Εικαστικά

Η οροφή χαρακτηρίζεται συχνά ως “πέμπτος τοίχος” στον σημερινό κόσμο της εσωτερικής διακόσμησης, αλλά η εικονογραφία της οροφής δεν είναι κάτι καινούργιο. Αν και το ψευδαισθητικό στυλ των εικόνων οροφής, γνωστό στα ιταλικά ως “di sotto in sù”, που σημαίνει “από κάτω προς τα πάνω”, εμφανίζεται στη Βενετία του 16ου αιώνα, η οροφογραφία έχει τις ρίζες της στις τοιχογραφίες της αρχαίας Ρώμης. Οι ιστορικές οροφογραφίες  παρουσιάζουν συχνά έναν ουρανό trompe l’oeil που μοιάζει να επεκτείνεται σε δυσθεώρητα ύψη, καθώς και μυθολογικές ή βιβλικές μορφές. Σωζόμενα δείγματα βρίσκονται σε εκκλησίες και παλάτια της Ιταλίας, αλλά και στην υπόλοιπη Ευρώπη.

Τρεις από τους σημαντικότερους ιστορικούς καλλιτέχνες της Ιταλίας είναι φημισμένοι όχι μόνο για το ζωγραφικό τους έργο, αλλά και για τα εντυπωσιακά φρέσκο τους. Φρέσκο ή νωπογραφία ονομάζεται μια ιδιαίτερη τεχνική ζωγραφικής σε τοίχο, στην οποία το χρώμα απλώνεται σε υγρό σοβά. Οι νωπογραφίες οροφής των αναγεννησιακών καλλιτεχνών Αντρέα Μαντένια και Κορρέτζο βρίσκονται ακόμη  στη βόρεια Ιταλία, σε ένα παλάτι και έναν καθεδρικό ναό αντίστοιχα. Ο Τζοβάννι Μπαττίστα Τιέπολο, ένας καλλιτέχνης του ροκοκό που δούλεψε στο πνεύμα των μεγάλων δασκάλων της Αναγέννησης και του Μπαρόκ, δημιούργησε τοιχογραφίες τόσο στην Ιταλία όσο και στην Ισπανία. Ζωγράφισε, επίσης, τη μεγαλύτερη οροφογραφία του κόσμου σε ένα γερμανικό παλάτι.

Mantegna: Η Ζωγραφισμένη Αίθουσα

Ο Αντρέα Μαντένια [Andrea Mantegna, 1431-1506] γεννήθηκε κοντά στην Πάδοβα, μια πόλη πλούσια σε αρχαιότητες που του ενέπνευσε ένα δια βίου ενδιαφέρον για την κλασική τέχνη, καθορίζοντας το έργο του. Η σύζυγός του ανήκε στην οικογένεια των Μπελλίνι, μια εξέχουσα καλλιτεχνική οικογένεια της Βενετίας. Το έργο του Μαντένια χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερες συνθέσεις, που διακρίνονται για το γλυπτικό στυλ ζωγραφικής και τη μεγάλη προσοχή στις αναλογίες και την προοπτική.

Κατά τη διάρκεια της ζωής του, είχε μεγάλη εκτίμηση σε και επηρέασε άλλους διακεκριμένους καλλιτέχνες, όπως τον κουνιάδο του Τζοβάννι Μπελλίνι και τον Γερμανό Άλμπρεχτ Ντύρερ. Το 1460, ο Μαντένια διορίστηκε καλλιτέχνης της αυλής των ηγεμόνων της Μάντοβα, των Γκονζάγκα, όπου παρέμεινε για τρεις γενιές.

Η καλύτερη νωπογραφία του δημιουργήθηκε σε μια αίθουσα του παλατιού του Δούκα της Μάντοβα, μεταξύ 1465 και 1474. Η αίθουσα που βρίσκεται στο βορειοανατολικό τμήμα του κτιρίου ονομάζεται “Camera Picta” (“Ζωγραφισμένη Αίθουσα”), ενώ ήταν γνωστή και ως “Camera degli Sposi” (“Νυφικός Θάλαμος”). Ο Μαρκήσιος το χρησιμοποιούσε ως αίθουσα για να δέχεται κυβερνητικά στελέχη και ως επίσημο μέρος για συναντήσεις με μέλη της οικογένειας. Εικονογραφίες που εξυμνούν τους Γκονζάγκα και την αυλή τους καλύπτουν τους τοίχους με πληθωρικά τοπία που διαψεύδουν τα αρχιτεκτονικά όρια του δωματίου.

Το πιο γνωστό στοιχείο της αίθουσας είναι η καινοτόμος εικονογραφία της οροφής. Στον υποβλητικό ‘οφθαλμό’ απεικονίζεται ένας γαλανός ουρανός με λίγα σύννεφα. Γύρω από ένα κιγκλίδωμα είναι συγκεντρωμένα παιχνιδιάρικα putti (ερωτιδείς ή αγγελάκια), που ο ζωγράφος απέδωσε με έντονη προοπτική για να δημιουργήσει την αίσθηση μεγάλου ύψους.  Γυναικείες μορφές, ένα παγώνι και ένα φυτό σε γλάστρα περιλαμβάνονται επίσης στη γοητευτική εικόνα, η οποία πλαισιώνεται από γιρλάντες από φρούτα και φυλλώματα. Οι τεχνικοί και υφολογικοί πειραματισμοί του Μαντένια με την ψευδαισθητική κατασκευή του χώρου “έσπασαν τη γυάλινη οροφή” και ενέπνευσαν τους επόμενους καλλιτέχνες, ιδίως τον Κορρέτζο.

Correggio: Η ‘Κοίμηση της Θεοτόκου‘  

Γεννημένος ως Αντόνιο Αλλέγκρι [Antonio Allegri, 1489-1534], αλλά περισσότερο γνωστός με το όνομα της γενέτειράς του Κορρέτζο, ο καλλιτέχνης έγινε γνωστός κυρίως για τη φωτεινότητα και το θεϊκό φως που λούζει τις εικόνες του. Ο Κορρέτζο ζωγράφισε τέμπλα, αριστοτεχνικές ψευδαισθητικές τοιχογραφίες, μυθολογικές σκηνές και μικρότερης κλίμακας λατρευτικά έργα. Θεωρείται ο μεγαλύτερος ζωγράφος της περιοχής της Εμίλια-Ρομάνια και ότι δημιούργησε τα σπουδαιότερα έργα του δουλεύοντας στην πόλη της Πάρμας.

Στην Πάρμα δημιούργησε τρεις οροφογραφίες, από τις οποίες ξεχωρίζει η ‘Κοίμηση της Θεοτόκου’ στον οκταγωνικό τρούλο του ρωμανικού καθεδρικού ναού της πόλης, που ολοκληρώθηκε το 1530. Οι τέσσερεις προστάτες άγιοι της Πάρμας – ο Άγιος Βερνάρδος ντελ Ουμπέρτι, ο Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής, ο Άγιος Ιωσήφ και ο Άγιος Ιλαρίων – είναι ζωγραφισμένοι σε ψεύτικα κελύφη στα τόξα στήριξης του τρούλου. Πάνω από αυτά, υπάρχει ένα ψεύτικο παραπέτο, παρόμοιο με αυτό του Μαντένια, μπροστά από το οποίο στέκονται οι δώδεκα Απόστολοι.

Μεταξύ των μορφών που βρίσκονται πάνω από το παραπέτο διακρίνεται η Παναγία να ανέρχεται στον ουρανό. Προκειμένου να είναι ορατή στον κόσμο που έρχεται από τη σκάλα που οδηγεί από τον κυρίως ναό προς την Αγία Τράπεζα, η μορφή της Θεοτόκου τοποθετήθηκε στη δυτική πλευρά του τρούλου και όχι στο κέντρο του. Η Μαρία, με ροζ χιτώνα και μπλε μανδύα, βρίσκεται στη βάση μιας λαμπρής, φαινομενικά άπειρης σπείρας από αγγέλους, χερουβείμ και σύννεφα.

Αριστερά της Μαρίας βρίσκονται οι πατριάρχες με επικεφαλής τον Αδάμ. Διακρίνονται ο Δαυίδ με το κεφάλι του Γολιάθ, ο Αβραάμ μαζί με τον γιο του Ισαάκ και τον αμνό της θυσίας, καθώς και ο Ιακώβ. Δεξιά της βρίσκεται η Εύα, περιστοιχισμένη από διάφορες άλλες γυναικείες μορφές, η οποία κρατά ένα μήλο με πράσινο βλαστό, σύμβολο σωτηρίας σε αυτό το πλαίσιο.

Η ταυτότητα της κεντρικής φιγούρας του θόλου που φωτίζεται από ουράνιο φως αποτελεί ακόμα αντικείμενο ατέρμονων διχογνωμιών. Ορισμένοι μελετητές υποστηρίζουν ότι είναι ο Χριστός, που κατεβαίνει για να συναντήσει την Παρθένο. Άλλοι θεωρούν ότι πρόκειται για άγγελο που συνοδεύει την άνοδο της Θεοτόκου, επειδή η μορφή δεν έχει χαρακτηριστικά που συνδέονται με τον Χριστό, όπως γένια ή στίγματα. Επιπλέον, η μορφή με την ασυνήθιστη στάση  φοράει πράσινο και λευκό, χρώματα που δεν συνδέονται με αναπαραστάσεις του Χριστού.

Tiepolo: Η μεγαλύτερη τοιχογραφία του κόσμου

Οι τοιχογραφίες του Κορρέτζο αποτέλεσαν σπουδαία πηγή έμπνευσης για τους συναδέλφους του στην Ιταλία και στο εξωτερικό, κατά τη διάρκεια της εποχής του μπαρόκ και του ροκοκό. Ο Τζοβάννι Μπαττίστα Τιέπολο [Giovanni Battista Tiepolo, 1696-1770] ανήκε σε επιφανή βενετσιάνικη οικογένεια. Θεωρείται ο μεγαλύτερος νωπογράφος της εποχής του, διευρύνοντας τα όρια του μέσου με τα τεχνικά του χαρίσματα και τις θεατρικές του συνθέσεις. Οι σύνθετες αφηγήσεις του περιλαμβάνουν μορφές με εξαιρετικά ενδύματα και είναι δοσμένες με θαυμαστή φαντασία. Ο Τιέπολο ήταν επίσης καινοτόμος σχεδιαστής, του οποίου τα χαρακτικά κυκλοφόρησαν ευρέως. Πολλοί από τους πίνακές του ήταν προπαρασκευαστικά έργα για τις τοιχογραφίες του ή αντίγραφα των τελειωμένων έργων.

Το μεγαλύτερο καλλιτεχνικό επίτευγμα του Τιέπολο βρίσκεται στη Γερμανία, συγκεκριμένα στη βαυαρική πόλη Βούρτσμπουργκ (Würzburg), όπου και η Οικία Βούρτσμπουργκ, ένα αρχιτεκτονικό αριστούργημα που κατασκευάστηκε για τον κυβερνώντα πρίγκιπα-επίσκοπο. Τη μεγαλοπρεπή σκάλα των τριών ορόφων της σκεπάζει ο “Απόλλωνας και οι τέσσερις ήπειροι”, έργο που φιλοτεχνήθηκε από τον Τιέπολο μεταξύ 1750 και 1753. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη οροφογραφία στον κόσμο.

Το έργο συνδυάζει τον μύθο με τη σύγχρονη πολιτική. Με σχολαστικότητα ανάλογη με αυτήν που έδειχνε ο Κορρέτζο στη δική του σύνθεση, ο Τιέπολο σχεδίασε πλήθος οπτικές γωνίες, σύμφωνα με την πιθανή πορεία ενός επισκέπτη στη σκάλα. Στη σύνθεση δεσπόζει ένας τεράστιος ουρανός, όπου διακρίνονται οι Ολύμπιοι θεοί. Ο Απόλλων, ο θεός του ήλιου και των τεχνών, ετοιμάζεται για την καθημερινή του διαδρομή με το άρμα του, για να φέρει φως στον κόσμο – στο έργο, ο καλλιτέχνης παρομοιάζει τον Απόλλωνα με τον πρίγκιπα-επίσκοπο. Οι Ώρες, γυναικείες μορφές που απεικονίζονται με φτερά πεταλούδας, πηγαίνουν τα άλογα στον Απόλλωνα, ενώ ερωτιδείς σπρώχνουν το χρυσό άρμα μέσα από τα σύννεφα. Άλλοι θεοί παρόντες είναι ο Δίας, ο Άρης, ο Ερμής και η Αφροδίτη.

Το κεντρικό τμήμα της σύνθεσης πλαισιώνεται από βινιέτες γύρω από τα γείσα, που συμβολίζουν τις τέσσερεις ηπείρους του γνωστού κόσμου την εποχή του Τιέπολο: Αφρική, Αμερική, Ασία και Ευρώπη. Οι αντίστοιχες μορφές των τριών πρώτων είναι ντυμένες με ευφάνταστα φορέματα συνοδευόμενες από εξωτικά ζώα. Η ευρωπαϊκή σύνθεση είναι τοποθετημένη έτσι ώστε να αποτελεί την κορύφωση της εμπειρίας θέασης και παρουσιάζει την αυλή του Βούρτσμπουργκ. Υπάρχει ακόμη και ένα πορτρέτο του πρίγκιπα-επισκόπου, που το κρατούν οι προσωποποιήσεις της Φήμης και της Δόξας.

Αυτές οι τρεις μνημειώδεις εικονογραφίες οροφής αντιπροσωπεύουν το αποκορύφωμα της λαμπρής τέχνης των τριών Ιταλών καλλιτεχνών. Ο Μαντένια, ο Κορρέτζο και ο Τιέπολο δημιούργησαν αριστουργήματα που μάγεψαν, κατέπληξαν και ενέπνευσαν τόσο τον απλό κόσμο όσο και τους συναδέλφους τους καλλιτέχνες. Οι οροφογραφίες είναι μια υπενθύμιση για να συνεχίσουμε να κοιτάμε ψηλά.

Της Michelle Plastrik

Της Τόνιας Α. Μανιατέα

Αφού φορτώνουν την Αφροδίτη στη γαλλική κορβέτα «Estafette» και αφήνουν πίσω τους το νησί, ο γραμματέας της πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη, υποκόμης ντε Μαρσελλούς (de Marcellus), δίνει εντολή για τελικό προορισμό την Κωσταντινούπολη, όπου πρέπει να παραδοθεί το άγαλμα. Προηγουμένως όμως έχει να διεκπεραιώσει κάτι ….μικροδουλειές.

Μια Οδύσσεια με προορισμό την Κωνσταντινούπολη

Έτσι, το πλοίο με το πολύτιμο απόκτημα στ΄ αμπάρι του προσεγγίζει πρώτα τη Σιδώνα, όπου ο διπλωμάτης επισκέπτεται τη γοητευτική λαίδη Έστερ Στάνχοουπ (Hester Stanhope) κι έπειτα, μέσω Συρίας, Παλαιστίνης, Αιγύπτου, Ρόδου και Κυκλάδων, μπαίνει στον Πειραιά, όπου «δένει», με στόχο να επισκεφθεί στο σπίτι του, στα πόδια της Ακρόπολης, τον συμπατριώτη του, πρόξενο Φοβέλ (Louis-François-Sébastien Fauvel). Οι δυο τους μοιράζονται την ίδια εμμονή για τις ελληνικές αρχαιότητες. Ο Φοβέλ με το πρόσχημα της λήψης εκμαγείων, που θα βοηθήσουν στην παραγωγή πιστών αντιγράφων για την πατρίδα του, έχει πλημμυρίσει το σπίτι του με πολύτιμα ευρήματα, που έχουν φέρει στο φως ερασιτεχνικές ανασκαφές στην ελληνική γη. Κάμποσα από τα αυθεντικά θα τα φυγαδεύσει στη Γαλλία. Η εποχή της κατάρρευσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας προσφέρει μοναδική ευκαιρία στους ξένους αρχαιοθήρες, που επισκέπτονται σωρηδόν την Ελλάδα. Ο τόπος είναι καθημαγμένος, ο λαός ταλαιπωρημένος, ακαλλιέργητος, αγνοεί την αξία της κληρονομιάς των προγόνων του, την οποία βλέπει ως μέσο βιοπορισμού. Τα χωράφια «ξεβράζουν» πολύτιμα σπαράγματα των αρχαίων χρόνων. Έως ότου η χώρα αποδεσμευτεί από τον οθωμανικό ζυγό και στηθεί ένα στοιχειώδες κράτος για να μπουν οι πρώτοι κανόνες προστασίας της αρχαιοελληνικής κληρονομιάς και αποτροπής της διασποράς της, οι γεωργοί πουλούν τα ευρήματα όσο όσο στους ενδιαφερόμενους μουστερήδες του εξωτερικού. Το πρώτο μισό του αιώνα στην άρτι απελευθερωθείσα Ελλάδα εγκαινιάζεται η συστηματική αρχαιολογία από τις ξένες σχολές. Η ιστορία, βέβαια, θα περιγράψει αργότερα αυτές τις ανασκαφές με έναν ακριβέστερο όρο: «αριστοκρατικές θησαυροθηρίες». Ο ντε Μαρσελλούς, πάντως, στο ξέχειλο από αρχαιοελληνικά ευρήματα σαλόνι του Φοβέλ, νιώθει σαν σε παιδική χαρά… Μελετά, θαυμάζει, καταγράφει. Η παραμονή του στην Αθήνα θα πάρει καιρό.

Μία πρόσκληση του άρχοντα Θωμά Χωματιανού Λογοθέτη προς τον υποκόμη να επισκεφθεί την εξοχική του κατοικία στο Δρακονήσι (Λαγονήσι, κατά τον Καμπούρογλου) γίνεται με χαρά αποδεκτή και ο Γάλλος βρίσκεται για κάμποσες μέρες να απολαμβάνει τη συντροφιά των θυγατέρων του Έλληνα οικοδεσπότη. Όταν θα επιστρέψει στον Πειραιά για να αποπλεύσει, το καλοκαίρι θα βαδίζει πια προς το τέλος του και στο μεταξύ, η όμορφη Αφροδίτη θα εξακολουθεί τον μακάριο ύπνο στο τόσο ευαίσθητο για κείνη υγρό αμπάρι της κορβέτας… Αλλά και πάλι, δεν μπαίνει φρένο στην περιπέτειά της. Γιατί ο ντε Μαρσελλούς βρίσκει την ευκαιρία να πλεύσει ως την Πελοπόννησο και να επισκεφθεί την Ελευσίνα και την Κόρινθο. Στην επιστροφή, θα κάνει πάλι μια μακρά στάση στον Πειραιά, επειδή κατά την προηγούμενη επίσκεψή του στην Αθήνα δεν είχε προλάβει να αναρριχηθεί στο τρελοβούνι, τον Υμηττό, ούτε και να πάει στον Μαραθώνα, που τόση αίγλη κουβαλάει από την αρχαιότητα…

Κι όταν όλα αυτά τελειώσουν, έρχεται πια η σειρά της ξεσπιτωμένης θεάς. Ύστερα από περιπλάνηση μηνών που μοιάζουν με αιωνιότητα, η «Estafette» θα βάλει ρότα προς το λιμάνι της Σμύρνης, όπου Αφροδίτη και λοιπά πολύτιμα ευρήματα θα μεταφορτωθούν στο πλοίο «Lionne» για να ταξιδέψουν επιτέλους για την Κωνσταντινούπολη. Αλλά εκείνη δεν θα καταλήξει στους Οθωμανούς. Άλλωστε, η Υψηλή Πύλη έχει ήδη τροφοδοτήσει τους Γάλλους με φιρμάνι, που τους αναγνωρίζει ως ιδιοκτήτες της. Την 1η Μαρτίου, η ακριβή, η πολύτιμη θεά, που όλον αυτόν τον καιρό «όργωνε» το Αιγαίο, θα παραδοθεί στον Γάλλο πρέσβη, Σαρλ Φρανσουά ντε Ριφαρντώ, μαρκήσιο του Ριβιέρ (Charles François de Riffardeau, marquis de Rivière) κι από κει στον αρχαιόφιλο βασιλιά Λουδοβίκο ΙΗ΄, ο οποίος δεν χάνει ευκαιρία να αυξήσει το γόητρο της Γαλλίας, εμπλουτίζοντας τις προθήκες του Λούβρου…

Αυτό το τελευταίο απόκτημά του, η Αφροδίτη, που έχει σηκωθεί σχεδόν ακέραιη από τον μακραίωνο ύπνο της στη γη της Μήλου, θα έχει ήδη υποστεί τον πρώτο ακρωτηριασμό της, ώσπου να καταλήξει στην αυλή του Λουδοβίκου. Κι εκεί, θα την… αποτελειώσει ο ίδιος ο Γάλλος βασιλιάς με έναν δραματικό τρόπο. Η περιπέτεια του περίφημου αρχαιοελληνικού αγάλματος ξεκινά ένα ανοιξιάτικο πρωινό…

Πολύφερνη νύφη για παθιασμένους αρχαιοθήρες

Στις αρχές του Απριλίου του 1820 ο Μηλιός αγρότης, Γιώργος Κεντρωτάς, προετοιμάζοντας για σπορά το χωράφι του (κοντά στο τμήμα των τειχών της αρχαίας πόλης του νησιού), ξεριζώνει ξερούς κορμούς δένδρων. Χτυπώντας με την τσάπα του μια ρίζα, ακούει έναν «κούφιο» ήχο και διαπιστώνει ότι από κάτω χάσκει υπόγεια στοά, όπου μπαίνει για εξερεύνηση. Στο βάθος της στοάς στέκει ένα θηριώδες γυναικείο άγαλμα (το ύψος του ξεπερνά τα δύο μέτρα) από μάρμαρο σε εξαιρετική κατάσταση, με τους προεξέχοντες βραχίονές του να διατηρούνται άθικτοι. Τα άκρα κάτω από τους αγκώνες λείπουν. Το επάνω μέρος του σώματος είναι γυμνό. Το κάτω καλύπτεται από ένα λεπτό ρούχο. Ο Κεντρωτάς ψάχνει για τους αποκολλημένους πήχεις του αγάλματος, ή και για άλλα αρχαία ευρήματα, αλλά δεν βρίσκει τίποτα.

Σε δημοσίευμά της τής 25ης Απριλίου του 1929, με το οποίο περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο αποκαλύφθηκε το άγαλμα, η εφημερίδα «Ελεύθερον Βήμα» αποφαίνεται: «…Το σπήλαιον δεν ήτο προφανώς τόπος λατρείας, αλλά κρύπτη εις την οποίαν κάποιος πλούσιος προ χιλιετηρίδων έκρυψε την Αφροδίτην του, όταν είδε τα πανιά των βαρβάρων πειρατών να προβάλλουν εις τον ορίζοντα…».

Ο συντάκτης του άρθρου υποθέτει ότι ο πλούσιος ιδιοκτήτης του αγάλματος και οι οικείοι του πιάστηκαν αιχμάλωτοι από τους πειρατές ή και σφαγιάσθηκαν, αφήνοντας «ορφανό» και απροστάτευτο το κρυμμένο γλυπτό έως ότου το εντοπίσουν κάποιοι άλλοι, που μπήκαν στη στοά από άγνωστη δίοδο, και το συλήσουν, καθώς όπως αποφάνθηκαν οι μελετητές της Αφροδίτης, η θεά έφερε στ΄ αφτιά της ακριβά σκουλαρίκια.

Η είδηση ανεύρεσης του αγάλματος κυκλοφορεί στο νησί με ταχύτητα φωτός. Η Μήλος είναι τόπος με εντυπωσιακή «παραγωγή» σε αρχαία ευρήματα, γεγονός που οφείλεται στην άνω του μέσου όρου οικονομική κατάσταση των κατοίκων της από τους αρχαϊκούς χρόνους (7ος – 6ος αι. π.Χ.) όταν αποτελούσε το κέντρο δημιουργίας σφραγιδόλιθων από στεατίτη. Αλλά κι ακόμη παλιότερα, από τη μυκηναϊκή ακόμη εποχή, η Μήλος με κύριο οικισμό τη Φυλακωπή, θα γνωρίσει τεράστια ακμή ως κέντρο του κυκλαδικού πολιτισμού. Και τώρα, στα χρόνια της εκπνοής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τα καλλιτεχνήματα του παρελθόντος της έχουν προσελκύσει το ενδιαφέρον των Ευρωπαίων αρχαιολατρών, που σπεύδουν να ανακαλύψουν και να καρπωθούν ό,τι προλαβαίνουν. Και αμφορείς και αγαλματίδια και νομίσματα… Το πρώτο μισό του 19ου αι. η διασπορά ελληνικών αρχαιοτήτων της Μήλου στα διεθνή μουσεία είναι ήδη εντυπωσιακή. Σκάβουν ανεξέλεγκτα και ό,τι βρίσκουν, το παίρνουν, εξασφαλίζοντας εύκολα μία άδεια από την Υψηλή Πύλη. Αλλά και να μην εξασφαλίσουν την άδεια, δεν πτοούνται… Ωστόσο, ένα τέτοιο άγαλμα! Ούτε που μπορούσαν να φανταστούν ότι θα κρύβεται στα σπλάχνα του νησιού!

Το άγαλμα χωρίζεται σε δύο κομμάτια (με σημείο τομής τους μηρούς) που προσαρμόζονται σ΄ έναν σιδερένιο άξονα. Ο Κεντρωτάς, με τη βοήθεια γεωργών των παρακείμενων χωραφιών, «σπάει» τα δύο μέλη και τα μεταφέρει στον στάβλο του. Η είδηση του ευρήματος έχει διαρρεύσει σε όλο το νησί και κάποιοι περίεργοι χωρικοί, σπεύδουν στον στάβλο να το δουν. «Μα, δύο μέτρα άγαλμα;». Αυτή την εποχή, ήπια άνοιξη στο Αιγαίο, το νησί βρίθει ξένων θησαυροθήρων. Τα εδάφη του είναι ανασκαλεμένα από λαθρανασκαφές ή έστω, ανασκαφές με άδειες των Οθωμανών.

«Ακριβώς επί τα ίχνη της ανακαλύψεως αυτής» καταπλέει στο λιμάνι της Μήλου ένα γαλλικό πλοίο και ανάμεσα στους αξιωματικούς που βγαίνουν στην ξηρά είναι ο σημαιοφόρος του σκάφους, βοτανολόγος στο επάγγελμα Ζιλ Ντυμόν ντ΄ Ουρβίλ (Jules Dumont d’ Urville). Με το πρόσχημα της αναζήτησης σπάνιων φυτών, «απλώνει» την έρευνά του προς τον στάβλο του Κεντρωτά και μένει έκθαμβος από το εύρημα (όταν σε λίγο η χώρα απελευθερώνεται, ο ελληνικός Τύπος πλημμυρίζει δημοσιεύματα, σύμφωνα με τα οποία, «ο ντ΄ Ουρβίλ υπήρξε πράκτωρ των Γάλλων, με αποστολή τον εντοπισμό και τη συλλογή αρχαίων θησαυρών προς εμπλουτισμόν της συλλογής του βασιλέως»). Το ποσό που θέλει ο Κεντρωτάς για να δώσει το άγαλμα είναι 1200 φράγκα, αλλά ο Γάλλος δεν τα έχει. Δίνει 400 που κρατά επάνω του ως αρραβώνα και σπεύδει να βρει τα υπόλοιπα. Ζητά δανεικά από τον καπετάνιο του πλοίου του, αλλά εκείνος του ξεκαθαρίζει πως δεν ήρθε στη Μήλο για να αγοράσει αγάλματα κι επιπλέον πως έχει ήδη ένα βαρύ φορτίο στο σκάφος και δεν προτίθεται να του προσθέσει κι έναν τέτοιο μαρμάρινο όγκο! Πείθεται όμως να τον αφήσει να φύγει αμέσως για την Κωνσταντινούπολη και να ενημερώσει τον Γάλλο πρέσβη.

Αλλά το ταξίδι του ντ΄ Ουρβίλ διαρκεί περισσότερο απ΄ όσο μπορεί ο νησιώτης γεωργός να περιμένει. Καθώς έχουν εμφανιστεί κάμποσοι πελάτες για το πολύτιμο εύρημά του, αθετεί την υπόσχεση στον Γάλλο σημαιοφόρο και το πουλάει σε έναν Έλληνα ιερέα, ο οποίος στο μεταξύ το έχει δει, έχει υπολογίσει την τεράστια αξία του κι έχει πάρει «το πράσινο φως» από τον προκαθήμενο της ελληνορθόδοξης εκκλησίας να το αγοράσει, ακόμα και σε ποσό μεγαλύτερο των 1200 φράγκων, που ζητούσε από τον Γάλλο ο αγρότης. Ο ιερέας πληρώνει και στέλνει ένα πλοιάριο να φορτώσουν το άγαλμα.

Μάχη πριν την Επανάσταση – «Θα είναι πιο όμορφη χωρίς χέρια»…

Όταν ο νέος απεσταλμένος της Γαλλίας, υποκόμης ντε Μαρσελλούς (de Marcellus), γραμματέας της πρεσβείας, φτάνει στο λιμάνι της Μήλου με το ζητούμενο ποσό και τις ευλογίες του πρέσβη, το κάτω κομμάτι της Αφροδίτης έχει ήδη φορτωθεί στο πλοίο της εκκλησίας. Το επάνω, περιμένει τη σειρά του στην παραλία… Άνθρωποι του νησιού παρακολουθούν τη φόρτωση, αλλά οι Γάλλοι, διαμαρτυρόμενοι ότι εκείνοι «έκλεισαν» πρώτοι το εύρημα και συνεπώς τους ανήκε, ορμούν με τη βία να το αρπάξουν. Και τότε επεμβαίνουν οι ντόπιοι για να εμποδίσουν την αρπαγή. Λίγα χρόνια μετά, δημοσιεύματα του Τύπου περιγράφουν: «η παραλία της Μήλου έγινε σκηνή μιας από τας πρώτας μάχας της απελευθερώσεως. Ίσως έσπασαν μερικά κεφάλια και μύτες, αλλά ατυχώς! Η Αφροδίτη έχασε τους βραχίονάς της μέσα εις τον θόρυβον και την συμπλοκήν». Για εκατοντάδες νεκρούς κατά την συγκεκριμένη εμπλοκή, θα κάνει αναφορά στο έργο του ο ιστορικός Δ. Φωτιάδης, γεγονός που δεν επιβεβαιώνεται από άλλη σωζόμενη πηγή.

Όσο για την κατάληξη, παρότι τα ημερολόγια τόσο του ελληνικού, όσο και του γαλλικού πλοίου δεν αναφέρουν κάτι για το περιστατικό, μαρτυρίες των χρονικογράφων της εποχής θέλουν τους Γάλλους ναύτες να ορμούν στο ελληνικό και να αρπάζουν με τη βία το επάνω κομμάτι του αγάλματος, φορτώνοντας ταυτόχρονα συνάδελφοί τους στην κορβέτα και το κάτω. Μέσα στον πανικό, σπάει στο ύψος του μπράτσου ο δεξιός βραχίονας της θεάς και πέφτει στη θάλασσα, ενώ ο αριστερός υφίσταται σοβαρές φθορές. Γρήγορα γρήγορα οι Γάλλοι ναύτες σηκώνουν άγκυρα και απομακρύνονται από την ακτή. Τώρα που άφησαν τη Μήλο με το άγαλμα στην κατοχή τους, δεν κινδυνεύουν. Θα ακολουθήσουν το μακρύ δρομολόγιο με τις πάμπολλες στάσεις, που χάραξε ο ντε Μαρσελλούς. Άνοιξη του 1820 φεύγουν από τη Μήλο, μία χειμωνιάτικη νύχτα του 1821 θα φτάσουν στην Κωνσταντινούπολη! Λέγεται μάλιστα ότι ο πρέσβης εκείνο το ίδιο βράδυ της άφιξης ανεβαίνει στο πλοίο και μένοντας έκθαμβος από το γλυπτό, δίνει εντολή στον κυβερνήτη να αποπλεύσει χωρίς χρονοτριβή για τη Γαλλία, φοβούμενος ενδεχόμενη απώλεια…

Με τούτα και με κείνα μπαίνει Μάιος και κάποτε πια η Αφροδίτη, ταλαιπωρημένη, πληγωμένη από την περιπέτεια, καταλήγει στο παλάτι του Λουδοβίκου ΙΗ’. «Ο νεαρός ναυτικός, Ντυμόν ντ’ Ουρβίλ, ο “ηθικός αυτουργός” όλης αυτής της περιπέτειας της Αφροδίτης, εκλήθη ενώπιον του μονάρχου, όστις του απένειμε το παράσημον του ιππότου του αγίου Λουδοβίκου και του εδώρισεν ένα καλλιτεχνικώς τυπωμένον και χρυσόδετον βιβλίον περί αιγυπτιακής τέχνης. Συνέστησε, δε, την ταχείαν προαγωγήν του νεαρού σημαιοφόρου, όστις κατά το μετέπειτα στάδιον ανεδείχθη εις ιστορικόν πρόσωπον» δημοσιεύει το «Ελεύθερον Βήμα».

Σχετικά δε με το θαυμαστό απόκτημά του, ο Λουβοδίκος παίρνει μία εντελώς ανερμήνευτη, αψυχολόγητη απόφαση… Προσέχοντας τις βλάβες στον αριστερό βραχίονα του αγάλματος, και λίγο πριν το στείλει στο μουσείου του Λούβρου, δίνει εντολή να αποκολληθεί εντελώς από τον κορμό ο τραυματισμένος βραχίονας! «Θα ήταν ωραιότερο χωρίς βραχίονες, παρά με πρόσθετα μέλη (!)» αποφαίνεται…

Έκτοτε, διακόσια και πλέον χρόνια, η Ελληνίδα θεά κοσμεί το βάθρο της στο ξένο μουσείο. Πριν από καμμία 15αριά χρόνια, έρευνα για τη δημοφιλία των εκθεμάτων του Λούβρου, αποκάλυψε ότι ο κύριος όγκος των επισκεπτών του μουσείου έρχονταν πρώτα για τη Μόνα Λίζα κι ύστερα για την Αφροδίτη της Μήλου. Την επόμενη χρονιά, το άγαλμα αποσύρθηκε για συντήρηση. Για καιρό πολύ, η θεά δεν κοσμούσε την περίοπτη θέση στην οποία ήταν τοποθετημένη για να διευκολύνει την πρόσβαση των επισκεπτών. Η μέτρηση δημοφιλίας, ωστόσο, έδινε πάντα το ίδιο αποτέλεσμα. Οι επισκέπτες έρχονταν πια για να δουν έστω το βάθρο της!

ΠΗΓΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ ΚΑΙ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ

«Οι αρχαιότητες στα χρόνια της επανάστασης», Σοφία Ματθαίου-Αθηνά Χατζηδημητρίου (Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών/Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών, Αθήνα 2022)

«Ελληνικός Πολιτισμός», Brian A. Sparkes (Ινστιτούτο Βιβλίου – Α. Καρδαμήτσα, Αθήνα 2002)

«Το έθνος και τα ερείπιά του – Αρχαιότητα, αρχαιολογία και εθνικό φαντασιακό στην Ελλάδα», Γιάννης Χαμηλάκης (Εκδόσεις του εικοστού πρώτου, Αθήνα 2012)

«Ιστορία των Αθηναίων», Δημητρίου Γρ. Καμπούρογλου (Εκδόσεις ΠΑΛΜΟΣ, Αθήνα 1995

Αρχείο Τ. Α. Μανιατέα

Από την αρχαιότητα, τα βιτρώ ή υαλογραφίες παραθύρων εκτιμούνταν για την ομορφιά τους. Με τη δημιουργία ιερών παραθύρων σε οίκους λατρείας, αυτή η μορφή τέχνης έφτασε στο απόγειό της κατά τον Μεσαίωνα, εμπνέοντας τους πιστούς με τις φωτεινές αφηγήσεις τους. Με το πέρασμα των αιώνων, το βιτρώ έγινε στοιχείο ιδιωτικών κατοικιών, αργότερα αναβίωσε και τελικά εντάχθηκε σε μουσειακές συλλογές σε όλο τον κόσμο.

Για την κατασκευή βιτρώ, αναμειγνύονται άμμος και τέφρα ξύλου, τα οποία στη συνέχεια λιώνουν. Το υγρό αυτό, όταν ψύχεται, γίνεται γυαλί. Για να δημιουργηθεί γυαλί με χρώμα, στο μείγμα προστίθενται συγκεκριμένα μέταλλα σε σκόνη, ενώ αυτό βρίσκεται σε λιωμένη κατάσταση. Για τη δημιουργία ενός πίνακα βιτρό, κομμάτια χρωματιστού γυαλιού τοποθετούνται πάνω σε ένα σχέδιο που σχεδιάζεται σε έναν πίνακα. Για την περαιτέρω συναρμολόγηση απαιτείται η τοποθέτηση των άκρων του γυαλιού σε οδηγούς μολύβδου και στη συνέχεια η συγκόλληση μεταξύ τους για την ενίσχυση του παραθύρου.

Τα απομνημονεύματα του Αγίου Γερμανού

Το μεσαιωνικό υαλογράφημα «Το όραμα του Αγίου Γερμανού των Παρισίων» προέρχεται από το Αββαείο του Saint-Germain-des-Prés. Αυτό το ισχυρό παρισινό Αββαείο Βενεδικτίνων ιδρύθηκε τον 6ο αιώνα και αργότερα ονομάστηκε προς τιμήν του Αγίου Γερμανού. Ο Germain (Ζερμέν) γεννήθηκε στη Βουργουνδία και στη συνέχεια έγινε επίσκοπος του Παρισιού. Ένα από τα μεγάλα επιτεύγματά του ήταν να πείσει τον κοσμικό Μεροβίγγειο βασιλιά Χιλδεβέρτο Α΄ να ακολουθήσει μια πιο χριστιανική ζωή. Ως αποτέλεσμα, ο Ζερμέν βοήθησε τον Χιλδεβέρτο να χρηματοδοτήσει την οικοδόμηση του μεγάλου αβαείου.

Οι τιτουλάριοι άγιοι των αββαείων απεικονίζονται συχνά σε βιτρώ. Αυτός ο πίνακας προέρχεται από έναν κύκλο σκηνών για τη ζωή και τα θαύματα του Αγίου Γερμανού. Δημιουργήθηκε από το 1245 έως το 1247 και στεγαζόταν στο παρεκκλήσι της Θεοτόκου του αββαείου. Ενώ το παρεκκλήσι δεν υπάρχει πλέον, η εκκλησία του αββαείου εξακολουθεί να στέκεται στη διάσημη λεωφόρο Σεν Ζερμέν.

Το «Όραμα του Αγίου Γερμανού των Παρισίων» απεικονίζει ένα μεταθανάτιο θαύμα του Αγίου Γερμανού στο οποίο ο άγιος, η μορφή με το κόκκινο φωτοστέφανο, εμφανίζεται ως όραμα στο όνειρο ενός μοναχού για να τον προειδοποιήσει για μια επικείμενη εισβολή των Νορμανδών στο αββαείο, μαζί με τη διαβεβαίωση ότι τα λείψανά του θα παραμείνουν άθικτα. Ο μοναχός, με σταχτί πρόσωπο, απομακρύνεται από τη μορφή. Η σύνθεση του πίνακα κυριαρχείται από τις δύο μορφές και το πλούσια κορεσμένο μπλε φόντο, το οποίο έρχεται σε αντίθεση με τις γραμμές και τις μάζες του κόκκινου. Η υπόλοιπη σκηνή έχει ελάχιστες λεπτομέρειες, κάτι που της προσδίδει έναν απόκοσμο τόνο.

Η εισβολή την οποία ο άγιος προανήγγειλε συνέβη πράγματι, αλλά το Αββαείο του Saint Germain-des-Prés (Σεν Ζερμέν-ντε-Πρε) επέζησε και ήκμασε καθ’ όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα, αποτελώντας ένα από τα πλουσιότερα και ισχυρότερα μοναστήρια σε όλη τη Γαλλία μέχρι τη Γαλλική Επανάσταση.

Το 1791, οι Μεροβίγγειοι τάφοι του Αββαείου, μεταξύ των οποίων και ο τάφος του βασιλιά Χιλδεβέρτου, βανδαλίστηκαν από το επαναστατικό καθεστώς. Τα θρησκευτικά κτίρια που γλίτωσαν από τον όχλο χρησιμοποιήθηκαν ως γραφεία του καθεστώτος, φυλακές, στρατώνες ή εκμισθώθηκαν σε επιχειρήσεις. Το Αββαείο του Saint-Germain-des-Prés έκλεισε και μετατράπηκε σε διυλιστήριο για την παρασκευή αλατόνερου, ενός εκρηκτικού χημικού συστατικού της πυρίτιδας.

Ο χώρος αποθήκευσης αυτού του υλικού εξερράγη το 1794, προκαλώντας ζημιές σε αρκετά παράθυρα του παρεκκλησίου της Θεοτόκου. Δεν είναι σαφές αν αυτό το βιτρώ είχε αφαιρεθεί πριν ή μετά την έκρηξη, αλλά σε κάθε περίπτωση επέζησε και μεταφέρθηκε σε μια αποθήκη ειδικά για έργα τέχνης που είχαν αφαιρεθεί από θρησκευτικά κτίρια. Ορισμένα από τα υαλογραφήματα του Αββαείου του Saint Germain-des-Prés επέστρεψαν αργότερα σε εκκλησιαστικό περιβάλλον ή κατέληξαν σε ιδιωτικές συλλογές και μουσεία. Αυτό το βιτρώ αποτελεί πλέον μέρος της συλλογής του The Met Cloisters και εκτίθεται μόνιμα σε μια βιτρίνα γοτθικού ρυθμού που θυμίζει εύστοχα την αρχική του παρουσίαση.

Αναγεννησιακά σχέδια εσωτερικών χώρων

Τα εκκλησιαστικά υαλογραφήματα στα παράθυρα των ναών συνεχίστηκαν να ανθίζουν στην Ευρώπη της Αναγέννησης. Καθώς το γυαλί έγινε πιο προσιτό στα τέλη της δεκαετίας του 1400, τα γυάλινα παράθυρα άρχισαν να εμφανίζονται συχνότερα και στην ιδωτική αρχιτεκτονική – με το βιτρώ να αποτελεί ένα δημοφιλές διακοσμητικό στοιχείο. Παραδείγματα τέτοιου υαλογραφημάτων διακρίνονται για τη χρήση του χρώματος, του φωτός, ακόμη και του χιούμορ. Τα συνήθη θέματα περιλαμβάνουν σημεία του ζωδιακού κύκλου, ιερές σκηνές, πορτραίτα και εραλδικές εικόνες.

Ο ελβετικός «Εραλδικός πίνακας με τα οικόσημα της οικογένειας Εμπερλέ» από τα τέλη του 15ου αιώνα, που τώρα ανήκει στη συλλογή του Μουσείου J. Paul Getty, κατασκευάστηκε πιθανότατα για ένα ιδιωτικό σπίτι. Ο πίνακας είναι εξαιρετικά εξεζητημένος λόγω των πολύπλοκων τεχνικών δεξιοτήτων που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή του γυαλιού, καθώς και της εξαιρετικής καλλιτεχνικής εφαρμογής της ασημένιας κηλίδας και του υαλώδους χρώματος. Αυτό το εξειδικευμένο χρώμα αποτελείται από σωματίδια γυαλιού σε ένα υγρό συνδετικό υλικό που λιώνουν και συγχωνεύονται με έναν γυάλινο πίνακα κατά τη διάρκεια του ψησίματος.

Το υαλογράφημα του μουσείου Γκέτι απεικονίζει ένα οικογενειακό οικόσημο μαζί με μια όμορφη κοπέλα οπλισμένη με ένα στιλέτο σε θήκη. Φοράει ένα σκούρο φόρεμα με σχέδια, μακριά γάντια, χρυσή ζώνη, περιδέραιο, δαχτυλίδια και ένα μακρύ λευκό πέπλο προσαρτημένο σε ένα πολυτελές κάλυμμα κεφαλής. Παρόμοια με το «Όραμα του Saint Germain του Παρισιού», η σύνθεση δείχνει μια φιγούρα στραμμένη μακριά από μια άλλη. Σε αυτόν τον πίνακα, όμως, το εικονιζόμενο ζευγάρι αποτελείται από μια κόρη και έναν απειλητικό κόκκινο κάπρο, ένα ζώο που αποτελεί το εραλδικό μοτίβο της οικογένειας Εμπερλέ της Βασιλείας. Βρίσκονται σε στρώσεις πάνω σε ένα φόντο με μοτίβο δαμασκηνού, ένα πολύ πιο λεπτομερές φόντο από τον μεσαιωνικό μινιμαλισμό του βιτρώ του Αγίου Γερμανού.

Το οικόσημο της οικογένειας που απεικονίζεται στο κάτω μέρος του πίνακα περιλαμβάνει μια ασπίδα με το συμβολικό αγριογούρουνο σε χρυσό φόντο, ένα κράνος και την πυκνή διακόσμηση από κόκκινα και χρυσά σγουρά φύλλα. Μια ζωφόρος στο επάνω μέρος του πίνακα απεικονίζει ένα τοπίο με μια ομάδα νεαρών ανδρών και γυναικών που ασχολούνται με τη ιερακοτροφία: ένα άθλημα κυνηγιού με τη χρήση αρπακτικών πτηνών που ήταν μια δραστηριότητα που συνδεόταν με τα αυλικά φλερτ. Διακοσμητικά πουλιά κοσμούν τις πλευρές του πίνακα, συνδέοντας όλα τα σκηνικά τμήματα.

Βικτωριανή γοτθική αναβίωση

Στη βικτωριανή Αγγλία, το ενδιαφέρον για τη μεσαιωνική αρχιτεκτονική και τέχνη αναβίωσε και η αντίστοιχη γοτθική αναβίωση στην αρχιτεκτονική αναζωπύρωσε την αγορά του βιτρώ. Ένας από τους μεγαλύτερους σχεδιαστές της εποχής σε αυτό το μέσο ήταν ο Σερ Έντουαρντ Μπερν-Τζόουνς, μέλος του κινήματος των Προραφαηλιτών και διακεκριμένος ζωγράφος θρησκευτικών, μυθικών και λογοτεχνικών σκηνών.

Οι Προραφαηλίτες εμπνεύστηκαν από καλλιτέχνες που εργάζονταν πριν από την εποχή του Ραφαήλ, ιδίως από μεσαιωνικούς τεχνίτες και τις εικόνες τους για τη φύση. Ο Γουίλιαμ Μόρις, ηγέτης του αγγλικού κινήματος Arts and Crafts, εφάρμοσε αυτές τις ιδέες στις διακοσμητικές τέχνες, ιδρύοντας μια εταιρεία με τον φίλο του από την Οξφόρδη Μπερν-Τζόουνς για την παραγωγή βιτρώ, ταπισερί, ταπετσαριών και άλλων αντικειμένων.

Ο Μπερν-Τζόουνς δημιούργησε περίπου 750 σχέδια βιτρώ κατά τη διάρκεια της ζωής του. Το περίφημο σχέδιό του για την Αγία Καικιλία από την περίφημη συνεργασία των Μπερν-Τζόουνς και Μόρις ήταν ιδιαίτερα δημοφιλές και χρησιμοποιήθηκε για τη δημιουργία σχεδόν τριάντα παραθύρων για πολλά χρόνια. Η εκδοχή που βρίσκεται τώρα στη συλλογή του Μουσείου Τέχνης του Πανεπιστημίου Πρίνστον (γύρω στα 1900) μπορεί αρχικά να είχε τοποθετηθεί σε ιδιωτική τραπεζαρία ή χώρο ψυχαγωγίας.

Το τελευταίο θα ήταν ένα ευχάριστο σκηνικό, δεδομένου ότι η Αγία Καικιλία είναι η προστάτιδα της μουσικής και έχει ως χαρακτηριστικό της ένα όργανο. Ήταν μια παλαιοχριστιανή Ρωμαία μάρτυς και ο Μπερν-Τζόουνς την απεικονίζει σε αυτό το παράθυρο να παίζει ένα φορητό εκκλησιαστικό όργανο του 15ου αιώνα. Το Μουσείο σημειώνει στο Εγχειρίδιο Εισόδου του ότι «το επίπεδο, αφαιρετικό, γραμμικό ύφος και η σκυφτή στάση της απίστευτα ψηλής, χαριτωμένης γυναίκας παραπέμπουν στα έργα του Μποτιτσέλι, […] ενώ ο σαν ταπισερί διάκοσμος με τις ροδιές και το πλούσιο μοτίβο μπροκάρ υφάσματος θυμίζουν την πιο πρόσφατη γοτθική φάση της ιταλικής τέχνης». Τα πλούσια χρώματα, τα μοτίβα υφασμάτων και τα φυλλώδη μοτίβα χρησιμοποιούνται με εκθαμβωτικά αποτελέσματα, όπως στον «’Εραλδικό πίνακα με τα οικόσημα της οικογένειας Εμπερλέ». Ο Μπερν-Τζόουνς αναβιώνει αριστοτεχνικά το ύφος των μεσαιωνικών και πρώιμων αναγεννησιακών υαλογραφημάτων με το καινοτόμο στυλ του.

Ο Μπερν-Τζόουνς επαινείται από τους κριτικούς για την εξαιρετική ικανότητά του να μεταφέρει συναισθήματα και προσωπικότητα στο βιτρώ παρά τους περιορισμούς του μέσου. Η Αγία Καικιλία αποδεικνύει την αλήθεια της ρήσης του Μόρις ότι είναι ζωτικής σημασίας για τους καλλιτέχνες να χρησιμοποιούν φωτεινά χρώματα σε όλα τα σχέδια βιτρώ. Το παράθυρο προβάλλει την πεποίθησή του ότι οι συνθέσεις πρέπει να είναι απλές, ώστε να μπορούν να γίνουν κατανοητές και από μεγάλη απόσταση. Το έργο αντικατοπτρίζει επίσης την άποψη του καλλιτέχνη ότι οι οδηγοί μολύβδου συμβάλλουν στη συνολική ομορφιά ενός βιτρώ.

Και τα τρία υαλογραφήματα που παρουσιάσαμε είναι αντιπροσωπευτικά της εποχής παραγωγής τους, καθώς και υποδειγματικά έργα τέχνης. Η εμβάθυνση στις γυάλινες όψεις τους, πέρα από τα πλούσια χρώματα και τις μορφές τους, αποκαλύπτει τις συνδέσεις τους με τη θρησκευτική λατρεία, τις επιστημονικές τεχνικές και καινοτομίες, καθώς και τα καλλιτεχνικά κινήματα. Είναι παράθυρα που φωτίζουν την ιστορία και συνεχίζουν να συναρπάζουν τους θεατές σήμερα με την ομορφιά και τις αφηγήσεις τους.

Επιμέλεια: Αλία Ζάε

Τα κακά πράγματα μπορεί να φαίνονται τρομακτικά, αν τα ζούμε από κοντά. Μερικές φορές, ίσως δεν έχουμε αρκετή αυτοπεποίθηση ώστε να τα αντιμετωπίσουμε κατά μέτωπο. Πώς μπορούμε να αναγνωρίζουμε στα σίγουρα το κακό και να το αντιμετωπίζουμε με πεποίθηση;

Οι απάτες του Σατανά προκαλούν δυσαρμονία

Στο προηγούμενο άρθρο (μέρος η΄) της σειράς, παρακολουθήσαμε τους αγγέλους Ιθουριήλ και Σεπφών να ξεκινούν την αναζήτηση του ξένου πνεύματος που εισέβαλλε στον Κήπο της Εδέμ. Οι δύο άγγελοι ψάχνουν παντού, μέχρι που βρίσκουν έναν βάτραχο δίπλα στο αυτί της Εύας, ο οποίος προσπαθούσε να της βάλει στο μυαλό ακάθαρτες ιδέες, ψιθυρίζοντάς της ενώ αυτή κοιμόταν:

«Βρήκαν αυτόν που έψαχναν, 

Σαν  ζαρωμένο βάτραχο κουλουριασμένο στο αυτί της Εύας δίπλα,

Με τη διαβολική την τέχνη του να μηχανεύεται το πώς

Το όργανο της φαντασίας της και της επιθυμιάς θ΄αγγίξει,

Για να εμπνεύσει όνειρα, φαντάσματα και ψευδαισθήσεις

Ή, ίσως, με δηλητήριο που θά ’σταζε να μολεύε

Τα πνεύματα τα ζωικά που αναδύονται από τ’ αγνό το αίμα

Σαν απαλές πνοές από καθάριους ποταμούς, και να ξυπνήσει μέσα της

Σκέψεις τουλάχιστον ανήσυχες, και άτακτες,

Ελπίδες μάταιες, μάταιους σκοπούς, πόθους υπέρμετρους

Που η αλαζονεία θα φούσκωνε, γεννώντας περηφάνεια…»

(Τζον Μίλτον, «Ο απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Τέταρτο)

Το παραπάνω απόσπασμα έχει ενδιαφέροντα υπονοούμενα, γιατί ο Σατανάς προσπαθεί να παρασύρει την Εύα ενώ αυτή κοιμάται. Όταν είμαστε κοιμισμένοι, δεν είμαστε συνήθως σε εγρήγορση απέναντι στα πράγματα που μπορεί να έρθουν. Όταν δεν είμαστε συνειδητοί, δεν μπορούμε να προστατέψουμε καλά τον εαυτό μας. Δεν είναι τότε πιο εύκολο, όταν δεν είμαστε σε επιφυλακή, να μπούμε σε πειρασμό;

Και πώς προσπαθεί να επηρεάσει ο Σατανάς την Εύα, ενώ βρίσκεται σε αυτή την κατάσταση; Θέλει να της εμφυσήσει συναισθηματική αναστάτωση, υπερηφάνεια και ζωώδεις επιθυμίες που την απομακρύνουν από τον Θεό. Η λέξη «εμπνεύσει» είναι μια ενδιαφέρουσα επιλογή γιατί όταν νιώθουμε εμπνευσμένοι, νιώθουμε από μέσα μας ότι πρόκειται για τη δική μας βούληση. Ο Σατανάς, με τους επιδέξιους χειρισμούς του, θέλει να εμπνεύσει στο δημιούργημα του Θεού να απομακρυνθεί από Αυτόν και να κλίνει προς το κακό.

Η δύναμη της ορθότητας αποκαλύπτει το κακό

Βλέποντας τον βάτραχο και αναγνωρίζοντας τις κακές του προθέσεις, ο Ιθουριήλ τον αγγίζει απαλά με τη λόγχη του, κάνοντάς τον έτσι να πάρει την αληθινή του μορφή:

«Κι ο άγγελος Ιθουριήλ έτσι τον άγγιξε απαλά

Με τη μακριά του λόγχη – γιατί υποχωρεί το ψεύδος

Στο ουράνιο άγγιγμα, δεν το αντέχει και αναγκάζεται

Το αληθινό του πρόσωπο να ξαναπάρει…

Διαλύθηκε με μία λάμψη αιφνίδια, με φλόγες στον αέρα:

Και να’ τος ο Εχθρός με τη δική του όψη.

Πισωπατούν οι δύο άγγελοι σα μισοθαμπωμένοι

Τον αποκρουστικό τον Βασιλιά σαν βλέπουν ξάφνου εμπρός τους…»

(Τζον Μίλτον, «Ο απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Τέταρτο)

Αυτό που είναι από τον Ουρανό, δηλαδή αυτό που είναι εγγενώς ορθό, αποκαλύπτει αυτό που είναι κακό με ελάχιστη προσπάθεια. Για τον Ιθουριήλ, άγγελο-αντιπρόσωπο της ορθότητας, αρκεί να αγγίξει απαλά με τη λόγχη του το κακό, ώστε το κακό να αποκαλύψει την αληθινή του φύση.

Αυτό μας λέει κάτι και για τη δική μας θεϊκή φύση: Αν οι ανόθευτες ψυχές μας έχουν θεϊκή φύση, τότε κι εμείς, βαθιά μέσα μας, αντιπροσωπεύουμε το καλό και την ορθότητα. Αρκεί να αγγίξουμε απαλά το κακό, δηλαδή να το επισημάνουμε, ώστε να αποκαλυφθεί η αληθινή του φύση, καθώς το κακό είναι πολύ υποδεέστερο από το ορθό.

Το κακό μάς αλλάζει

Όταν οι άγγελοι αντικρύζουν τον Σατανά, τον ρωτούν ποιος είναι, ερώτηση που τον εξαγριώνει. Τους λέει ότι θα έπρεπε να γνωρίζουν τον βασιλιά των επαναστατημένων αγγέλων, αυτόν που εναντιώθηκε στον Θεό. Οι άγγελοι, ωστόσο, πληροφορούν τον Σατανά ότι όταν ασπάστηκε το κακό όχι μόνο άλλαξε η φύση του, όπως είδαμε σε προηγούμενο άρθρο, αλλά και η εμφάνισή του. Το κακό που τον εμπότισε τον έχει κάνει τελείως άσχημο:

«Μη νομίζεις, εξεγερμένο Πνεύμα, ότι το σχήμα σου

Και η λάμψη που ’χες μένει όπως τότε παλιά που έστεκες

Ορθός και αγνός μες στον Παράδεισό μας.

Εκείνη η δόξα σού ’φυγε, τώρα που πια καλός δεν είσαι.

Τώρα, γεμάτος ζόφο κι άσχημος, σαν και την αμαρτία σου, είσαι…

Κατάπληκτος ο Διάβολος στεκόταν,

Νιώθοντας τόσο απαίσια βλέποντας της καλοσύνης πόσο

Μα και της Αρετής ωραία η όψη είναι, και πένθησε για

Όσα είχε χάσει…»

(Τζον Μίλτον, «Ο απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Τέταρτο)

Έχοντας αποδεχθεί το κακό ως αλήθεια του, ο Σατανάς άλλαξε πλήρως. Πηγαίνοντας εναντίον στον θεϊκό νόμο, έγινε το αντίθετο από όσα χαρακτηρίζουν τον ουρανό: άσχημος, παραμορφωμένος, υπερήφανος και θυμωμένος. Εντούτοις, ακόμα κάτι μέσα του επιθυμεί τον Ουρανό. Αυτό υποδεικνύει ότι ακόμα και αυτός, που είναι η επιτομή του κακού, δεν μπορεί να διαχωρίσει απολύτως τον εαυτό του από τις αλήθειες που η ομορφιά και η αρετή των ουράνιων πραγμάτων αντιπροσωπεύουν.

Ο Ουρανός ζυγίζει το ορθό και το κακό

Ο Αρχάγγελος Γαβριήλ καταφθάνει και ρωτά τον Σατανά γιατί έφυγε από την Κόλαση και ήρθε να πειράξει τα ανθρώπινα πλάσματα στον ύπνο τους. Ο Σατανάς απαντά ότι υποφέρει πάρα πολύ στην Κόλαση και ότι ήρθε στη Γη για να βρει γαλήνη. Δεν ήρθε για να βλάψει τους ανθρώπους.

Ο Γαβριήλ του λέει ότι έχει χάσει και τη θεϊκή σοφία του, αφού δεν καταλαβαίνει ότι στην πραγματικότητα υποφέρει εξαιτίας του θυμού που νιώθει για τον Θεό. Αλλά, τον ρωτά ύστερα, αν είναι τόσο άσχημα στην Κόλαση, γιατί είσαι ο μόνος που την εγκατέλειψε;

Ο Σατανάς απαντά ότι δεν ήταν ο πρώτος που έφυγε, γιατί ο Γαβριήλ τον είδε που οδηγούσε την επίθεση κατά του Ουρανού. Αντιθέτως, είπε ότι ψάχνει να βρει ένα καλύτερο μέρος για τους οπαδούς του, κάτι που θα του χαρίσει τη δόξα και τις τιμές που του αρνήθηκαν στον Ουρανό.

Τότε, ο Αρχάγγελος τον αποκαλεί ψεύτη, αφού η ιστορία του αλλάζει συνεχώς: Πρώτα τους είπε ότι έφυγε από την Κόλαση επειδή υπέφερε, μετά επειδή ψάχνει για ένα καλύτερο μέρος για τους οπαδούς του. Κάποια στιγμή, είχε ψάλλει τον μεγαλύτερο ύμνο στον Θεό, μόνο και μόνο για να εξεγερθεί αμέσως μετά εναντίον Του. Ο Γαβριήλ τον κατηγορεί ότι δεν γνωρίζει ούτε ποιος είναι ούτε τι αντιπροσωπεύει και τον διατάζει να επιστρέψει στην Κόλαση, ειδάλλως θα τον σύρει ο ίδιος εκεί.

Αυτή η απειλή δεν χαροποιεί ιδιαιτέρως τον Σατανά και απειλεί και αυτός τον Γαβριήλ με τη σειρά του, οδηγώντας την κατάσταση σχεδόν σε σημείο σύγκρουσης. Τότε, ο Θεός αποκαλύπτει μια χρυσή ζυγαριά που ζυγίζει τη δύναμη του Σατανά και αυτή του Ουρανού, δείχνοντας ξεκάθαρα πόσο η δεύτερη ξεπερνάει την πρώτη.

Ο Γαβριήλ καλεί τον Σατανά να κοιτάξει τη θεϊκή ζυγαριά:

«Σατάν, τη δύναμή σου ξέρω και τη δική μου εσύ,

Όχι από δικού μας αλλά γιατί μας δόθηκε. Τι τρέλα,

Λοιπόν, να παινευόμαστε γι’ αυτήν, αφού ούτε η δική σου

Ξεπερνά αυτό που ο Ουρανός επιτρέπει, ούτε η δική μου,

Που έχει διπλασιαστεί για να σε ταπεινώσει: Για αποδείξεις

Κοίτα ψηλά και διάβασε τα ουράνια σημάδια

Οπού την τέχνη σου ζυγιάζουν και δείχνουν πόσο

Αδύναμη κι αλαφριά κι ανίκανη ν’ αντισταθεί είναι.

Και ο Εχθρός εκοίταξε ψηλά κι είδε εκεί τη ζυγαριά. Και

Άλλο τίποτε δεν είπε, μα μουρμουρίζοντας τούς άφησε

Μαζί του παίρνοντας κι όλες της νύχτας τις σκιές.»

(Τζον Μίλτον, «Ο απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Τέταρτο)

Ο Σατανάς κοιτάζοντας ψηλά συνειδητοποιεί ότι παρόλο που ακολουθεί τους τρόπους της Κολάσεως, η δύναμή του ακόμα καθορίζεται από τους τρόπους του Ουρανού και υποχωρεί.

Ο Ντορέ αντιπαραβάλει το καλό και το κακό

Η σκηνή που εικονογραφεί ο Ντορέ απεικονίζει τον Σατανά την ώρα που αφήνει ηττημένος τους αγγέλους. Η αντίθεση της μορφής του με το φωτεινό φόντο και το μέγεθός της που βρίσκεται στο μεσαίο πλάνο, πιο μπροστά από τους αγγέλους, τον καθιστούν κεντρικό σημείο της σύνθεσης: ο Ντορέ τονίζει την υποχώρησή του.

Επίσης, μας δίνει έναν πολύ σαφή διαχωρισμό μεταξύ της σατανικής του φύσης και του Ουρανού. Οι άγγελοι και το ουράνιο τοπίο είναι λουσμένοι στο φως, ενώ εκείνος δεν είναι καθόλου φωτισμένος. Αντιθέτως, η μορφή του είναι εντελώς σκοτεινή.

Ένα άλλο ενδιαφέρον σημείο είναι ότι ο εικονογράφος τον βάζει να κατεβαίνει τον λόφο. Είναι η δεύτερη φορά που ο Σατανάς κατεβαίνει, μετά από την πτώση του από τον Ουρανό. Μοιάζει σαν οι ουράνιοι νόμοι να επιβάλλουν ένα είδος ισορροπίας: όσο περισσότερο θέλει να ανέλθει τόσο περισσότερο εξαναγκάζεται να κατέβει.

Αν είμαστε πράγματι θεϊκοί μέσα μας, αν δηλαδή ο νόμος του Ουρανού είναι μέρος της ύπαρξής μας, τότε δεν πρέπει κι εμείς, αντιστοίχως, να μπορούμε να αναγκάζουμε το κακό να αποκαλύπτει την αληθινή φύση του επισημαίνοντάς το; Δεν θα έπρεπε να μπορούμε να καταδεικνύουμε την ομορφιά και δύναμη του Ουρανού, απλώς και μόνο αντιπαραβάλλοντάς τες με την ασχήμια του κακού; Δεν υπάρχει κάτι εντός μας που να αποζητά να εναρμονιστεί με τους ουράνιους νόμους, ανεξάρτητα από την κατάσταση του μυαλού μας;

Ο Γκυστάβ Ντορέ [Gustav Doré, 1832-1883] ήταν ένας ιδιαίτερα παραγωγικός καλλιτέχνης του 19^ου αιώνα. Εικονογράφησε με τα χαρακτικά του μερικά από τα σπουδαιότερα έργα της κλασικής Δυτικής λογοτεχνίας, περιλαμβανομένων της Βίβλου, του «Απολεσθέντα Παραδείσου» και της «Θείας Κωμωδίας». H σειρά «Ο ‘Απολεσθείς Παράδεισος’ μέσα από τα μάτια και τις εικόνες του Γκυστάβ Ντορέ» του Έρικ Μπες εμβαθύνει στις ιδέες του ποιήματος του Τζον  Μίλτον που ενέπνευσαν τον Ντορέ και στις εικόνες που φιλοτέχνησε.

Μέχρι τώρα στην Epoch Times έχουν δημοσιευθεί τα πρώτα 8 άρθρα του Έρικ Μπες:

• Μέρος α΄
• Μέρος β΄
• Μέρος γ΄
• Μέρος δ΄
• Μέρος ε΄
• Μέρος στ΄
• Μέρος ζ΄
• Μέρος η΄

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

* Η απόδοση των στίχων του Μίλτον στις λεζάντες των εικόνων είναι από τη μετάφραση του Αθανασίου Δ. Οικονόμου, εκδ. Οδός Πανός, τρίτη έκδοση, Αθήνα 2015.

Μετάφραση & επιμέλεια: Αλία Ζάε

Συχνά χρησιμοποιείται η γλυπτική για τη διατήρηση σπουδαίων μορφών και ιστοριών διαμέσου των αιώνων. Πιο δημοφιλή θέματά της έχουν υπάρξει οι μυθολογικές σκηνές και οι προσωπογραφίες πολιτικών ηγετών ή θρησκευτικών μορφών. Ωστόσο, δεν είναι όλα τα θέματα που νικούν τον χρόνο επιφανείς προσωπικότητες. Στην περίπτωση του Απακανθιζομένου – ή Σπινάριο – η μορφή που έχει διατηρηθεί, θαυμαστεί και αντιγραφεί πολλάκις από τα ελληνιστικά χρόνια μέχρι και τις μέρες μας είναι αυτή ενός μικρού αγοριού, το οποίο προσπαθεί να βγάλει ένα αγκάθι από το πόδι του.

Η μορφή του, καθιστή και σκυφτή πάνω από την πληγωμένη πατούσα του, βαθιά συγκεντρωμένη στην προσπάθειά της, έχει εμπνεύσει ανά τους αιώνες πολλούς καλλιτέχνες, γλύπτες και ζωγράφους, που επιχείρησαν να αναπαράγουν με ποικίλους τρόπους και υλικά όλες τις αποχρώσεις της κίνησης και των συναισθημάτων του παιδιού.

Ο παλαιότερος Απακανθιζόμενος

Η πιο γνωστή εκδοχή του Απακανθιζομένου είναι το χάλκινο γλυπτό που βρίσκεται στα Μουσεία του Καπιτωλίου στη Ρώμη. Αυτό το αριστούργημα εικάζεται ότι είναι και το πρωτότυπο, αν και είναι αρκετά πιθανόν να υπάρχουν και προγενέστερα έργα που δεν έχουν διασωθεί ή ανακαλυφθεί. Αν και ορισμένοι μελετητές τοποθετούν τη δημιουργία του περί τον 3ο αιώνα π.Χ., το ίδρυμα που το φιλοξενεί ισχυρίζεται ότι είναι πιο σωστό να θεωρήσουμε τον 1ο αιώνα π.Χ. ως εποχή της δημιουργίας του.

Από εικαστική άποψη, συνδυάζει στοιχεία από αρκετές καλλιτεχνικές περιόδους, με το σώμα του να εμφανίζει ελληνιστικές επιδράσεις από τον 3ο αι. π.Χ. και το κεφάλι να θυμίζει περισσότερο την ελληνική κλασική τέχνη του 5ου αι. π.Χ. Το βλέμμα του αγοριού είναι προσηλωμένο στην πατούσα του, όπου έχει καρφωθεί ένα αγκάθι. Τα λεπτά χαρακτηριστικά του αντιπαραβάλλονται με λυρισμό στην ένταση των μυών του.

Στην αρχαιότητα, το γλυπτό αυτό ήταν ευρέως γνωστό και ενέπνευσε πολλά αντίγραφα, αλλά στους πιο σύγχρονους χρόνους παρατηρήθηκε για πρώτη φορά στα τέλη του 12ου αιώνα, όταν βρισκόταν έξω από το Παλάτι του Λατερανού στη Ρώμη. Το 1471, ο Πάπας Σίξτος Δ΄ δώρισε τον Spinario και άλλα χάλκινα γλυπτά στον λαό της Ρώμης. Τοποθετήθηκαν στον λόφο του Καπιτωλίου, βάζοντας τα θεμέλια για τα ομώνυμα μουσεία του. Το γλυπτό αυτό αποτέλεσε κομβικό έργο για την ανάπτυξη της ιταλικής Αναγέννησης και ήταν ένα από τα έργα που αντιγράφηκαν περισσότερο εκείνη την περίοδο.

Μοναδικά χαρακτηριστικά

Ο Απακανθιζόμενος των Μουσείων του Καπιτωλίου είναι ένα μοναδικό έργο από πολλές απόψεις. Αφ’ ενός, είναι σπάνιο για ένα χάλκινο άγαλμα μεγάλης κλίμακας από την αρχαιότητα να έχει επιβιώσει άθικτο μέχρι τις μέρες μας, αφ΄ ετέρου, σε αντίθεση με τα περισσότερα γλυπτά της ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής που ανήκουν σε μια συγκεκριμένη ιστορία, δεν συνδέεται με μια δεδομένη αφήγηση.

Υπάρχουν διάφορες ερμηνείες σχετικά με τη στάση του αγοριού. Ορισμένες ιστορικές αναγνώσεις περιγράφουν τον Απακανθιζόμενο ως ένα πιστό βοσκόπουλο που, ενώ πηγαίνει να παραδώσει μια ανακοίνωση στη Ρωμαϊκή Σύγκλητο, αναγκάζεται να σταματήσει εξαιτίας ενός αγκαθιού που μπήκε στο πόδι του. Στα χρόνια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, λεγόταν ότι απεικονίζει τον Ασκάνιους, έναν θρυλικό Τρώα πρίγκιπα που θεωρείτο πρόγονος του Ιουλίου Καίσαρα. Σήμερα, ορισμένοι ειδικοί πιστεύουν ότι απεικονίζει απλώς ένα αγόρι που αφαιρεί ένα αγκάθι που σφηνώθηκε στο πόδι του όταν πατούσε σταφύλια την περίοδο του τρύγου.

Ένα εξαίρετο αρχαίο αντίγραφο από μάρμαρο βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο. Αυτή η ρωμαϊκή εκδοχή χρονολογείται από τον πρώτο αιώνα μ.Χ. και δείχνει το αγόρι καθισμένο σε έναν βράχο, ολότελα αφοσιωμένο σε αυτό που προσπαθεί να κάνει. Η απόλυτη συγκέντρωσή του αναγκάζει τον θεατή να τον κοιτάξει με ανάλογη προσήλωση. Λέγεται ότι αυτό το κομμάτι έχει βρεθεί σε ανασκαφή στον Εσκουιλίνο λόφο, έναν από τους επτά λόφους της Ρώμης. Κάποια στιγμή, είτε από τον αρχικό καλλιτέχνη είτε από άλλο χέρι αργότερα, το μάρμαρο τρυπήθηκε ώστε να περάσει σωλήνας για σιντριβάνι, μετατρέποντας το γλυπτό σε διακοσμητικό στοιχείο κήπου. Πράγματι, ένας βουκολικός κήπος είναι ένα ιδανικό περιβάλλον για τον Απακανθιζόμενο, καθώς η εικόνα του λεπτοκαμωμένου αγοριού παραπέμπει έντονα σε ένα όμορφο εξοχικό τοπίο.

Ο Απακανθιζόμενος του Antico

Στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης βρίσκεται μια αναγεννησιακή εκδοχή του Απακανθιζομένου, η οποία είναι ένας μικρός θησαυρός.

Δημιουργήθηκε από τον γλύπτη-χρυσοχόο Πιερ Τζάκοπο Αλάρι Μπονακόλσι (Pier Jacopo Alari Bonacolsi, περ.1460-1528), γνωστό και ως Antico, και θεωρείται το καλύτερο σωζόμενο δείγμα των πολλών παραλλαγών του έργου.

Είναι πιθανόν να κατασκευάστηκε για την επιφανή προστάτιδα των τεχνών Ιζαμπέλα ντ’ Έστε, η οποία με τον γάμο της έγινε μέλος της οικογένειας Γκονζάγκα, που κυβερνούσε τότε τη Μάντοβα. Ο Antico ήταν ο γλύπτης της αυλής τους. Ο καλλιτέχνης ήταν διάσημος για τις παραλλαγές των μεγάλων αρχαίων αγαλμάτων σε πολύτιμα χάλκινα αγαλματίδια.

Ο «Spinario» (Αγόρι που τραβάει ένα αγκάθι από το πόδι του) του Μητροπολιτικού Μουσείου έχει ως πρότυπο το έργο του Καπιτωλίου, αλλά διαθέτει πιο λεπτές αποχρώσεις. Πρόκειται για ένα όμορφο και εξιδανικευμένο έργο, ζωντανό και αληθοφανές.

Ο Antico δείχνει το αγόρι να τραβάει ένα αγκάθι από τη φτέρνα του, αντί από το μπροστινό μέρος της πατούσας του. Το ανασηκωμένο πόδι έχει καμπυλωμένα δάχτυλα που δείχνουν να αναμένουν τον σωματικό πόνο, ενώ το άλλο πόδι ισορροπεί στο έδαφος, αγγίζοντάς το ελάχιστα. Το λείο σώμα του, το οποίο δεν είναι γωνιώδες όπως στο γλυπτό του Καπιτωλίου, έρχεται σε αντίθεση με τον τραχύ κορμό δέντρου που χρησιμοποιεί το αγόρι ως κάθισμα. Τα σγουρά μαλλιά του παιδιού είναι επιχρυσωμένα και τα μάτια του επάργυρα.

Στον κατάλογο «Italian Renaissance and Baroque Bronzes in the Metropolitan Museum of Art», η επιμελήτρια Ντενίζ  Άλλεν γράφει:

«Η καμπύλη της πλάτης του αγοριού επαναλαμβάνεται στο βαθύ τόξο της σπονδυλικής στήλης και αντανακλάται στις κυματοειδείς προεξοχές της βραχώδους βάσης στην οποία κάθεται το παιδί. Η εξαίσια συγχορδία μεταξύ γραμμής και μορφής κλείνει με τη χαριτωμένη ενορχήστρωση της χειρονομίας, του βλέμματος και της στάσης που επικεντρώνεται στα δάχτυλα του αγοριού, καθώς αυτά αιωρούνται προσεκτικά πάνω από την αιχμή του αγκαθιού που είναι μπηγμένο στη φτέρνα του.»

Το έργο αυτό σχεδιάστηκε για να φαίνεται από κάτω, οπότε θα τοποθετούνταν σε ράφι πάνω από το επίπεδο των ματιών. Λόγω του μικρού του μεγέθους, προοριζόταν επίσης να κρατιέται στο χέρι για προσεκτικότερη ενατένιση.

Ο Απακανθιζόμενος συνέχισε να ασκεί ισχυρή επιρροή στις τέχνες καθ’ όλη τη διάρκεια του 17ου και του 18ου αιώνα. Οι επισκέπτες της Ρώμης απέτιαν φόρο τιμής στο χάλκινο γλυπτό του Καπιτωλίου στο πλαίσιο του Grand Tour. Αντίγραφα συνέχισαν να κυκλοφορούν ευρέως, ενώ η μορφή του σκυφτού αγοριού βρήκε άρχισε να εμφανίζεται και σε σχέδια και πίνακες ζωγραφικής.

Παράδειγμα αποτελεί ο πίνακας του Pieter Claesz «Νεκρή φύση vanitas με τον Απακανθιζόμενο» (περ. 1596/97–1660), μία περίπλοκη ελαιογραφία που βρίσκεται στο Rijksmuseum, στο Άμστερνταμ. Αυτό το έργο αποτελεί μία σύνθεση ποικίλων αντικειμένων, τα οποία ο καλλιτέχνης έχει αποδώσει με μεγάλη φροντίδα και τα οποία όλα παραπέμπουν στις τέχνες και τις επιστήμες. Πάνω από ένα σύνολο που αποτελείται από μία πανοπλία, μουσικά όργανα, ένα τετράδιο σχεδίου, συγγράμματα και εργαλεία ζωγραφικής μεταξύ άλλων, δεσπόζει η λευκή φιγούρα ενός εκμαγείου του Απακανθιζομένου.

Σύμφωνα με τον πρώην επιμελητή του Rijksmuseum Γιαν Πιετ Φίλντ Κοκ, «συχνά οι ζωγράφοι του βορρά του 16ου και του 17ου αιώνα χρησιμοποιούσαν παρόμοια εκμαγεία και αντίγραφα ως μοντέλα για τους πίνακές τους, τα οποία πρέπει να θεωρούσαν ιδανικά δείγματα κλασικής τέχνης».

Στα χρόνια της δόξας του, ο Ναπολέων θέλησε να κάνει δικό του τον γνήσιο Απακανθιζόμενο. Έτσι, το 1798, το γλυπτό του Καπιτωλίου παρέλασε στους δρόμους του Παρισιού μαζί με άλλα αριστουργήματα τέχνης που λεηλατήθηκαν από τον Βοναπάρτη. Μετά την ήττα του αυτοκράτορα, ο Απακανθιζόμενος επέστρεψε στη Ρώμη, όπου και παραμένει μέχρι σήμερα.

Της Michelle Plastrik

Επιμέλεια: Αλία Ζάε