Ιστορία

Ο πρώτος Έλληνας νεκρός του Ελληνοϊταλικού πολέμου, ο οποίος καταγόταν από τη Δημοτική Ενότητα Πιαλείας του Δήμου Πύλης, στην Περιφερειακή Ενότητα Τρικάλων, ήταν σύμφωνα με μαρτυρίες συγχωριανών του, αλλά και έκδοση της Ιστορίας Στρατού, ο Βασίλειος Τσιαβαλιάρης, γεννημένος το 1912. Προς τιμήν του, το Πανεπιστήμιο Αθηνών ανήγειρε αδριάντα, ενώ τα τελευταία χρόνια πραγματοποιούνται εορταστικές εκδηλώσεις στο χωριό του.

Ο έφεδρος υπολοχαγός Ελευθέριος Ντάσκας, από τον Πλάτανο του Νομού Τρικάλων, επίσης γεννημένος το 1912 και υπηρετώντας στο 4ο Σύνταγμα Πεζικού, έπεσε ηρωικά μαχόμενος για την ανακατάληψη του υψώματος Τσούκα Σαμαρίνας την 1η Νοεμβρίου 1940. Θεωρείται ο πρώτος Έλληνας έφεδρος αξιωματικός που σκοτώθηκε στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο.

Σύμφωνα με τον συνταξιούχο εκπαιδευτικό και μελετητή της τοπικής ιστορίας Γιώργο Παπαβασιλείου, οι στρατευμένοι του Νομού Τρικάλων βρέθηκαν από την πρώτη στιγμή στο μέτωπο των επιχειρήσεων και πολέμησαν με απαράμιλλο ηρωισμό, όπως όλοι οι Έλληνες, προσφέροντας πολλοί από αυτούς τη ζωή τους για την υπεράσπιση της πατρίδας.

Οι περισσότεροι Τρικαλινοί υπηρέτησαν στο 5ο Σύνταγμα Πεζικού, με διοικητή τον συνταγματάρχη Νικόλαο Γεωργούλα από τον Βόλο. Διοικητής του Ι Τάγματος ήταν ο ταγματάρχης Αντώνιος Γούλας από την Καλαμπάκα, ενώ του ΙΙ Τάγματος ο ταγματάρχης Δημήτρης Κασλάς, επίσης από τον Βόλο.

Σημαντικός αριθμός ανδρών υπηρέτησε και στο 51ο Σύνταγμα Πεζικού. Σύμφωνα με ιστορικές πηγές, δύο τάγματά του είχαν εγκατασταθεί στην προωθημένη αμυντική τοποθεσία της ευρύτερης περιοχής της Κόνιτσας, με περιορισμένο πυροβολικό και με διοικητή τον αντισυνταγματάρχη Κωνσταντίνο Δαβάκη, λίγο πριν από την έναρξη των στρατιωτικών επιχειρήσεων (28 Οκτωβρίου 1940) στο Ελληνοαλβανικό Μέτωπο. Στις 2 Νοεμβρίου 1940, στο Επταχώρι, τη διοίκηση του 51ου Συντάγματος ανέλαβε ο αντισυνταγματάρχης Θεμιστοκλής Κετσέας.

Συνολικά έχουν καταγραφεί 74 στρατιωτικές μονάδες στις οποίες υπηρέτησαν άνδρες του Νομού Τρικάλων μέχρι τη στιγμή που έπεσαν για την πατρίδα. Όπως επισημαίνουν οι ίδιες πηγές, ο νομός κατέχει δύο σημαντικές, αν και θλιβερές, ιστορικές πρωτιές.

Σύμφωνα με την Ιστορία Στρατού, την πρώτη ημέρα του πολέμου (28 Οκτωβρίου 1940), ο στρατιώτης του 51ου Συντάγματος Πεζικού Βασίλειος Τσιαβαλιάρης του Ιωάννη, από την Πιαλεία, γεννημένος το 1912, έπεσε στο 21ο φυλάκιο των ελληνοαλβανικών συνόρων. Θεωρείται ο πρώτος νεκρός του νομού και, βάσει των διαθέσιμων στοιχείων, ο πρώτος Έλληνας που σκοτώθηκε στον πόλεμο. Την ίδια ημέρα, αναφέρονται ακόμη έξι νεκροί. Η μελέτη όλων των δεδομένων, και ιδίως του σχεδιαγράμματος 3 της έκδοσης, δείχνει ότι το 21ο φυλάκιο του 51ου Συντάγματος βρισκόταν επάνω στη γραμμή των ελληνοαλβανικών συνόρων και δέχθηκε τις πρώτες πρωινές ώρες την επίθεση της κύριας δύναμης των Ιταλών.

Προφορικές μαρτυρίες συμπολεμιστών του, που σήμερα δεν βρίσκονται εν ζωή, από το Φανάρι Καρδίτσας και το Γοργογύρι Τρικάλων, αναφέρουν ότι ο στρατιώτης Βασίλειος Τσιαβαλιάρης έπεσε στις 5 το πρωί της 28ης Οκτωβρίου, μόλις είχε εξέλθει του φυλακίου. Κάτοικοι της Πιαλείας επιβεβαιώνουν ότι ο Τσιαβαλιάρης σκοτώθηκε «νυχτούλα, χαραή, μόλις πήγαινε να φέξει», ενώ πολλοί πολεμιστές της περιόδου 1940–1944 έχουν βεβαιώσει το ίδιο γεγονός.

Ο Γιώργος Παπαβασιλείου τόνισε στο Αθηναϊκό–Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων ότι, σύμφωνα με τις μαρτυρίες του συγχωριανού του, τότε λοχία Χρήστου Γιαννιού του Αποστόλου, γεννημένου το 1910 και υπηρετούντος στην ίδια μονάδα (51ο Σύνταγμα Πεζικού), ο Τσιαβαλιάρης χτυπήθηκε στις πέντε το πρωί στο 21ο φυλάκιο από έκρηξη βλήματος – πιθανότατα όλμου – πάνω από το μάτι. Όπως ανέφερε ο Γιαννιός, οι στρατιώτες του φυλακίου προσπάθησαν να τον μεταφέρουν πιο πίσω, αλλά λίγο αργότερα πληροφορήθηκε πως ο χωριανός του είχε πεθάνει. Είπε ακόμη ότι τον έκλαψε πρώτος και πως ο ιερέας έσπευσε να τον διαβάσει.

Ο έφεδρος υπολοχαγός Ελευθέριος Ντάσκας, του 4ου Συντάγματος Πεζικού, έπεσε ηρωικά μαχόμενος για την ανακατάληψη του υψώματος Τσούκα Σαμαρίνας την 1η Νοεμβρίου 1940, αποτελώντας τον πρώτο Έλληνα έφεδρο αξιωματικό που σκοτώθηκε στον πόλεμο. Κάθε χρόνο στην ιδιαίτερη πατρίδα του πραγματοποιούνται εκδηλώσεις μνήμης προς τιμήν του, γνωστές ως «Ντάσκεια».

Του Αποστόλη Ζώη

Εκείνο το πρωινό της 28ης Οκτωβρίου 1942, καθώς δώδεκα καταδιωκτικά «Χάρικεϊν» έπαιρναν μπροστά με έναν εκκωφαντικό θόρυβο καταμεσής της λιβυκής ερήμου, κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί πως μια χούφτα παράτολμοι Έλληνες αεροπόροι –οι περισσότεροι φυγάδες από την κατεχόμενη Ελλάδα– θα πραγματοποιούσαν μία από τις πιο τολμηρές αεροπορικές επιδρομές στη Βόρεια Αφρική κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, την οποία ακόμη και οι ίδιοι οι Εγγλέζοι θεωρούσαν καθαρή τρέλα.

Ο επισμηναγός Ιωάννης Κέλλας φέρεται να είπε, με τη χαρακτηριστική τρικαλινή προφορά του, ότι «ήθελαν να πάρουν το αίμα τους πίσω». Ήταν τότε τριαντατετράχρονος άνδρας που είχε αναμετρηθεί με τους Ιταλούς στον αέρα πάνω από τα αλβανικά βουνά, την Ήπειρο και τη Στερεά Ελλάδα κατά τον ελληνοϊταλικό πόλεμο, αλλά εκείνη την εποχή ήταν διοικητής της 335ης Μοίρας Διώξεως, η οποία είχε εφοδιαστεί και επιχειρούσε στην έρημο υπό την εποπτεία των Βρετανών.

Σύμφωνα με μαρτυρία του αείμνηστου πτεράρχου Γεωργίου Πλειώνη στο Αθηναϊκό-Μακεδονικό Πρακτορείο το 2020, ο Κέλλας είχε ζητήσει από την πτέρυγα στην οποία ανήκε η Μοίρα να προγραμματίσει μια επίθεση εναντίον του ιταλικού στρατηγείου στις 28 του μηνός, για λόγους γοήτρου, επειδή –όπως είπε– οι Ιταλοί είχαν κηρύξει τον πόλεμο στην Ελλάδα στις 28 Οκτωβρίου.

Το ιταλικό στρατηγείο, καμιά εικοσαριά μίλια δυτικότερα της γραμμής του μετώπου του Ελ Αλαμέιν, ήταν καλά οχυρωμένο με αντιαεροπορικά και έτοιμο ν’ ανταπεξέλθει σε κάθε επιδρομή, καθώς η δεύτερη Μάχη του Ελ Αλαμέιν βρισκόταν σε εξέλιξη.

Ο πτέραρχος Πλειώνης είχε αναφέρει ότι οι Βρετανοί είπαν στον Κέλλα πως η αποστολή που ζητούσε να γίνει ήταν «και επικίνδυνη και άσκοπη». Εκείνος όμως το είχε πάρει προσωπικά και απάντησε ότι, αν δεν του επέτρεπαν να πάει οργανωμένος, θα έπαιρνε τη Μοίρα του και θα πήγαινε μόνος. «Εμείς ήμασταν χειριστές στη Μοίρα», είχε προσθέσει ο Πλειώνης.

«Αν έλεγε ο μοίραρχος σε όλους να πάμε, θα πηγαίναμε». Οι Βρετανοί, βλέποντας ότι ο Κέλλας δεν έκανε πίσω, του είπαν τελικά πως, αφού επέμενε, θα ερχόταν μαζί του η 274η Μοίρα Νεοζηλανδών (σ.σ. Νοτιοαφρικανών). Καταρτίστηκε μάλιστα επιτελικό σχέδιο: δώδεκα αεροπλάνα εκείνοι, δώδεκα οι Έλληνες, η μία Μοίρα επάνω, η άλλη κάτω. Οι Έλληνες θα έκαναν κάλυψη της 274ης από τα εχθρικά αεροπλάνα και, αφού θα γινόταν η επίθεση από τους Νεοζηλανδούς στο στρατηγείο, μετά το σχέδιο προέβλεπε να συγκεντρωθούν αυτοί και να ανέβουν πάνω από την ελληνική Μοίρα, η οποία θα έκανε τη δική της προσβολή.

«Έγινε η προσβολή από την 274η πρώτα και αυτοί σηκώθηκαν κι έφυγαν», θυμόταν ο Πλειώνης. «Δεν έμειναν να καλύψουν τη Μοίρα από πάνω. Ευτυχώς δεν παρουσιάστηκε κανένα γερμανικό αεροπλάνο». Ο Κέλλας είχε ορίσει τον υποσμηναγό Παναγόπουλο, που γνώριζε αγγλικά, ως αρχηγό. Τα αεροπλάνα πήραν θέσεις, έκαναν τον κύκλο, επιτέθηκαν και αποχώρησαν. Όμως ο αιφνιδιασμός είχε χαθεί, καθώς οι Ιταλοί ήταν ήδη σε επιφυλακή λόγω της επίθεσης της 274ης και χτυπούσαν ασταμάτητα τα ελληνικά αεροσκάφη. «Δεν υπήρχε κανένα από τα δώδεκα που να μην είχε χτυπηθεί», είχε καταλήξει ο πτέραρχος.

Επισμηναγός Ιωάννης Κέλλας – ένας σεμνός ήρωας

Βυθιζόμενοι κατακόρυφα προς τον στόχο τους, οι πιλότοι έβλεπαν πάνω στην έρημο ένα χρυσαφένιο στρώμα από τις λάμψεις των εκρήξεων των ιταλικών αντιαεροπορικών πυροβόλων, μέσα από το οποίο περνούσαν τα δώδεκα αεροπλάνα. Ο τότε ανθυποσμηναγός Ηλίας Καρταλαμάκης, επικεφαλής της δεύτερης τετράδας, είχε πει ότι η αποστολή του σμήνους του ήταν να επιτεθεί στα αντιαεροπορικά αμέσως μετά τον αρχηγό, ενώ η άλλη τετράδα, το σμήνος του υποσμηναγού Βουτσινά, είχε σκοπό να τους καλύπτει τα νώτα.

Τα καταδιωκτικά πλησίασαν σε ελάχιστα μέτρα από το έδαφος, χτυπώντας με τα πολυβόλα τους οτιδήποτε ιταλικό έβρισκαν μπροστά τους — από φορτηγά και σκηνές έως θέσεις αντιαεροπορικών και ντεπόζιτα βενζίνης — χάρη στη μαεστρία του επισμηναγού Κέλλα, του «πρώτου αετού της ερήμου».

Ο Κέλλας, σύμφωνα με τον πτέραρχο Πλειώνη, ήταν «παλικάρι πραγματικό». Δεν προερχόταν από τη Σχολή Ευελπίδων αλλά από σχολή υπαξιωματικών, «όμως ήταν λεβέντης», όπως είπε χαρακτηριστικά ο βετεράνος αεροπόρος.

Καθώς χιλιάδες τροχιοδεικτικά βλήματα φώτιζαν τον ουρανό της ερήμου το πρωινό της 28ης Οκτωβρίου 1942, επιχειρώντας να πιάσουν σε έναν θανατηφόρο ιστό και τα δώδεκα «Χάρικεϊν», εκείνα «πήραν το αίμα τους πίσω» για τα βάσανα, τις στερήσεις και τον θάνατο που έσπερναν οι κατακτητές στη σκλαβωμένη πατρίδα.

Σύμφωνα με επίσημη αναφορά της RAF, επτά φορτηγά καταστράφηκαν, καθώς και ένα «Ju-87», μαζί με σκηνές και φωλιές πολυβόλων, ενώ ο ανθυποσμηναγός Ξύδης έκανε αναγκαστική προσγείωση σε φίλιο έδαφος μετά από διαρροή γλυκόλης λόγω των βλημάτων που δέχτηκε. Ο ανθυποσμηναγός Καρταλαμάκης είχε αρχικά κηρυχθεί αγνοούμενος· αργότερα όμως έγινε γνωστό ότι είχε τραυματιστεί ύστερα από ανώμαλη προσγείωση στον τομέα των Αυστραλών, με το αεροπλάνο του ολοκληρωτικά κατεστραμμένο.

Όπως είχε τονίσει ο πτέραρχος Πλειώνης, «όταν γύρισαν τ’ αεροπλάνα, άλλος είχε κομμένο φτερό, αλλουνού είχαν περάσει οι σφαίρες δίπλα από το κάθισμα. Κοίταζαν όλοι και έλεγαν ‘πω-πω, ευτυχώς που τη γλίτωσα’. Το μόνο αεροπλάνο που δεν είχε ούτε μία σφαίρα ήταν του Λευτέρη του Χατζηιωάννου». Όταν ο Χατζηιωάννου έψαξε το αεροπλάνο και δεν βρήκε καμία σφαίρα, γύρισε και είπε: «Ρε συ, όλοι έχουν από μία σφαίρα… θα νομίζουν ότι εγώ δεν πήγα».

Την επόμενη ημέρα τα συμμαχικά ραδιόφωνα μιλούσαν για την επιτυχία των Ελλήνων και, ειδικά στο BBC, ακούστηκε η φωνή του Βρετανού υπουργού Ναυτιλίας να συγχαίρει τους Έλληνες χειριστές. Το ιταλικό ραδιόφωνο, αντίθετα, επιδόθηκε στα γνωστά ψεύδη του, λέγοντας ότι «αυθάδεις Έλληνες τόλμησαν να επιτεθούν σε ιταλικούς στόχους, αλλά πλήρωσαν το θράσος τους με απώλεια έντεκα αεροσκαφών (!)».

Η δεύτερη Μάχη του Ελ Αλαμέιν (23 Οκτωβρίου – 5 Νοεμβρίου 1942) υπήρξε μία από τις πλέον εμβληματικές μάχες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Βρετανός πρωθυπουργός Ουίνστον Τσώρτσιλ είχε δηλώσει ότι ήταν «το τέλος της αρχής» για το Άφρικα Κορπς, όταν οι συμμαχικές δυνάμεις έσπασαν τις γερμανικές γραμμές, αναγκάζοντας τις δυνάμεις του Ρόμελ σε υποχώρηση. Στις επιχειρήσεις συμμετείχε και η 1η Ελληνική Ταξιαρχία.

Του Βασίλη Πια

Στο Κάτω Νευροκόπι της Δράμας, εκεί όπου η ιστορία ανασαίνει μέσα από το βουνό, στέκει το οχυρό Λίσσε, ένα από τα πιο ηρωικά οχυρά της περίφημης «Γραμμής Μεταξά». Αγέρωχο, αυστηρό και συνάμα συγκινητικά ανθρώπινο, το Λίσσε αποτελεί σύμβολο αντίστασης, μνήμης και ελευθερίας.

Εδώ, στις 6 Απριλίου 1941, γράφτηκε ένα από τα πιο λαμπρά κεφάλαια της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Οι στρατιώτες του οχυρού αντιστάθηκαν με απαράμιλλο θάρρος απέναντι στις γερμανικές δυνάμεις, υπερασπιζόμενοι κάθε μέτρο γης, κάθε πέτρα, κάθε στοά. Το οχυρό δεν κατελήφθη ποτέ στη μάχη· παραδόθηκε μόνο όταν η Θεσσαλονίκη είχε ήδη πέσει.

Το λευκό μάρμαρο και οι ασβεστωμένοι τοίχοι του μνημείου ακτινοβολούν κάτω από το φως του ήλιου, στο ύψωμα πάνω από την ομώνυμη τοπική κοινότητα Οχυρού του Δήμου Κάτω Νευροκοπίου. Είναι δύσκολο ο επισκέπτης να μην κοντοσταθεί, καθώς από μακριά το μνημείο μοιάζει με κυκλαδίτικο εξωκκλήσι πάνω σε έναν πρασινισμένο λόφο.

Η αντίθεση των χρωμάτων είναι το πρώτο δυνατό συναίσθημα που γεννιέται καθώς ο επισκέπτης ανηφορίζει προς το οχυρό του Λίσσε. Ογδόντα τέσσερα χρόνια μετά, παραμένει ένα σημαντικό κέντρο ιστορικής μνήμης και αλήθειας, με καθηλωτική θέα σε όλο το οροπέδιο του Κάτω Νευροκοπίου. Στην πραγματικότητα, εκείνο που χαρακτηρίζει σήμερα τον χώρο αυτό —το πιο δυνατό του σημείο— είναι το ιδιαίτερο «πάντρεμα» που έχει επιτευχθεί ανάμεσα στο χθες και το σήμερα, χάρη στη χρήση της σύγχρονης τεχνολογίας.

Η ιστορία ζωντανεύει με την τεχνολογία

Παραμονή της 28ης Οκτωβρίου, μια επίσκεψη στο οχυρό Λίσσε αποκτά ιδιαίτερη σημασία. Είναι τόπος όπου το «Όχι» του 1940 αντηχεί ξανά, μέσα από τις φωνές και τις σκιές εκείνων που δεν λύγισαν. Είναι ένα μάθημα ελευθερίας που δεν περιορίζεται σε μια επέτειο, αλλά συνεχίζει να εμπνέει, να συγκινεί, να ενώνει. Το «Όχι» του 1940 μετατράπηκε εδώ, στην εσχατιά της Ελλάδας, λίγους μήνες αργότερα, σε πράξη ανδρείας, σε θυσία, σε σιωπηλό όρκο ελευθερίας.

Η επίσκεψη στο Οχυρό Λίσσε σήμερα δεν είναι μια απλή περιήγηση. Με τη βοήθεια της τεχνολογίας Εικονικής Πραγματικότητας (VR), ο επισκέπτης φορά την ειδική μάσκα και ταξιδεύει πίσω στον χρόνο. Βλέπει μπροστά του την κατασκευή των οχυρών, περπατά μέσα στα υπόγεια τούνελ και ακούει τις αφηγήσεις των γεγονότων όπως ακριβώς συνέβησαν.

Η ιστορία παύει να είναι απλή αφήγηση και γίνεται εμπειρία. Μέσα στις στοές, μια ολογραφική προβολή στρατιώτη του 1941 υποδέχεται τον επισκέπτη. «Μιλά» σαν να είναι εκεί, τώρα, περιγράφοντας τη ζωή, τις αγωνίες και τη δύναμη ψυχής όσων πολέμησαν. Η τεχνολογία εδώ δεν αντικαθιστά τη μνήμη — αντίθετα, τη φωτίζει με τρόπο που αγγίζει τον επισκέπτη βαθιά. Χάρη στον κ. Νίκο Πάχτα και τη δημιουργική ομάδα της Digital Innovations, η ολογραφική απεικόνιση του υπερασπιστή των οχυρών, ο οποίος σε μια ανάπαυλα της μάχης εξιστορεί ιδιαίτερα γλαφυρά τα γεγονότα, εντυπωσιάζει και συγκινεί μικρούς και μεγάλους.

Μια μεγάλη προσπάθεια αναγέννησης

Πίσω από αυτή τη νέα εποχή του Οχυρού βρίσκεται μια συντονισμένη προσπάθεια της διοίκησης του Δήμου Κάτω Νευροκοπίου. Ο Ησαΐας Χατζηκωνσταντίνου, πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου και υπεύθυνος για την οργάνωση και λειτουργία του Οχυρού, μιλά στο ΑΠΕ-ΜΠΕ με περηφάνια και ευθύνη για όσα έχουν επιτευχθεί.

«Τον τελευταίο χρόνο καταβάλλουμε μια συστηματική προσπάθεια να οργανώσουμε το Οχυρό Λίσσε σωστά, όπως του αξίζει. Δεν είναι μόνο ένας ιστορικός χώρος, αλλά ένα ζωντανό μνημείο που οφείλουμε να προστατεύσουμε, να αναδείξουμε και να μεταδώσουμε στις επόμενες γενιές», τονίζει ο κ. Χατζηκωνσταντίνου.

Παράλληλα, συνεχίζεται μια σημαντική πρωτοβουλία συλλογής και τεκμηρίωσης αρχειακού υλικού. «Ξεκινήσαμε», αναφέρει, «να συγκεντρώνουμε πολύτιμα τεκμήρια, φωτογραφίες, επιστολές, αντικείμενα και μαρτυρίες που σχετίζονται με τη μάχη και τους ανθρώπους του Οχυρού. Κάθε νέο στοιχείο που προστίθεται κάνει την αφήγηση πιο πλήρη και πιο ανθρώπινη. Καταφέραμε να συγκεντρώσουμε σπάνιο φωτογραφικό υλικό, το οποίο έχουμε ψηφιοποιήσει, και σύντομα ο επισκέπτης θα μπορεί να το δει σε μια συσκευή αφής. Πρόκειται για ένα φωτογραφικό άλμπουμ του Γερμανού Λοχία Αντόν Μπλάζιους (Anton Blasius), το οποίο περιέχει φωτογραφίες από τη στρατιωτική του ζωή (Γαλλία, Βουλγαρία, Ρουμανία, Ελλάδα), από την κατάταξή του στον γερμανικό στρατό μέχρι την επιστροφή του στη Γερμανία ως τραυματία από το ρωσικό μέτωπο. Οι περισσότερες φωτογραφίες είναι από την επιχείρηση κατάληψης των οχυρών, στην οποία συμμετείχε ο ίδιος. Οι φωτογραφίες αυτές φέρουν ημερομηνία 6 Απριλίου 1941. Ογδόντα τέσσερα χρόνια μετά, στις 6 Απριλίου 2025, οι φωτογραφίες παραδόθηκαν εκεί όπου τραβήχτηκαν, στον σημερινό Δήμο Κάτω Νευροκοπίου».

«Επιπλέον», επισημαίνει ο δραστήριος πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου, «σε συνεργασία με τις υπηρεσίες του Ελληνικού Στρατού, επιχειρούμε να παραλάβουμε τον οπλισμό του οχυρού και τις αυθεντικές στολές των αξιωματικών που συνέδεσαν το όνομά τους με τη λαμπρή ιστορία αυτού του χώρου».

Το αποτέλεσμα αυτής της συστηματικής δουλειάς και συλλογικής προσπάθειας είναι ήδη εμφανές. Η επισκεψιμότητα του οχυρού αυξήθηκε εντυπωσιακά, φτάνοντας από την αρχή του έτους τους 10.000 επισκέπτες, ανάμεσά τους και αρκετούς ξένους.

«Το Οχυρό Λίσσε έχει πλέον προσελκύσει επισκέπτες και από άλλες χώρες. Έρχονται για να γνωρίσουν από κοντά αυτό το κομμάτι της ελληνικής και ευρωπαϊκής ιστορίας. Είναι συγκινητικό να βλέπεις ανθρώπους διαφορετικών εθνικοτήτων να στέκονται με σεβασμό μπροστά σε αυτό το μνημείο», αναφέρει ο κ. Χατζηκωνσταντίνου.

Η μνήμη ως πυξίδα του μέλλοντος

Η εμπειρία στο Οχυρό Λίσσε δεν σταματά στη μνήμη. Στις αίθουσές του φιλοξενούνται αυθεντικά αντικείμενα του 1941: στολές, κράνη, προσωπικά είδη στρατιωτών, σπάνιες φωτογραφίες και τεκμήρια. Η συλλογή εμπλουτίζεται συνεχώς, ώστε κάθε φορά ο επισκέπτης να ανακαλύπτει κάτι νέο.

Το πρόθυμο και καταρτισμένο προσωπικό του οχυρού υποδέχεται τους επισκέπτες με γνώση και σεβασμό, προσφέροντας όχι απλώς μια ξενάγηση, αλλά μια ανθρώπινη εμπειρία φιλοξενίας. Εδώ, η ιστορία δεν είναι μακρινή· παραμένει ζωντανή και γίνεται οικεία μέσα από τα εκθέματα και τη σύγχρονη τεχνολογία.

Το Οχυρό Λίσσε έχει χαρακτηριστεί ως «ναυαρχίδα» της Γραμμής Μεταξά, όπου ο Ελληνικός Στρατός πολέμησε εναντίον των γερμανικών και βουλγαρικών μεραρχιών στις 6 και 7 Απριλίου 1941. Παρά τις σφοδρές επιθέσεις των εισβολέων, τα οχυρά της περιοχής δεν καταλήφθηκαν και παραδόθηκαν μόνο μετά τη Συνθηκολόγηση της Ελλάδας. Αξίζει να σημειωθεί ότι έντεκα από τα συνολικά είκοσι ένα οχυρά της Γραμμής Μεταξά, από τον Στρυμόνα μέχρι την Κομοτηνή, βρίσκονται σήμερα στον Δήμο Κάτω Νευροκοπίου Δράμας.

Οι οχυρώσεις του Λίσσε αποτελούνται από τέσσερις ομάδες στοών («χελώνες») σε όλη την έκταση του λόφου, με υπόγειες στοές που ξεπερνούν τα 950 μέτρα συνολικά. Δύο από τα συμπλέγματα στοών επικοινωνούν με υπόγειες διαβάσεις, ενώ τα άλλα δύο αποτελούν αυτόνομες αμυντικές εγκαταστάσεις.

Το οχυρό διέθετε πολυβολεία, εγκαταστάσεις για διαμονή και αποθήκευση, δεξαμενές νερού, ηλεκτρογεννήτριες, οπλισμό και θέσεις για στρατιωτικά οχήματα. Η δύναμή του αποτελούνταν από 12 αξιωματικούς και 457 οπλίτες. Λόγω της απαραίτητης μυστικότητας και της ανάγκης για καμουφλάζ, οι εγκαταστάσεις είναι δυσδιάκριτες από την εξωτερική πλευρά και η πρόσβαση σε αρκετές από τις εισόδους είναι δύσκολη. Επισκέψιμη σήμερα είναι μόνο μία «χελώνη».

Του Β. Λωλίδη

Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ

Στην επέτειο των 85 χρόνων από το έπος του 1940, ο Δήμος Δυτικής Λέσβου, οι συγχωριανοί του στον Πολιχνίτο, οι Μικρασιάτες αλλά και οι Κρητικοί της Λέσβου θυμούνται έναν δικό τους «μικρό ήρωα».

Το 19χρονο προσφυγόπουλο από τη Σμύρνη, Γιώργο Κουβελίδη, που αντί της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, στην οποία είχε εισαχθεί, στις 2 Οκτωβρίου 1940 – μόλις 26 ημέρες πριν από την έναρξη του πολέμου – παρουσιάστηκε στη Σχολή Ευελπίδων, «επειδή η πατρίδα κινδυνεύει». Ήταν ο πρώτος νεκρός, σχεδόν αμούστακο παιδί, στη Μάχη της Κρήτης, στο αεροδρόμιο του Μάλεμε, πολεμώντας τα ναζιστικά στρατεύματα κατά την αποβίβασή τους στο νησί.

Σήμερα, Δευτέρα 27 Οκτωβρίου, στις 5 το απόγευμα, στην πλατεία του Ηρώου του Πολιχνίτου, στη διάρκεια εκδήλωσης τιμής για το έπος του 1940 και παρουσία σημερινών συναδέλφων του, αντιπροσωπίας της Σχολής Ευελπίδων, ο Γιώργος Κουβελίδης θα περάσει «αφηρωισμένος» στην αιωνιότητα. Θα πραγματοποιηθούν τα αποκαλυπτήρια του μνημειακού χώρου με την προτομή του, έργο που αποφάσισε ο Δήμος Δυτικής Λέσβου και υλοποιήθηκε από τη Σχολή Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, με επιστημονικά υπεύθυνο τον εικαστικό καθηγητή Χάρη Κοντοσφύρη. Η προτομή αποτελεί έργο του καθηγητή Χρήστου Τσώτσου.

Οι στίχοι του Κωνσταντίνου Καβάφη «…και περισσότερη τιμή τούς πρέπει όταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν) πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος, κι οι Μήδοι επιτέλους θα διαβούνε» είναι σμιλεμένοι σε ντόπιο ηφαιστειογενή ιγνιμβρίτη και κυριαρχούν στον χώρο. «Η σύνθεση του γλυπτικού συνόλου, δίπλα στο μνημείο πεσόντων, και η ελαφρά προς δυσμάς στροφή του βάθρου οδηγούν το βλέμμα του ήρωα προς την ανηφόρα του Καρδώνα, την κατοικία Κουβελίδη και το πρατήριο καυσίμων του πατέρα του, αμέσως μετά το ξενοδοχείο. Το βάθρο, επίσης από ιγνιμβρίτη, σε συνδυασμό με τον τοπικό λευκό βράχο του Πολιχνίτου, δημιουργεί μια ισχυρή μνημονική παρουσία. Σκιές λιθίνες ιγνιμβρίτη απλώνονται προς το πίσω μέρος του βάθρου, προοπτικά αναρριχούμενες στο κράσπεδο του κήπου — καμπυλωτά ακανόνιστες, ως το ‘εκρέον αίμα’ που φέρει ανάγλυφα ο καβαφικός στίχος — προκειμένου να συνδεθούν με τον επανατοποθετημένο λευκό βράχο ιγνιμβρίτη του Πολιχνίτου. Το εξαιρετικό τεμάχιο λευκής κίσσηρης, μεγαλοπρεπές στην τυχαία τομή του, φέρει έναν διακριτικό σπειροειδή σχηματισμό πορφυρού ιζήματος, στην παλμικότητα της καρδιάς του ήρωα τη στιγμή του πυροβολισμού» αναφέρει για το έργο τέχνης ο εικαστικός που το επιμελήθηκε, καθηγητής Χάρης Κοντοσφύρης.

Όσον αφορά την προτομή του, ο κ. Κοντοσφύρης συμπληρώνει: «Η προτομή του Κουβελίδη, φιλοτεχνημένη από τον γλύπτη Χρήστο Τσώτσο, δεν είναι απλή αναθηματική γλυπτική. Κατασκευασμένη από ορείχαλκο, αναδεικνύει το βλέμμα του ήρωα πίσω από τα γυαλιά του: στο δεξί γυαλί αποτυπώνονται οι ορίζοντες των τελευταίων θαλασσών που είδε – το Κυθήρειο, το Αιγαίο, το Ιόνιο και το Κρητικό πέλαγος. Στο αριστερό, οι σπασμένες αμφίρροπες γραμμές σχηματίζουν έναν σταυρό, αναδεικνύοντας τη στιγμή και την πτώση του νεαρού ήρωα. Ο γλύπτης δεν εξωράισε το βλέμμα, αλλά συνέθεσε την κακοτοπιά του θανάτου σαν μια στιγμή που βιώνουμε ξανά και ξανά, παρακολουθώντας το γλυπτικό πορτρέτο. Οι γραμμικές υπογραμμίσεις και τα ίχνη από τα εργαλεία ζωντανεύουν τη μορφή του, δίνοντάς της σχεδόν ζωγραφική και σχεδιαστική διάσταση. Το μνημείο επιτρέπει στον θεατή να αντιληφθεί τον ήρωα ως ενήλικο, πλήρη ημερών, παρά τη νεαρή του ηλικία — ένα μοναδικό εύρημα για μνημείο νέου ήρωα».

Αναφερόμενος συνολικά στο έργο, ο κ. Κοντοσφύρης καταλήγει: «Η σύνθεση στον χώρο και το φως δίνει τη δυνατότητα η παρουσία του Κουβελίδη να γίνεται αισθητή από κάθε γωνιά. Το μνημείο δεν τιμά μόνο έναν νεαρό που έπεσε για την πατρίδα, αλλά ενσαρκώνει την ιδέα της αρετής, της γενναιότητας και της αυτοθυσίας. Η θυσία του Γεωργίου Κουβελίδη παραμένει ζωντανή και σήμερα, όχι ως αφηρημένο γεγονός, αλλά ως ενεργό μήνυμα ηθικής και ιστορικής μνήμης — μια διαρκής υπενθύμιση ότι η αρετή και η πίστη στο καθήκον έχουν αξία, ακόμα και απέναντι στην ήττα και στο σκοτάδι της εποχής».

Των αποκαλυπτηρίων θα ακολουθήσει, στην αίθουσα του Πολυκέντρου Πολιχνίτου, ομιλία του Συνταγματάρχη (ΠΖ) Παναγιώτη Νάκου, ιστορικού της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού του Γενικού Επιτελείου Στρατού, με θέμα «Η Μάχη της Κρήτης και ο ήρωας Εύελπις Γιώργος Κουβελίδης».

Σε δήλωσή του για το έργο που παραδίδει σήμερα ο Δήμος Δυτικής Λέσβου, ο δήμαρχος Ταξιάρχης Βέρρος αναφέρει:

«Τιμάμε, με καθυστέρηση των τοπικών κοινωνιών ομολογουμένως, τον Εύελπη Γιώργο Κουβελίδη. Ένα προσφυγόπουλο στον Πολιχνίτο, από τα άγια χώματα της Ιωνικής Σμύρνης, που τον Σεπτέμβριο του 1940 διάλεξε τον δύσκολο δρόμο της Σχολής Ευελπίδων αντί για τον εύκολο, για την εποχή, δρόμο της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών. Που έχυσε το αίμα του για αυτή την πατρίδα στα άγουρα ακόμα νιάτα του. “Ωραίος ως Έλληνας”, καταπώς λέει ο ποιητής.

Δεν εξοφλούμε όμως το χρέος τιμής του τόπου στον ήρωα. Το χρέος αυτό δεν εξοφλήθηκε ούτε με την ανακατασκευή του μνήματός του στο νεκροταφείο του Πολιχνίτου, φέτος τον Μάιο, όπου τοποθετήσαμε τα λείψανά του μαζί με εκείνα των γονιών του. Γιατί τόσα χρόνια, τόσοι και τόσοι, έλεγαν αλλά δεν έπρατταν.

Δεν εξοφλείται με την κατασκευή του μνημείου του στην πλατεία του Ηρώου και της προτομής του, τη δημιουργία των οποίων αναθέσαμε στη Σχολή Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας και στους καθηγητές της Χρήστο Τσώτσο και Χάρη Κοντοσφύρη, οι οποίοι μας παραδίδουν ένα αληθινό έργο τέχνης.

Δεν θα εξοφληθεί όμως ούτε και με το επόμενο βήμα μας, αυτό της συντήρησης της οικίας Κουβελίδη —τελευταίας προσφοράς της προσφυγικής οικογένειας στον τόπο μας— ώστε να στεγαστεί εκεί, εκτεθειμένη μουσειολογικά και σύγχρονα, η λαογραφική συλλογή του Πολιχνίτου, μαζί με μια αίθουσα αφιερωμένη στην ιστορία του Γιώργου και των γονιών του, στην ιστορία των Μικρασιατών του Πολιχνίτου.

Ο Δήμος Δυτικής Λέσβου καταθέτει ένα δάφνινο στεφάνι μνήμης στον μνημειακό χώρο για τον δικό μας ‘μικρό ήρωα’ και τον παραδίδει στη νέα γενιά ως αφορμή έμπνευσης και πίστης στη συνέχεια ενός τόπου που γεννά ήρωες».

Για τον Γιώργο Κουβελίδη

Ο γεννημένος στη Σμύρνη πρόσφυγας στον Πολιχνίτο, Γιώργος Κουβελίδης, παιδί του Νικόλαου και της Ευανθίας από το Αξάρι της Μικρασίας, συνδύαζε μοναδικά τη ζωντάνια και τον ενθουσιασμό του νέου με μια βαθύτερη αίσθηση καθήκοντος και ηθικής που θα ταίριαζε σε κάποιον μεγαλύτερό του.

Από ένα απόσπασμα έκθεσής του στο σχολείο αποκαλύπτεται ένας έφηβος εραστής της ειρήνης, της δημιουργίας, της ανθρωπιάς και της συνειδητής υπακοής στους νόμους της πολιτείας. Η αγωνία και η απορία του ήταν ποια πρέπει να είναι η στάση του ανθρώπου μετά τον πόλεμο. Για τη στάση του ανθρώπου στον πόλεμο δεν είχε απορία.

Μαθαίνει ξένες γλώσσες, γράφεται σε φυσιολατρικό σύλλογο, συμμετέχει σε θεατρικές παραστάσεις, γράφει θεατρικά έργα, μεταφράζει, γράφει πεζά και ποιήματα, μαθαίνει χορούς με άλλους συμμαθητές του, εκδίδει λογοτεχνικό περιοδικό, κάνει μαθήματα κιθάρας, αριστεύει στο σχολείο. Καθοριστικό ρόλο για όλες αυτές τις δραστηριότητες, πέρα από την οικογένειά του – που του μετέδωσε το κοσμοπολίτικο πνεύμα του Μικρασιάτη – έπαιξε το περιβάλλον μιας μεγάλης πόλης όπως η Μυτιλήνη, όπου βρέθηκε για να ολοκληρώσει τις σπουδές του στο Γυμνάσιο, καθώς και οι δάσκαλοί του.

Ο Γιώργος Κουβελίδης κατατάχθηκε στη Σχολή Ευελπίδων στις 2 Οκτωβρίου 1940. Έτσι, την 28η Οκτωβρίου, κατά την έναρξη του πολέμου, ήταν μόλις 26 ημερών Εύελπις. Ως πρωτοετής της Σχολής δεν συμμετείχε στον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο, αλλά εκπαιδευόταν έως και τη συνθηκολόγηση και την κατάληψη της Ελλάδας από τις δυνάμεις του Άξονα.

Σύμφωνα με τον Στρατηγό Γ. Π. Μπερδέκλη, «Η Στρατιωτική Σχολή των Ευελπίδων θα υφίστατο την τύχη των άλλων εις Αθήνας στρατιωτικών μονάδων και καταστημάτων, παραδιδόμενη αμαχητί εις τον εχθρόν. Οι Ευέλπιδες, φλεγόμενοι υπό πατριωτικού ενθουσιασμού, δεν ηδυνήθησαν να πεισθώσι όπως καταθέσωσι τα όπλα και θεωρήσωσι την Ελλάδα υποκύπτουσα εις την εχθρικήν δύναμιν. Ο πατριωτισμός των οδήγησεν τούτους εις στάσιν. Κατήργησαν την διοίκησιν και τους αξιωματικούς, οι οποίοι συντάχθηκαν με την άποψη της παραδόσεως, και ανηγόρευσαν προσωρινόν Διοικητήν τον Λοχαγόν πολεμικής διαθεσιμότητας Δανίκαν Θεμιστοκλή, υπηρετούντα εις την Σχολήν τότε λόγω του πολέμου. Ο Λοχαγός ούτος μετά των κατώτερων αξιωματικών, οίτινες ετέθησαν επικεφαλής των στασιασάντων Λόχων και Διμοιριών Ευελπίδων, έφτασαν εις την Κρήτην (μαχόμενοι, πορευόμενοι και βομβαρδιζόμενοι καθ’ οδόν)…».

Μεταξύ των Ευελπίδων που μετακινήθηκαν στην Κρήτη ήταν και ο Γιώργος Κουβελίδης. Η μάχη για την κατάληψη της Κρήτης διήρκεσε περίπου 20 ημέρες. Κατά τη διάρκεια αυτής της μάχης σκοτώθηκε ο Εύελπις Κουβελίδης.

Το στρατόπεδο του Πολιχνίτου φέρει το όνομά του: «Στρατόπεδο Γεωργίου Κουβελίδη». Το πατρογονικό του σπίτι δωρίθηκε στον τότε Δήμο Πολιχνίτου και στεγάζει τη λαογραφική συλλογή, η οποία πρόκειται σύντομα να επισκευαστεί από τον Δήμο Δυτικής Λέσβου.

Τον περασμένο Μάιο, με φροντίδα του Δήμου Δυτικής Λέσβου, πραγματοποιήθηκε η ανακομιδή των λειψάνων του ήρωα, τα οποία τοποθετήθηκαν μαζί με τα λείψανα των γονιών του σε νέο τάφο που κατασκευάστηκε σε περίοπτη θέση στο νεκροταφείο του Πολιχνίτου.

Του Στρατή Μπαλάσκα

Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ