ήττας. Ο ίδιος ο Δαμιανός, αντιλαμβανόμενος ίσως την απομόνωσή του, αποφάσισε να συναινέσει σε μια ομαλή μετάβαση. Τη Δευτέρα 8 Σεπτεμβρίου 2025, με μια ιστορική επιστολή/ανακοίνωση, ο Αρχιεπίσκοπος Σινά προανήγγειλε την παραίτησή του από την Ηγουμενία και την Αρχιεπισκοπή. Στο κείμενο –διατύπωση σπάνιας ειλικρίνειας– ανέφερε ότι στις 12/9/2025 θα υποβάλει την παραίτησή του στη Σύναξη των Πατέρων, «ώστε να διευκολυνθεί η έως τότε λειτουργία της Μονής». Προκήρυξε δε Γενική Συνέλευση των μοναχών για την Κυριακή 14/9/2025, με μοναδικό θέμα την εκλογή νέου Ηγουμένου και Αρχιεπισκόπου Σινά. Ο 91 ετών ιεράρχης τόνισε την ανάγκη ενότητας της διασπασμένης αδελφότητας και ξεκαθάρισε ότι λόγοι υγείας δεν του επιτρέπουν να προεδρεύσει ο ίδιος – παραδίδοντας έτσι τα ηνία της διαδικασίας.

Η κρίσιμη τελευταία πράξη εκτυλίχθηκε με μια συντονισμένη επιχείρηση «εκκένωσης»: τις πρώτες μέρες του Σεπτεμβρίου, ελληνικό κυβερνητικό αεροσκάφος ναυλώθηκε για να μεταβεί στο Σινά. Το πρωί της 5ης Σεπτεμβρίου, μια ειδική πτήση Aegean απογειώθηκε από την Αθήνα με προορισμό το Σαρμ Ελ Σέιχ. Επικεφαλής ήταν η υφυπουργός Εξωτερικών Αλεξάνδρα Παπαδοπούλου και ο γενικός γραμματέας Θρησκευμάτων Γιώργος Καλαντζής, οι οποίοι μετέβησαν στο απομονωμένο μοναστήρι με αποστολή τη «σωστή παραλαβή» του Αρχιεπισκόπου και όσων μοναχών ή Ελλήνων πολιτών επιθυμούσαν να αποχωρήσουν. Η διπλωματική αυτή κίνηση είχε προσυμφωνηθεί με το Κάιρο, ώστε να μη φανεί ως παραβίαση της αιγυπτιακής κυριαρχίας. Πράγματι, την αυγή της 6ης Σεπτεμβρίου, το αεροσκάφος προσγειώθηκε στην Αθήνα μεταφέροντας τον π. Δαμιανό και άλλους εννέα μοναχούς από τη Μονή. Το ελληνικό ΥΠΕΞ ανακοίνωσε επίσημα ότι «η Ι.Μ. λειτουργεί κανονικά και είναι επισκέψιμη» πλέον – σηματοδοτώντας τη λήξη του ‘εμπάργκο’ επισκεπτών – και πως εντός των επόμενων ημερών θα δρομολογηθούν οι διαδικασίες για τη διαδοχή του Αρχιεπισκόπου Σινά, «σε εφαρμογή της δημόσια εκπεφρασμένης βούλησής του».

Καθ’ οδόν προς την οριστική λύση, αξίζει να επισημανθούν δύο λεπτομέρειες: πρώτον, ο Δαμιανός δεν παρέστη (ούτε επρόκειτο να παραστεί) στη συνεδρίαση της Συνόδου του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων στις 8/9, όπου είχε κληθεί για απολογία. Η ήδη δρομολογημένη αναχώρησή του για Αθήνα κατέστησε σαφές ότι η διαφορά θα λυνόταν ερήμην του, σε ανώτερο επίπεδο. Δεύτερον, ο Αρχιεπίσκοπος Σινά φρόντισε στην επιστολή του να αφήσει αιχμές κατά «εκκλησιαστικών κύκλων» που επιχειρούν παρεμβάσεις στη Μονή. Ήταν μια σαφής βολή προς όσους θεώρησε ότι υποκίνησαν ή εκμεταλλεύτηκαν την κρίση – δηλαδή, κυρίως το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων. Παράλληλα, όμως, υπογράμμισε «τον καθοριστικό ρόλο της Ελλάδας και του Οικουμενικού Πατριαρχείου στη στήριξη της Ορθοδοξίας στη Μ. Ανατολή», αναγνωρίζοντας έτσι τη στήριξη που έλαβε από Αθήνα και Φανάρι.

Σχέσεις με τους Βεδουίνους: Το άτυπο κλειδί ισχύος

Ένα από τα ισχυρότερα ‘χαρτιά’ του Αρχιεπισκόπου Δαμιανού υπήρξε ανέκαθεν η άριστη σχέση του με τη ντόπια φυλή Βεδουίνων που διαβιοί γύρω από τη Μονή. Από την εποχή του Ιουστινιανού (6ος αιώνας) μέχρι σήμερα, η φυλή των Τζεμπελίγια έχει αναλάβει παραδοσιακά την προστασία και εξυπηρέτηση του μοναστηριού της Αγίας Αικατερίνης. Οι Βεδουίνοι του Σινά – οι περισσότεροι φτωχοί και περιθωριοποιημένοι – εξασφαλίζουν τα προς το ζην εργαζόμενοι για τη Μονή, ως φύλακες, αγωγιάτες, αρτοποιοί, εργάτες ή οδηγοί στην έρημο. Ο π. Δαμιανός φρόντισε επί δεκαετίες να καλλιεργήσει δεσμούς εμπιστοσύνης με αυτούς τους ανθρώπους. Όπως σημειώνουν γνώστες της Μονής, «ο π. Δαμιανός διατηρεί άριστες σχέσεις με τους Βεδουίνους… Το σύνολο των Βεδουίνων ζει διότι στο παρελθόν ή στο παρόν έχουν μία σχέση συνεργασίας με το μοναστήρι… Αυτή τη σχέση την ‘υπογράφει’ ο π. Δαμιανός». Με άλλα λόγια, οι ντόπιοι εξαρτώνται άμεσα ή έμμεσα από τον Ηγούμενο, ο οποίος ενέκρινε όλες τις προσλήψεις και αναθέσεις εργασιών.

Αυτό το άτυπο πλέγμα συμμαχιών λειτούργησε ως ασπίδα για τη Μονή, ιδιαίτερα σε χαλεπούς καιρούς. Οι Βεδουίνοι θεωρούν ιερό χρέος την υπεράσπιση του μοναστηριού – και υπάρχουν καταγεγραμμένα περιστατικά στο παρελθόν όπου απέκρουσαν επίδοξους εισβολείς ή ειδοποίησαν εγκαίρως για κινδύνους. Στην παρούσα κρίση, η στάση των Βεδουίνων ήταν διακριτική αλλά κρίσιμη: παρέμειναν πιστοί στην κανονική ηγεσία του μοναστηριού, συνεχίζοντας την τροφοδοσία του με τρόφιμα και φάρμακα ακόμα και όταν οι πύλες ήταν κλειστές για άλλους. Είναι αξιοσημείωτο ότι, παρά τις έριδες, δεν αναφέρθηκε καμία σύγκρουση μοναχών-Βεδουίνων – κάτι που θα μπορούσε να έχει ανάψει επικίνδυνα φυτίλια στην περιοχή. Αυτό αποδίδεται στην πολιτική φρόνηση του Δαμιανού: ακόμη και οι αντίπαλοι μοναχοί δύσκολα θα μπορούσαν να αμφισβητήσουν τις αγαθές σχέσεις με τη φυλή που εξασφαλίζει τη βιωσιμότητα της Μονής. Για την επόμενη μέρα, λοιπόν, θεωρείται μείζον ζητούμενο η διατήρηση της στήριξης των Βεδουίνων. Κάθε νέος Ηγούμενος θα χρειαστεί να κερδίσει και τη δική τους εμπιστοσύνη – μια παράμετρος αφανής μεν, πλην όμως ζωτική για την ομαλότητα στο Θεοβάδιστο Όρος.

Προοπτικές για το μέλλον 

Η αποχώρηση του Αρχιεπισκόπου Δαμιανού – είτε ως παραίτηση είτε ως καθαίρεση, αναλόγως της οπτικής – ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην ιστορία της Μονής Σινά. Για πρώτη φορά μετά από μισό αιώνα, η αδελφότητα θα εκλέξει νέο ηγέτη. Η διαδικασία προβλέπεται να διεξαχθεί στις 14 Σεπτεμβρίου 2025 εντός της Μονής, παρουσίᾳ όλων των μοναχών (συμπεριλαμβανομένων και των μέχρι πρότινος «διαγραμμένων», αφού ο Δαμιανός ήρε τις ποινές). Αν όλα κυλήσουν ομαλά, το πιθανότερο είναι η εκλογή ενός νεότερου σε ηλικία ηγουμένου από το υπάρχον δυναμικό της Μονής, πιθανώς κάποιου που θα χαίρει ευρείας αποδοχής ως συμβιβαστική λύση. Η ενότητα της Σιναϊτικής Αδελφότητας είναι το πρώτιστο ζητούμενο – «η Γενική Συνέλευση πρέπει να καταστεί σημείο ενότητας και εκκίνησης για μια νέα περίοδο στη μακραίωνη ζωή της Μονής» τόνισε χαρακτηριστικά ο απερχόμενος ηγούμενος.